Сахалыы эйгэ дьиэ кэргэнтэн саҕаланыахтаах

Бүгүн эһиэхэ билиһиннэрэр дьоруойум Мирабелла Ядреева – Дьокуускай куорат 24 №-дээх  “Сардаана” уһуйаан үрдүк категориялаах иитээччитэ, 2020 с. Дьокуускай куорат “Сыл бастыҥ иитээччитэ”, 2021 с. өрөспүүбүлүкэтээҕи “Сыл бастыҥ иитээччитэ” күрэс лауреата уонна финалиһа, 2025 с. куорат баһылыгын бириэмийэтин кыайыылааҕа.

– Мирабелла Ивановна, өр сылларга кырачааннары  иитиигэ олоҕун анаабыт ийэҥ Роза Семеновнаны батан, күн бүгүн куорат уһуйааныгар сахалыы эйгэни тэрийэҕин.

– Бэйэм саха тылын учуутала идэлээхпин. Оҕо сааһым ийэм идэтин кытта быһаччы ситимнээх. Уһуйаан олоҕо дьиэм иһигэр мэлдьи баара, ийэбэр көмөлөһөн, түүннэри олорон бөрөлөрү, куобахтары,  моркуоптары оҥорорбутун умнубаппын. Иитээччи идэтигэр 1-кы Хомустаахха учууталлыы сылдьан, кэтэхтэн С.Н. Донской аатынан Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин таһымын үрдэтэр институкка үөрэммитим. Научнай салайааччым Елена Колосова этэ. Елена Николаевна оҕотун курдук көрбүтэ-истибитэ, дьиэтигэр ыҥыран, элбэххэ үөрэтэн турар.

Тыа сиригэр улааппыт, уу сахалыы иитиилээх уонна саха тылын учуутала идэлээх буоламмын, үлэбин кырачааннарга сахалыы эйгэни тэрийэргэ туһаайабын. Билигин ханна баҕарар уустук балаһыанньа үөскээтэ, тыа сирин оҕолоро кытта нууччалыы кэпсэтэллэр. Бу инниттэн “Сардаана” уһуйааҥҥа оҕо сахалыы саҥарарыгар, онно сөптөөх эйгэ тэриллэригэр улахан болҕомтону уурабыт.  Марианна Иванова, Саргылаана Ю сатабыллаах салайыыларынан уһуйааммыт ис-тас көстүүтэ,  иитэр-үөрэтэр үлэтин ис хоһооно, төрөппүттэри кытта үлэ сылын аайы тупсар. Уһуйааммыт иһэ кытта сахалыы тыыннаах. Киирээти кытта, дьиҥнээх курдук, балаҕан турар. Муннукка көмүлүөктээх, эркин тула нааралаах, ортотугар холумтаннаах, төгүрүк остуоллаах, талах олоппостоох. Балаҕаммытыгар саха ыалын мала-сала барыта баар, хороҕор муостааҕар тиийэ. Ыалдьыттары алаадьынан көрсөбүт, өбүгэ төрүт дьарыктара, аралдьытыылар ыытыллаллар. Хас биирдии оҕоҕо өбүгэ үгэһин иҥэрэн, хантан хааннааҕын санатан, саха буоларын бигэргэтэбит. Сыл устата араас тэрээһиннэр ыытыллаллар. Ол курдук мин бөлөхпөр хас оптуорунньук аайы оҕолуун, улахан дьоннуун –  бары сахалыы таҥнан кэлэбит. Сандалыбытыгар сахалыы ас арааһа – миин, лэппиэскэ, отон утаҕа, суорат тардыллар. Күн устата тойуктаан, ыллаан, күпсүүргэ оонньоон, хомус тыаһынан утуйан, күммүтүн оһуохайынан түмүктүүбүт. Дьыл устата ылбыт билиибитин хаҥатан, бэс ыйыгар үгэс быһыытынан ыһыах ыһабыт.

– Олоҥхоҕо ылсан үлэлиир эбиккин.

– Норуот уус-уран айымньытын биир сүрүн көрүҥүнэн  олоҥхо буолар. Учууталлыыр эрдэхпинэ 5-с кылаас оҕолоругар Александра Аргуновалыын  Елена Руфова сценарийынан Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыатта Кыыс Бухатыыр” олоҥхотуттан быһа тардан испэктээк туруоран, Нам улууһугар Гран-при буолан турабыт. Ол онтон сиэттэрэн, Айыы кыһатын 4-с кылааһын үөрэнээччилэригэр, мин, төрөппүт быһыытынан, уонна кылаас салайааччыта Александра Дмитриева буолан олоҥхо бэлэмнээбиппит. Ону “Тыйаатыр уонна оскуола” бырайыак чэрчитинэн төрөппүт Майя Власьева кэпсэтиитинэн, Саха тыйаатырын сыанатыгар көрдөрбүппүт.

“Сардаана” уһуйааҥҥа киирбит сылбар “Кулунчук” улахан бөлөххө Светлана Анатольевна Григорьевалыын Тыйаатыр күнүгэр Көһөҥө Бүөтүр “Күүстээх-уохтаах аттаах Күн Күндүлү бухатыыр” олоҥхотунан испэктээк туруорбуппут. “Бриллиантовые нотки” уо.д.а. куонкурустарга кыттан, бириистээх миэстэҕэ тиксибиппит. Сүрүн олоҥхоһуппут Павел Игнатьев оруолун чаҕылхайдык толорон, артыыстаан, тойуктаан, оһуохайдаан, көрөөччү биһирэбилин ылыан ылбыта. Билигин Айыы кыһатын 2-с кылааһын үөрэнээччитэ. Салгыы дьарыктаннын диэммин, Никандр Прокопьевичка сиэтэн илдьибитим, ситиһиилээхтик дьарыктана сылдьар.

Үлэбэр саҥаттан саҥаны көрдүүбүн, уустугу утары көрөн уратыны буларым атын баҕаны үөскэтэр. Түөрт саастаах “Мичээр” орто бөлөх оҕолоругар олоҥхону үөрэппитим. Саха оҕото олоҥхону түргэнник ылынар, этэргэ дылы, хааныгар баар буоллаҕа. Онон Саҥа дьылга төрөппүттэргэ олоҥхолоон онолуйан, испэктээк көрдөрбүттэрэ. Бииргэ үлэлиир иитээччим Оксана Петровна Черемкина улахан көмөнү оҥорон турар.

Баҕар, бэйэм олоҥхоҕо чугаспынан, олоҥхону сөбүлүүрбүнэн, кырачааннарбын сыһыара сатыырым буолуо. Намҥа М.К. Аммосов аатынан култуура уонна духуобунай сайдыы Дыбарыаһын аһыллыытыгар “Туйаарыма Куо” музыкальнай олоҥхо-драмаҕа Кыыс Кыскыйдаан оруолун толорбутум. Ырыабын Сергей Зверев – Кыыл Уола аатынан Үҥкүү национальнай тыйаатырын оркестра доҕуһуоллаабыта.

– Төрөөбүт тылынан  саҥарар, толкуйдуур оҕо туох уратылаах буоларый?

– Саха оҕото эрэ буолбакка, саха киһитэ төрөөбүт тылын билэр, сахалыы саҥарар, сахалыы толкуйдуур буоллаҕына, кини олоҕор тирэхтээх, тобуллаҕас, мындыр өйдөөх буолара саарбаҕа суох. Төрөөбүт тылын билэр оҕо атын омук тылларын судургутук ылынар ис кыахтаах. Тулалыыр эйгэҕэ төһө даҕаны нууччалыы сурук-бичик, саҥа-иҥэ элбэҕин иһин, саха сахатынан кэрэ. Онуоха онно төһүү күүһүнэн дьиэ кэргэн эйгэтэ буолар. Өскөтүн дьиэ иһигэр нууччалыы тылынан кэпсэтэр буоллахтарына, оҕо ону үтүктэр. Барыта дьиэттэн тахсар. Сүрүн үлэм таһынан “Улыбка” 43-с №-дээх уһуйааҥҥа нуучча оҕолоругар саха тылын үөрэтэбин. Оҕолор олус интэриэһиргииллэр, төрөппүттэр астыналлар. Онно  олоҥхоһутум Дархан Григорьев, номнуо оскуола оҕото, ийэтэ Ульяна Ивановна көҕүлээн, сөбүлээн дьарыктаммыта. Онон, оҕо нуучча тылынан барбатын туһугар дьиэ кэргэн сабыдыала улахан буолуохтаах.

Саамай сүрүнэ, сахалыы толкуйдаах, сахалыы саҥарар оҕо куһаҕан дьаллыкка киирэн биэрбэт, бэйэтэ ураты өйдөөх-санаалаах буолар. Билиҥҥи олох тэтимэ үчүгэйэ диэн, араас технологияны оҕо баһылыыр, туһанар, аныгылыы сайдыылаах “саҥа саха” буолар кыахтанар.

– Оҕону төрүт үгэскэ хайдах сыһыарыахтаахпытый?

– Кырачааннарга остуоруйаттан саҕалаан, сахалыы ырыалары, алгыс тылларын  иһитиннэрэ, кэпсэтэ, айылҕалыын алтыһыннара, кыраҕа, кыаммакка көмөлөһөрү үөрэтэ, сахалыы остуол оонньууларын оонньото, тойугу толорторо, төрүт дьарыктары билиһиннэрэ сырыттахха, сахалыы куттаах, өйдөөх-санаалаах  улаатар. Оҕо сааһын куоттарбакка, кыратыттан үгэстэри иҥэрэр үлэни ыытыахтаахпыт.

– Иитии үлэтигэр туох сонун үлэни ыытаҕын?

– Иитээччи быһыытынан үлэбин 13-с №-дээх “Светлячок” уһуйааҥҥа саҕалыырбар  оҕо адаптацияны чэпчэкитик ааһарыгар КМЦ “Педагогический патронаж”  диэн саҥа бырайыагы киллэрбиппит. Уһуйааҥҥа кэлэ илик кырачаан оҕолорго “Беби лэнд” кейс туппутунан дьиэлэригэр тиийэн оонньоторбут, дьарыктыырбыт, төрөппүккэ сүбэ-ама буолан, маҕаһыынтан атыыласпакка эрэ, дьиэҕэ баар туттар малтан оонньуур оҥорон оҕону сайыннаран, бэрт сэргэхтик үлэлээбиппит. Үс сыл биллибэккэ ааспыта. Биир эмит өрөбүлгэ кэллиэгэлэр бары мустаммыт, дьиэҕэ олорор оҕолорго анаан аралдьытыы ыытааччыбыт.

Идэбинэн сахалыы чуолкайдык ситимнээхтик саҥаралларыгар үөрэтэбин, такайабын. Оҕо тылын сайдыытыгар үгүс болҕомтону уурабын. Кистэл буолбатах, билиҥҥи үйэ оҕото саҥарара бытаарда. Саҥарбат да оҕо баар. Онтон сиэттэрэн бөлөхпөр сахалыы тылынан “логоритмика” диэн саҥа сүүрээни киллэрэн, дьарык аайы туһанабын. Иитиллээччилэрбит саҥалара тупсан иһэр. Логоритмика диэн хамсаныылаах, муусука тэтиминэн ырыа-хоһоон толоруута. Оҕо болҕомтолоохтук көрөр-истэр, өйгө тутар дьоҕура сайдар, тылын саппааһа элбиир, тыла чуолкай буолар. Сахалыы тылынан логоритмиканы остуоруйаларга айан киллэрэбин. Дьарыктаммытым үһүс сыла буолан, хомуурунньук тахсар кыахтанна. Бу тиэмэнэн өрөспүүбүлүкэтээҕи төрөппүт сугулааныгар кыттан, “Көрөөччү биһирэбилин” ылбытым.

– Бэйэни сайыннарар үөрэхтэргэ сылдьаҕын, дьарыктанаҕын дуо?

– Киһи олорорун тухары үөрэнэр. Аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, саҥа сүүрээннэри кэпсиир үөрэхтэри көтүппэт буола сатыыбын. Күн бүгүн ИИ технология кыаҕын хайдах туһанар туһунан үөрэҕи аастым. Маны тэҥэ үлэм таһынан эбии дьарыктаахпын: олоҥхо уонна остуол оонньуута, ырыа-тойук, тамада. Олоҥхо ыһыаҕар куолаан толорууга ситиһиилэрдээхпит, Кыыс Кыскыйдаан чаҕылхай оруолун толорбутум. Остуол оонньуутугар уокурукка уонна дьиэ кэргэнинэн Айыы кыһатыгар бастаан турабыт. Иллэҥ кэммэр дьоро киэһэлэри, үбүлүөйдэри, малааһыннары,  сыбаайбалары ыытабын. Бу эмиэ бэйэтэ туспа сайдыы!

– Мирабелла Ивановна, таһаарыылаах үлэҥ өссө тэнийдин, кыаҕырдын!