Санаа күүһэ

Күн уота чаҕылыччы тыган, таас дьиэ муостатыгар түспүт. Ип-итии, кыараҕас, биир хостоох дьиэ иһигэр киһи күнтэн сатаан саспат. «Саатар, карниз да иилбэтэхтэр, саас буолан итиитэ сүр», – диэн саныы-саныы отуччатыгар саҥа үктэнэн эрэр Тина хаһыаттары самсыы тутан түннүгүн бүөлүү сырытта. Аттыгар кыра уола утуйан буккуруу сытар. Утары кыра остуолга обургу уол уруок ааҕар, кини да күн уотуттан тиритэн сотору-сотору ийэм хаһан бүөлээн бүтэрэрий диэбиттии кылап-халап көрүтэлиир. Ити Тина карниз иилбэтэхтэр диэн мөҕүттэр дьоно – дьиэ хаһаайыттара. Дьиҥэр, ылан көрдөххө, сүрдээх аһыныгас дьон быһыылаахтар. Эдэрчи ыал ый ахсын хойутата сыһа-сыһа куортам харчытын төлүүллэрин кэтэһэллэр, хаһан да ыксаппаттар. Куортам харчытын төлөөтөхтөрүнэ туох эрэ улахан иэстэн төлөрүйбүттүү өрө тыынар киэһэлэрэ кинилэргэ бырааһынньык курдук буоларын оннооҕор оҕолор билэллэр. Аҕалара Дойдун автосервиска үлэлиир. Иккиэн орто үөрэхтээх дьон. Куоракка устудьуон саастарыттан олороллор. Уол бастаан аймахтарыгар кыбыллан олорбута, кэлин Тинаны көрсөн баран ыал буолаат, куортамҥа көспүттэрэ. Аҕыс сыл устата биир бэйэ бас билэр муннуктара суоҕуттан истэригэр төһө да муҥатыйдаллар, маннык олороллор. Кыралара сааһа иккитэ. Тина үлэлээбэт буолан оҕотун бэйэтэ көрөр. Аҕаларын хамнаһа куортамнарыгар уонна аһылыктарыгар нэһиилэ тиийээхтиир. Тина барахсан бара сатаан дьоҥҥо сакааска бэргэһэ, үтүлүк баайар. Иккис уолларын оҕоломмуттарыгар ийэ хапытаалын сэртипикээтин ылбыттара дьиэлэрин саамай бүөм сиригэр хараллан сытар. Ити сэртипикээт кинилэр инники үүнүөхтээх сырдык олохторун ыллыгын арыйыахтаах. Тина ити суумаҕа кыра хос да кыайан кэлбэтин төһө да биллэр, үтүөҕэ, сырдыкка эрэлэ өссө да өлбөөдүйэ илик. Кини, төгүрүк тулаайах буолан, эрэнэрэ эрэ кэргэнэ. Оттон Дойдун ийэлээх эрэ этэ, ийэтэ өлүөҕүттэн дойдутугар сылдьа илик. Уһуннук сыралаһан хаһыатынан күн көрөр өттүн барытын сабан, дьахтар өрө тыынна. /.../

– Ийээ, аҕабыт кэллэ быһыылаах, ким эрэ ааны тоҥсуйар, – диэн сэттэлээх Андрейка, чуор киһи ийэтин ыҥырда. Дьахтар иһигэр дьиибэргии саныы-саныы, аан диэки чугаһаата. Кэргэнэ хойут кэлэригэр үөрэммит киһи, эрэ үлэтиттэн күнүс эрдэ кэлбитин итэҕэйбэккэ, чочумча турда. Аны кинилэргэ ким да сылдьыбат ыала. Хардарыта ыалдьыттаһар доҕоттордоох этилэр даҕаны, кэлин бары кыаҕыран, дьиэлэнэн-уоттанан, массыыналанан, кинилэр олортон хаалан хаалбыт курдук сананан, сыыйа тэйэн барбыттара. /.../ Бастаан Дойдуннуун билсэллэригэр Тина маҕаһыыҥҥа муоста сууйара. Кэргэнэ ити маҕаһыыҥҥа киирэ-тахса сылдьан кинини сэҥээрэ көрөрүн Тина сэрэйбитэ. Түргэн туттуулаах-хаптыылаах сырдык уолу кыыс эмиэ сөбүлүү көрбүтэ. Эдэрдэр ыал буолаат бастаан кыракый хоһу куортамнаабыттара. Сыл буолаат уоллара Андрейка күн сирин көрбүтэ. Андрейка кыратыгар, кэргэнин ийэтэ оччолорго тыыннааҕа, эдэрдэри дойдугутугар кэлэн олохсуйуҥ диэн ыҥыран көрбүтүн, киэҥ сиргэ талаһаннар, Дьокуускайга хаалбыттара. Кинилэр кирэдьииккэ киирэн дьиэ атыылаһаары хаста эмэ бааҥҥа кырыммыттара даҕаны, хамнастара эппиэттээбэт буолан, бааннар өрүү аккаастыыллар этэ. Онтон кыра уоллара Айсен төрөөбүтэ. Онтон ыла олохторо уларыйа илик. /.../

Аан тоҥсуура күүһүрдэ. Тина ааны арыйбыта, арай, кэргэнэ Дойдун турар. Арыгы испит дьаар сыта кэлэриттэн, хаһан даҕаны  кэргэнэ иһэн кэлбитин көрбөтөх дьахтар соһуйан, көрбүтүн итэҕэйбэккэ таалан турда.

– Хайа, доҕоччуок, Дойдун, бу туох буоллуҥ, – эрэ диэмэхтээтэ.

– Санаам оонньоон истим... Тина, үлэбиттэн уурайдым, аны мантан антах хайдах буолабыт, – диэн баран нэһиилэ өйөнөн туран атаҕын таҥаһын, сонун уһулла. Илиитин да сууммакка, саалаҕа ааста. Истибэтэҕин истэн, Тина тааһырбыттыы биир сиргэ хараҕаланан турда. Онтон хайыай, кэргэнин кытта кэпсэтэ сатаабакка, кыракый куукунатыгар хаамта.

Киэһээҥҥи аһылыкка диэн уурбут кууруссатын биир буутун хобордооххо кыра гына кырбастаан буһара уурда. Аҕалара киирэн ороҥҥо сытта быһыылаах. Салгыы хайдах буолабыт диэн санаа дьахтар өйүттэн сүппэтэ. Өрүү иэстээх сылдьыы, дьон сирэйин-хараҕын манааһын, баҕарбыт аһы-таҥаһы атыылаһар кыаҕа суох эрээри тоҕо эмиэ да дьиэ кэргэн тэриммиттэрэ буоллаа... Тина оргууй остуолга олорон ытаата. Хараҕын уута иэдэстэринэн тохтоло суох сүүрдэ./.../

Сарсыарда Тина уолун Андрейканы атаараары бэрийэ сырыттаҕына, куруук эрдэ турар кэргэнэ дьэ уһугунна. Улахан саҥата-иҥэтэ суох чааскыга уу куттан иһэн киллиргэттэ. Ити бириэмэҕэ кэргэнин төлөпүөнүгэр дьиэ хаһаайыттара эрийдилэр. Кинилэр бу иккис ыйдарын төлөбүрү күүтэллэр. Туман курдук санааларын быыһыгар муммут дьахтар түннүгүнэн оҕото оскуолаҕа барарын көрөн турда. Бэйэтин санааларыгар буккуллан, тумаҥҥа муммут курдук сананна. Кини Дойдуҥҥа бүк эрэнэрэ, тугу эрэ толкуйдуо дии саныыра. Ама, Дойдун, кинилэр аҕалара, эрэллэрин кэстэҕэ дуу, аны мантан салгыы арыгы дьаатыгар сутуллуо дуо, оннук эрэ буолбатын...

– Тина, туох эмэ ас баар дуо, дэлби аччыктаатым, – кэргэнэ кэлэн остуолга олордо. Кини кэнниттэн кыра уол турда. Эмиэ ас көрдөөн ийэтин атаҕар эриллэ сырытта. Дьахтар бэҕэһээҥҥи соркуой тобоҕун сылытан, килиэп быһан остуолун тарта. Кэргэнэ саҥата суох аһыы олордоҕуна, дьахтар бэҕэһээ киэһэттэн быһа санаа аалыыта оҥостубутун дьэ, ыйытта.

– Дойдун, дьиэ куортамын тугунан төлүүбүт, тоҕо үлэҕиттэн уурайдыҥ?

Онуоха эр киһи тугу да хардарбата, аһыы охсоот, сүр ыксалынан ойон тураат, таҥнан, сонун кэтэн хачыгырайбытынан барда.

– Дойдун, туох буоллуҥ, ханна бардыҥ? – дьахтар өйдөөбөккө уйадыйбыт куолаһынан кэргэнин ыҥыран көрдө да, эр киһи онно кыһаммакка тахсан барда. Куортам, уларсык дьиэ... бүгүн-сарсын төлөөбөтөхтөрүнэ, сир-халлаан икки ардыгар хаалар кутталламмыт эдэр ыал дьиэлэригэр ыар санаа баттыга бүрүүкээбитинии, барыта кэри-куру курдук буолла. /.../

Дойдун таһырдьа тахсан тымныы салгыны эҕирийэн төбөтө ыалдьыбыта арыый ааһа быһыытыйда. Атаҕа кинини үлэлиир сиригэр тиэртэ. Автосервиска кинини суохтаабыт көрүҥ суох, арай үлэ күөстүү оргуйар. Хаһаайын уолун кытта доҕордоһор икки эдэр уол үлэлээн тигинэтэллэр. Дойдуну көрөн сапсыйан ыраахтан дорооболостулар. Дойдун, дьиҥэ, бу тэрилтэҕэ бэркэ үлэлээбитэ. Ол эрээри тоҕо уураппыттарын өйдөөбөт. Уһуннук үлэлээбит киһини хаалларыахтарын да сөп этэ.

– Хайа, Дойдун, тугу дьарыктанар былааннааххын, – диэн Вася уол табаҕын уматта туран ыйытта. Ити ыйытыыга оннооҕор бэйэтигэр сатаан эппиэттиир кыаҕа суох Дойдун тугу саҥарыай, арай: «Ээ, билбэтим», – эрэ диэтэ. Оҥоттороору уочараттыы кэлбит балачча улахан саҥатык массыынаны одуулуу турдулар. Ол массыынаттан, арай, Дойдун биир дойдулааҕа Анатолий тахсан кэллэ. Кини Дойдуну көрөөт тута биллэ, манна үлэлиир дии санаата быһыылаах, мичээрдээбитинэн илии тутуһан дорооболостулар.

– Дойдун уолу көрбөтөх ыраатта, бу атыыбын тиэнэн айаннаары гыммытым, аны массыынам туга эрэ тыаһаан, киһини куттаата, туорумаһа үчүгэй ини, ити аллараанан кыычыгырыыр, – дии-дии кэпсэтэн-ипсэтэн барда.

– Анатолий Васильевич, туох сонун кэлиэй, олоробут, – диэн иһигэр үлэтиттэн уурайбытыттан кыбыстыбыттыы, атын тугу да ыйыппатар ханнык диэн саныы турдаҕына, Анатолий Васильевич: “Ээ, манна үлэлиигин дуо, хас оҕолоннуҥ?” – диэн төрүт да ыксаабакка кэпсэтэр былааннаах массыынатын уочаракка туруоран баран, мас ыскамыайкаҕа олорунан кэбистэ. Тэҥнэһиэ дуо, аҕам саастаах биир дойдулааҕын көрсөн үлэтэ суох сылдьарын, куортамҥа олорорун кэпсээтэ.

– Оо, ыарахан балаһыанньа эбит. Кэргэниҥ эмиэ үлэтэ суох эбит дии. Дьэ, куоракка бэйэ дьиэтэ-уота, эбиитин үлэтэ суох иэдээн дии. Оттон эн тоҕо дойдугар көһөн тахсыбаккын. Биһиэхэ сайдыы бөҕө киирэн эрэр, сотору кэминэн киин ититиигэ холбонуохтаахпыт. Эдэрдэр сүөһү-сылгы бөҕө ииттэн бааһынай хаһаайыстыба тэринэллэр. Бу мин Иркалааҕым ханнык эрэ бырагыраама нөҥүө үс сылга ынах босхо ылан ииттэн тиҥэһэни төннөрүөхтээхтэр, саҥа сүөһү-ас ииттэр дьоҥҥо, дьэ, өйөбүл элбэх. Эн ийэҥ дьиэтэ таах турар дии. Атыылаһыан да баҕарар дьон баар быһыылаах, эдэрдэр да олохсуйан эрэллэр, – диэн нэһилиэк олоҕун Дойдуҥҥа сырдата, кэпсии олордо.

– Санааҕын түһэримэ, доҕор, мэхээньик этиҥ дуо? Дойдун, дойдулаах киһи буоллаҕыҥ, хаһан да, ханна да сырыттаххына, эн дойдулааххын умнума. Нэһилиэкпитигэр саҥа хочуолунайга туох эрэ үлэһит тиийбэт дииллэр, ону убайгыттан Трофим Сергеевичтэн ыйыт. Ийэҥ быраата этэ дии. Кини ОДьКХ тойоно буолбута, – диэн эр киһиэхэ аҕалыы амарах сүбэлэри биэрдэ. Дойдун бу биир дойдулааҕын көрсөн көхсө кэҥээбиккэ дылы буолла. Санаатыгар дойдутун салгына илгийэн ылбыттыы, хайдах эрэ ис иһиттэн санаата көтөҕүллэн кэллэ. Быраһаайдаһан баран ханна да ыксаабакка санааларын сааһылыы олунньу өссө да томороон салгынын эҕирийэ аа-дьуо дьиэтин диэки хаамта. /.../ Дойдун ити биир дойдулааҕа эппит тылларын инникигэ эрэл кыымын саҕар санаа курдук ылыммыта. Дьиэтигэр тиийэн кэргэнин кытта сүбэлэһиэн наадатын өйдөөбүтэ. Ол быыһыгар кыратык кэтэмэҕэйдээн, ийэтин тастыҥ быраатыгар Трофимҥа субуоннууруттан иһигэр толло санаата. «Таах аны Анатолийтан Трофим нүөмэрин көрдөөтүм дуу», –  диэн иһигэр кэмсинэ саныы-саныы, ууга түһэн эрэр киһи оттон тардыһарын кэриэтэ, суотабайын ылан эрийэн көрөргө быһаарынна...

Күн куорат таас дьиэлэрин кэтэҕэр түһүүтэ Дойдун дьиэтигэр кэллэ. Уола Андрейка номнуо оскуолаттан кэлэн уруок ааҕа олорор. Оттон кэргэнэ сэрэхэдийбит, эмиэ да ыйыппыт курдук көрөн утары көрүстэ. Аҕаларын көрөн оҕолор сэргэхсийэ быһыытыйдылар, бары остуол тула олорон аһаабытынан бардылар. Дойдун чэйин сыпсырыйбахтаан баран кэргэнин диэки утары көрдө. Онуоха Тина эмиэ, ыйыппыттыы, муммут тугут оҕотун курдук кэргэнин көрөн олордо. /.../

– Тина, биһиги толкуйданар кэммит кэллэ, салгыы маннык олордоххо, оҕолор улаатыылара хайдах буоларбыт биллибэт... – диэтэ. Ити тыллартан Тина тыына хаайтаран ыларга дылы буолла. Ама, Дойдун арахсаары гыннаҕа дуу, биһигини сир-халлаан икки ардыгар хаалларан ханна бараары гыннаҕай... Дьахтар уйадыйбыт харахтарынан эрин диэки көрдө.

– Тина, арай, ийэм дойдутугар көһөн таҕыстахпытына хайдах буолуой? Ийэм дьиэтэ сэнэх, уһаайбата киэҥ. Оҕуруот олордуохпут, сүөһү ииттиэхпит. Манна куортам төлүү-төлүү дьон хармаанын хаҥата олоруохпут дуо?  Эн туох дии саныыгын?

Дьахтар санаабытыттан букатын атыны, кэскиллээҕи кэргэнэ саҥаран барбытыгар, Тина эрэйдээх үөрэн хайдах буолуон билбэккэ, сирэйэ сырдыы түстэ.

– Бүгүн биир дойдулаахпын көрүстүм, тастыҥ убайым нүөмэрин ылан кэпсэттим, убайым кэлэ сырыт диэн ыҥырда...– диэн сонунун саас-сааһынан кэпсии олордо.

– Көһүөххэ, доҕоччуок, көһүөххэ, антах тиийэн туох эмэ үлэ көстүө, – диэн тыынын-быарын хаайар кыараҕас дьиэттэн куота охсубут киһи диэбиттии Тина барытыгар сөбүлэһэ олордо. /.../

***

Сотору кэминэн эдэр ыал аҕаларын дойдутугар дэриэбинэҕэ көһөн кэлбиттэрэ. Тыа сирин чэбдик салгына куорат курас салгыныгар тэҥнэһиэ дуо? Оҕолорун оскуолаҕа, уһуйааҥҥа олохтоон баран, ийэлэрэ иһит сууйааччынан оскуола остолобуойугар үлэҕэ киирбитэ. Бу күнтэн кинилэр олохторугар саҥа кэрдиис кэм саҕаламмыта. /.../ Суох, аны кинилэр ыал муннугун кэрийэн, дьон сирэйин-хараҕын  манаан бүттүлэр. Манна бэйэ бас билэр дьиэтэ, манна көҥүл тыыныы, манна саҥа саҕахтар.

2021 сыл