Сахалыы үгэспитин сүтэрбэт инниттэн

Кинилэр, сыччах үс киһи, 90-с сылларга, Егор Жирков Концепцията ылылла да илигинэ, баһыйар өттө араас омук олорор сиригэр Алдаҥҥа, сахалыы үгэспитин, култуурабытын, сиэрбитин-туоммутун хайдах сайыннарабыт, тилиннэрэбит диэн, 1995 сыл муус устар 27 күнүгэр «Саха аймах» диэн уопсастыбаннай түмсүү тэрийбиттэрэ.

Бүгүн мин кэпсэтэр киһим Алдан куоратыгар «Саха аймах» түмсүү бэрэссэдээтэлэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, доруобуйа туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Галина Петровна Соловьева.

– Галина Петровна, дьэ бу үс киһи кимнээх этигитий, туох санааттан бу түмсүүнү тэрийдигит?

– Хас биирдии норуокка бэйэтигэр ирдэбил, өбүгэтин ситимэ баар. Алдан – нуучча сирэ, 90-с сылларга үксэ нууччалар этилэр, саха олох аҕыйаҕа, билиҥҥи курдук буолбатах. Оччолорго бэйэм да сахалыы саҥарбаппын, оҕолорум оскуола үрдүнэн соҕотох сахалар буолан, нууччалыы эрэ саҥараллар.

Биир саамай уустуга диэн, баҕардаргын да сахалыы литература суох, ким да кэпсэппэт, бэйэбит үгэспитин, итэҕэлбитин үчүгэйдик билбэппит, онон манна баар сахалары мунньарга, бэйэбитин биллэриэххэ наада, саха норуота туох итэҕэллээҕин, тугу тутуһарбытын, абыычайбытын, сайдыыбытын, историябытын кэпсиэххэ диэн толкуйдаатыбыт. Оннук санаа  биһиги үс киһиэхэ киирбитэ – миэхэ, Альбина Васильевна, Геннадий Николаевич Ушницкайдарга. Кинилэр оччолорго биэс этээстээх дьиэ подвалыгар «Башмачок» диэн атах таҥаһын оҥорор мастарыскыай арыйан үлэлии олороллоро. Онно үһүөн олорон кэпсэтии бөҕөтө, чэй иһэ-иһэ хайдах үлэлиибит, тугу гынабыт, туохтан саҕалыыбыт диэн мунньахтаатыбыт. Мин бэйэм бырааспын, Альбина Васильевналыын сатыырбыт диэн ыллыыбыт эрэ. Аны тэрээһин оҥорор буоллахха, сахалыы тыллаах-өстөөх ыытааччы наада диэн буолла.

– Били, этэргэ дылы, «подпольнай организация» курдук саҕалаабыккыт дии. Дьэ, ол гынан тугу тобуллугут?

– Ол кэмҥэ Майаттан Шишигина Татьяна Николаевна диэн учуутал дуу, иитээччи дуу кэлбитэ. Биһиги кинини бэйэбитигэр ыллыбыт, инньэ гынан төрдүө буоллубут. Ол кэннэ Иванов Аркадий Захарович диэн куораттааҕы гаас тэрилтэтин (Горгаз) начаалынньыга, Николай Афанасьевич Федоров, дьаһалта үлэһитэ, кэлин Кутанаҕа баһылыктаабыта, кыттыстылар. Онон дьэ үлэлээн бардыбыт.

– Бастакы тэрээһиҥҥитин хайдах ыыттыгыт?

– Кэнсиэр туруоруохха диэн буолла, онтубут биллэриитэ «этэрбэс араадьыйанан» Алдан устун тарҕанна. Аны ханна оҥорорбут туһунан ыйытыы турда. Онуоха Алданнааҕы медучилище дириэктэрэ Попов Владимир Петровичка тиийдим, уопсайга спортивнай саала баар, ону көҥүллээ, билсиһии биэчэрэ оҥоруохпутун баҕарабыт диэтим. Сөбүлэстэ.

Бастакы тэрээһиммитин Нина Константиновна Егорова диэн олус актыыбынай, номоххо киирбит култуура үлэһитэ баар этэ, кини ыыппыта, сахалыы, нууччалыы саҥаран-иҥэрэн. Саала иһэ толору киһи мустубута, куоракка баар саха бары кэриэтэ, ону тэҥэ нууччалар да балачча кэлбиттэрэ.  

– Дьэ, төһө астынан тарҕастылар, аҕыйах киһи тугу көрдөрдүгүт?

– Аҕыспыт-тоҕуспут эрэ, ол да буоллар санаабытын түһэрбэппит, ыллыыбыт, үҥкүүлүүбүт, быыһыгар сахалыы таҥаспытын кэтэ-кэтэ тахсан көрдөрөбүт, хаамабыт. Сорох таҥаспытын ситэн кэппэппит даҕаны, ону «бырастыы гыныҥ, сахалыы култуурабытын кэпсээри, национальнай таҥаспытын көрдөрөөрү ыҥырбыппыт, сороҕо бүгүн суох, сарсын эмиэ кэлээриҥ, онно көрдөрүөхпүт» диибит. Ол аайы ытыстарын тыаһа өрө хабыллан олорор. Саҥа көрөр буоллахтара дии. Илин кэбиһэрбит суох, ону кумааҕыга уруһуйдаан тахсан көрдөрөбүт. Билигин санаатахха, көрүдьүөс соҕус эбит.

Онтон илин кэбиһэрдэри хантан эрэ буллубут диэн буолла. Онон сарсыныгар иккистээн кэлбиттэрэ, ону көрөөрү эҥин. Ол киэргэллэрбитин кэтэн тахсыбыппытыгар олус сөхпүттэрэ, астыммыттара.

Бу кэннэ биир тэрээһиммитинэн, Решетниковтар диэн саха ыала уруу тэрийбиттэрэ, онно тиийэн алгыстаабыппыт, арчылаабыппыт.

– Интэриэһинэй кэпсээн буолла. Онтон диэххэ?

– Салгыы тугу гынабыт диэн толкуй киирдэ. Испииһэк оҥордубут, үбүлүөйдээх дьону, оҕолор төрүүллэр, олору барыларын сахалыы алгыстаан, эҕэрдэлээн иһэбит. Онон сахалыы үгэспитин, сиэрбитин-туоммутун, олохтоохторго кэрэ эйгэни, өбүгэ үгэһин киллэрэн испиппит.

Наһаа элбэх тэрээһин ыытар этибит, хас нэдиэлэ ахсын сахалары мунньан, сахалыы оонньуулары оонньотобут, араас тиэмэнэн биэчэрдэри ыытабыт. Этэргэ дылы, киһи сатаабатын да сатыыр буолар эбит. Хаһан да оһуохайы эппэтэх, алгыс диэни билбэт дьон, тэрээһин ыытарбытыгар наада диэн, алгыстыыр буоллубут, бэйэм тойуктуубун, хаһан да хомустаабат киһи оонньуур, дорҕоон таһаарар буолан бардым. Ол курдук эмискэччи үөрэнэн хаалбытым. Итини хайдах эрэ олоҕум этэн, салайан биэрэр дуу дии санаабытым. Нууччалар аан бастакыларын истэллэр, олус сөҕөллөр этэ.

1995-96 сс. оскуолаларга Егор Петрович Жирков сахалыы концепцияны саҕалаабытын иһиттим-истибэтим диэт, тута үөрэх салаатын начаалынньыга А.В. Чукулаевка киирдим. Наһаа үчүгэй киһи этэ, «хорошо, да-да» бөҕөтө. Билэр учууталлааххын дуо диир. Татьяна Николаевна Шишигина, Наталья Егоровна Тихонова Надежда Семеновна Ушницкая, Валентина Афанасьевна Сорокина, Марина Кузьмина диэн саха тылын учууталлара бааллар. Т.Н. Шишигина  туһунан эттэххэ, наһаа талааннаах кыыс этэ, тугу барытын сатыыр, балерина курдук үҥкүүлүүр, бу имигэһэ. Аны туран таҥас тигэр, биир саамай үчүгэйэ диэн биһигини мунньан барыбытын үөрэтэр, ыллыырга, музыкальнай инструменнарга оонньуурга. Бу кыргыттар бары биһиэхэ олус улахан өйөбүл, тирэх, көмө буолбуттара, оскуолаларга сахалыы тыл, фольклор сайдан киирэн барбыта.

Онтон Нерюнгрига барыахха, нууччаларга көрдөрүөххэ диэн санаа киирдэ. Онно оруобуна Егор Жирков кэлбит, биһигини ыҥырдылар. Аны туран Альбина, Геннадий Ушницкайдар сахалыы саппыкылары, түүппүлэлэри тигэр улахан маастардар, атын таҥастарбытын ательеҕа сакаастаан тиктэрэн, биһиги да көрдөрөрдөөхпүт диэн киэн тутта соҕус сананаммыт, сахалыы таҥаспытын кыбыммытынан онно тиийдибит. Нерюнгрига олох былааһы ылбыппыт, дьон сөҕүү бөҕөтүн сөхпүтэ, наһаа үчүгэй биэчэр буолбута. Егор Петрович Концепциятын кэпсээбитэ. Оччолорго Алдаҥҥа 1-кы, 3-с оскуолаларга, лицейгэ уонна Аллараа Кураанахха саха тылын, национальнай култуураны үөрэтэр буолбуттара. Биһиги саха общинатын тэрийэммит сахалыы тыыны  эмиэ киллэрдэхпит дии.

– Бу ааспыт эрэ нэдиэлэҕэ 30 сыллаах үбүлүөйгүтүн бэлиэтээтигит. Эһиги, бастакы хараҥаччылар, үлэҕит билигин да күөстүү оргуйа турар, тэрээһиҥҥит хайдах аастай?

–  Олус үчүгэйдик, үрдүк таһымҥа ааста. Эҕэрдэ, махтал тыл бөҕөтө этилиннэ, элбэх киһи мустан бары үөрэ-көтө тарҕастылар.

Билигин урукку буолуо дуо, элбээтибит. Оччолорго үс киһи буолан саҕалаабыппыт кэннэ сыыйа элбээн барбыппыт. Бары даҕаны олус айар талааннаах, хас биирдиилэрэ туох эрэ идиэйэлээх, саха үгэһин, сиэрин-туомун, историябытын тарҕатарга бэлэм дьон этилэр. Ол иһин үлэлииргэ чэпчэки этэ, күүстээх өйөбүл баара кынаттыыра. Аны туран «Саха аймах» филиалларын арыйыахха диэн сыал туруордубут. Хатыыстыырга, эбэҥки бөһүөлэгэр, бастаан тэрийдибит. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар Олег Петрович үлэлиирэ, кини Хатыыстыырга «Саха аймах» салайааччытынан талыллыбыта. Томмокко Матвеева Альбина Титовна салайбыта, ону таһынан Аллараа Кураанахха эмиэ тэрийбиппит. Мин солбуйааччыбынан Василина Васильевна Олесова буолбута, кини миэхэ күн бүгүнүгэр диэри уҥа илиим, эрэллээх киһим. Аллараа Кураанах сахалара биһиги тутаах дьоммут, барытыгар кытталлар: Семён Габышев, Сардана Габышева, Тамара Лукина,  Наталья Архипова, Надежда Ушницкая.

–  Итиччэ түмсүбүт, саҕалаабыт дьон ыһыах тэрийдэххит буолуо?

–  Соһуйуоххут гынан баран, Алдан оройуонун сыллааҕы былааныгар киирэн, улуус таһымнаах ыһыахтар бу соторутааҕыта, 2018 эрэ сылтан ыытыллар буоллулар. Онон судаарыстыбаннай таһымҥа таҕыста. Ол иннинэ сахалар бэйэбит тыаҕа тахсан ыһыахтыыр этибит. Дьон бөҕөтө кэлээччи. Быыппах оҥорон, сахалыы аһы астаан, күрэхтэһиилэри тэрийэн, сахалыы таҥастарбытын сайбаччы кэтэн. «Саха аймах» бэйэбит поэттаах этибит, Александр Иванович Афанасьев, кини биһиэхэ анаан хоһоон суруйара.

Билигин кэнсиэргэ сахалыы ырыалар, үҥкүүлэр нүөмэр быһыытынан булгуччу киирэллэр. Төгүрүк остуоллар, диспуттар буолаллар, бэстибээллэргэ кыттабыт, тематическай биэчэрдэр ыытыллаллар.

– Ол 90-с сылларга тэҥнээтэххэ билигин саха элбээтэҕэ.

–  Билигин 2000-н тахса саха баар. «Саха сирин тимир суоллара» тэрилтэҕэ элбэх эдэр исписэлиис кэлэр, наһаа үчүгэйдик үлэлииллэр. Бэйэлэрэ туһунан ансаамбыллаахтар, Хатыыстыырга «Далбар Хотун» – салайааччы  Акулина Авелова, Аллараа Кураанахха «Алгыс» – салайааччы Юлия Александровна олус таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар.

Аан бастаан тэриллэрбитигэр биир бастакынан Сергей Петрович Литвиненков өйөөн, тойоттор, ыалдьыттар эҥин кэллэхтэринэ сиэр-туом ыыттарара, сахалыы таҥаспытын толору кэтэн барытыгар батыһа сылдьарбыт. Кэлин устудьуоннар эҥин кыттыспыттара, эдэр исписэлиистэртэн Н.И. Аржаков, Н.Г. Слепцова, С.В.   Соловьев кэлбиттэрэ.

Бастаан олох өрө күүрэн олорбуппут. Киэн туттар, махтанар дьоммут бырааттыы Николай Прокопьевич, Анатолий Прокопьевич Ефремовтар, Анатолий Сивцев биһиэхэ спонсордыыр этилэр, элбэх тэрээһиммит кинилэр көмөлөрүнэн ааһара.

Билигин Алдаҥҥа саха култууратын, ырыатын-тойугун, үгэһин киллэрии сүрүн сыалын-соругун толордубут диэн саныыбын. Маныаха салҕааччылар, биһигини утумнааччылар наадалар. Түмсүүбүт тохтоон хаалбакка үлэлиирин ситиһиэхтээхпит, ол туһугар сүүрэбит-көтөбүт.

Алдан куорат баһылыга Александр Лукич Бугай, улуус баһылыга  Александр Викторович Шестопалов, култуура салаата биһигини олус күүскэ өйүүллэр, биһигинэ суох сатамматтар,  бары биир сүбэнэн үлэлии олоробут.

Түгэнинэн туһанан, кэрэни, кэскиллээҕи, сахалыы үгэспитин, култуурабытын, абыычайбытын тарҕатыспыт, урут-хойут үлэлээбит, билигин үлэлии сылдьар дьоммутун «Саха аймах» түмсүүбүт 30 сылынан, кэлэн иһэр бырааһынньыктарынан эҕэрдэлиибин, бары үтүөнү, дьолу, үөрүүнү, ыраас, эйэлээх халлааны баҕарабын!