Сахалыы билим эйгэтэ үүнэ-сайда турдун!

Дьокуускай куоракка кулун тутар 18-19 күннэригэр II төгүлүн сахалыы тылынан ыытыллар «Барҕарыы» научнай-практическай кэмпириэнсийэ өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээккэ буолан ааста.

Кэмпириэнсийэ «Барҕарыы» пуонда, СӨ Үөрэҕириигэ уонна билимҥэ министиэристибэтин, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Федеральнай чинчийэр киинин, о.д.а. билим, үөрэх тэрилтэлэрин быһаччы өйөбүллэринэн ыытылынна.

«Барҕарыы» кэмпириэнсийэ сүрүн сыалынан чинчийэр үлэнэн оҕо айар, ырытар, анаарар дьоҕурун, сахалыы саҥарар-толкуйдуур сатабылын сайыннарыы буолар.

Манна өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан 452 оҕо кэлэн кытынна. Бу кэмпириэнсийэҕэ оҕолор тыл, литература, педагогика, психология, култуура, история, археология, биология, химия, кыраайы үөрэтии, математика, экономика, физика – барыта 18 хайысханан үлэлэрин көмүскээтилэр. Араас билим уонна үөрэх эйгэтиттэн 57 эксперт кэлэн үлэлээтэ.

Кэмпириэнсийэ үөрүүлээх аһыллыытыгар СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников кытынна. Кини «Барҕарыы» кэмпириэнсийэ уратытынан ханнык баҕарар хайысхаҕа оҕо бэйэтин төрөөбүт тылынан үлэтин көмүскээһинэ буолар диэн эттэ.

Кини кэннэ педагогическай наука дуоктара, төрөөбүт тылы үөрэтии, харааннааһын уонна сайыннарыы киинин салайааччыта Феодосия Габышева тыл эттэ:

– Ытыктабыллаах Сергей Васильевич, Афанасий Васильевич! Иккис төгүлүн ыытыллар «Барҕарыы» кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара, экспертэр, күндү оҕолор, учууталлар! Манна бастыҥнар буолаҥҥыт кэлэн кытта тураргытынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Аан дойду үрдүнэн 7 тыһыынчаттан тахса тыл баар дииллэр. Оттон биһиги Арассыыйабытыгар 155 төрүт тыллаах омук баар. Биһиги Өрөспүүбүлүкэбит икки судаарыстыбаннай тыллаах: нууччалыы уонна сахалыы. Өссө официальнай туруктаах эбэҥки, эбээн, юкагир, долган, чукча тыллара бааллар. Бу тыллары харыстыырга, инники көлүөнэҕэ тириэрдэргэ биһиги элбэх үлэни ыытабыт. Сокуоннардаахпыт, судаарыстыбаннай бырагыраамалардаахпыт. Төрөөбүт тылбытынан үөрэнэбит, үөрэтэбит. Биһиги төрөөбүт тылбытын иннинээҕи көлүөнэ дьоммут олус үчүгэйдик илдьэ кэлбиттэр. Ону биһиги саха тылынан уус-уран айымньытын чыпчаалыттан – олоҥхоттон көрөбүт. 125 сыл анараа өттүгэр «Байанай алгыһа» диэн аан маҥнайгы суругунан айымньы тахсыаҕыттан бэйэбит суруктаахпыт-бичиктээхпит, билигин туһунан бэчээттээхпит, тыйаатырдаахпыт, тэлэбиидэнньэлээхпит. Култуурабыт олус күүскэ сайдан иһэр.

Оҕолоор, эһиги ханна да тиийдэргит төрөөбүт тылгытынан саҥарар, онон киэн туттар буоллаххытына, биһиги тылбыт төрүт сүтүө суоҕа. Ылбыт, баар билиигитин төрөөбүт тылгытынан кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэр буоллаххытына, биһиги тылбыт ол аата кэскиллээх.  

Феодосия Васильевна кэнниттэн ХИФУ салалтатын аатыттан Нинель Малышева маннык эттэ:

– Быйыл ураты бэлиэ сыл, ол курдук уус-уран литэрэтиирэ төрүттэммитэ 125 сыла уонна 100 сыл анараа өттүгэр саха чаҕылхай уола М.К. Аммосов Саха сирин территориятыгар бастакынан билим өттүнэн чинчийиилэри оҥоророго көҕүлээбитэ. Чинчийии түмүгүнэн, дойдуга саамай чинчиллибит, үөрэтиллибит сирдэр ахсааннарыгар Саха сирэ киирбитэ.

 Онтон билиҥҥи кэмҥэ 2021 сыллаахха дойдубут бэрэсидьиэнэ В.В. Путин ыйаах таһааран, 2030 сылга диэри билим уонна технология сылларынан биллэрбитэ. Бу улахан дьаһал бастакынан оҕолору, ыччаты билим араас хайысхаларын диэки хайыһыннарар. Ол иһин бу маннык кэскиллээх тэрээһиннэр буолаллар.

Саха тыла кэскиллээх буоларыгар, саха науката сайдарын туһугар өрөспүүбүлүкэҕэ киэн хабааннаах үлэлэр ыытыллаллар. Холобур, хотугу сиргэ олорор аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын үөрэтиигэ ХИФУ 128 мөлүйүөннээх грант ылары ситистэ. 2025 сылтан 2029 сылга диэри улахан таһымнаах чинчийии үлэлэрэ барыахтара. Улуу киһибит Алампа тылларынан түмүктүөхпүн баҕарабын «Сахалыы саҥа сатараатын, саха омук сайыннын!”.

Онтон «Барҕарыы» пуонда салайааччыта Афанасий Постников кэмпириэнсийэҕэ кытта кэлбит оҕолорго «Барыта сатаныаҕа!» диэн эрэл санааны этэн туран, ситиһиилээхтик кытталларыгар баҕарда.

Кэмпириэнсийэ кэмигэр учууталларга «Оҕолорго иитэр-үөрэтэр сахалыы эйгэни тэрийии» диэн ааттаах сэминээр буолла. Манна киирии тылы «Барҕарыы» пуонда салайааччыта, Ил Түмэн дьокутаата А.В. Постников эттэ. Кыттыыны ыллылар Төрөөбүт тылы үөрэтии, харааннааһын уонна сайыннарыы киинин үлэһитэ С.С. Семенова, «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатын дириэктэрэ О.И. Семенова уонна үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ М.Е. Павлова, Н.Н. Емельянова, К.П. Романова, В.Н. Татаева кыттыыны ыллылар. Кэпсэтиигэ саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрэр бырайыактарын үлэлэтии, сахалыы киинэ педагогикатын, литературнай педагогика хайысхаларын сайыннарыы, оҕо уонна ыччат сынньалаҥын сахатытар бырайыактары көҕүлээһин, өйөөһүн уо.д.а. боппуруостар таарылыннылар, этиилэр киирдилэр.

Өрөспүүбүлүкэҕэ оҕолорго аналлаах сахалыы тылынан тахсар «Кэскил» медиа 5 бэчээтинэй таһаарыылаах уонна интэриниэт ситиминэн эмиэ үлэлииллэр. Кэскиллээх олус сэргэх бырайыактардаах. Сыыппаранан үлэлиир бырайыак эмиэ баар. Билигин мобильнай сыһыарыы көрүҥэр кэлэн олороллор. Интэриниэт ситимигэр сахалыы эйгэни тарҕата олороллор, сахалыы оонньууну кытта оҥороллор. “Оҕолорго гаджеты, төлөпүөнү наһаа боппокко, оҕо сөптөөхтүк бу тэриллэри туһанарын курдук култуураны иҥэрэ сатыахтаахпыт” диэн О.И. Семенова этэр. Ити курдук, төрөөбүт тыл дьылҕатын таарыйар дириҥ хорутуулаах кэпсэтиһиилэр буоллулар. Таатта Харбалааҕыттан саха тылын уонна литературатын учуутала Валентина Кривошапкина төрөөбүт тылы үөрэтиигэ бэйэтин санаатын үллэһиннэ, өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕаммыт үлэтин уопутуттан билиһиннэрдэ.

Иккис күҥҥэ Саха тыйаатырын уораҕайыгар иккис ааҕыылар Кылаан кыайыылаахтарын эҕэрдэлээһин буолла. Манна Таатта улууһуттан икки үөрэнээччи кылаан кыайыылаахтар кэккэлэригэр тахсан турдулар. Ол курдук, Баайаҕа орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Сандаара Потапова (сал. Г.И. Неустроева, П.В. Потапова) уонна Чымнаайы орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Нарыйа Хойютанова (сал. У.А. Хойютанова).

Онтон ССРС наукаларын Академиятын бочуоттаах чилиэнэ, «Саха тылын тылдьытын» оҥорбут Э.К. Пекарскай аатынан сүгэр Игидэй орто оскуолатыттан (дириэктэр А.А. Миронов, иитэр үлэҕэ солбуйааччыта Л.Н.Захарова)  8 оҕо ааҕыыларга кыттыбытыттан 4 оҕо кыайыы көтөллөнөн кэллэ. Оҕолору ааҕыыларга бэлэмнээбит учууталлар: Саргылаана Алексеевна Иванова, Гизелла Софроновна Попова, Альбина Васильевна Бойтунова, Любовь Николаевна Захарова буолаллар. Бу ситиһии – кинилэр былааннаах уонна тиһиктээх үлэлэрин түмүгэ.

Иккис күҥҥэ форсайт-сиэссийэ буолла. Манна бигэтик олоххо үктэммит, ситиһиилэрдээх дьоммут, урбаанньыттар Анатолий Бурнашев, Ольга Григорьева, оҕо аймах кутун туппут Борислав Степанов, Айдын Атэ, Джида, Киджа кэлэн ыалдьыттаатылар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт (дириэктэр И.И. Шамаев) «Күн» хамсааһына бу тэрээһини иилээн-саҕалаан ыыттылар.

 – Быйыл «Барҕарыы» пуонда төрүттэммитэ 35 сылын бэлиэтиибит. Пуонданы 90-с сылларга Саха сирин бастакы Бэрисидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев аан бастаан өрөспүүбүлүкэбит экономикатын ыарахан кэмнэригэр өйөбүл буолуо диэн тэрийбитэ.      Υөрэҕириигэ, эдэр ыччаты иитэн таһаарыыга тус сыаллаах пуонда буолар. Ил Дархаммыт Айсен Николаев төрөөбүт тылы харыстааһыҥҥа, харааннааһыҥҥа Сахабыт сиригэр баар тыллары ыччакка, өрөспүүбүлүкэбит инники кэскилигэр сөптөөхтүк өйдөтөн, төрөөбүт тылларынан саҥара сылдьалларын ситиһэр туһунан этэн турардаах. Ол иһин бу кэмпириэнсийэни иккис төгүлүн ыыттыбыт. Ѳрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт базатыгар күргүөмүнэн муһуннубут.  Кэмпириэнсийэ сыала-соруга билим өттүгэр сахалыы тыллар киирэннэр, сөптөөхтүк туһаныллан, эдэр ыччат өйүгэр-санаатыгар хатанан, өссө киэҥник сайдарыгар диэн. Эһиги үлэҕитин сыаналааһын буолбатах. Тыл биир сиргэ турбат. Биһиги төрөөбүт тылбыт сайдан иһэр. Араас омук тыллара киирэллэр, билим эмиэ биир сиргэ турбат кэҥээн иһэллэр.  Онон биир сиргэ туран хаалбакка, сайдыы тэтиминэн иннибит диэки баран иһиэхтээхпит, төрөөбүт төрүт тылбытынан саҥарыахтаахпыт, – диэн пуонда салайааччыта Афанасий Постников кэмпириэнсийэни түмүктээтэ уонна кыайыылаахтары, миэстэлэспит оҕолору барыларын «Бэс чагда» лааҕырга ыҥырда.

Икки күн ыытыллыбыт кэмпириэнсийэ олус үрдүк таһымҥа ааста. Оҕолор олус астыннылар, элбэҕи биллилэр. «Барҕарыы» пуонда билими төрөөбүт тылынан оҕолорго, ыччаттарга тиэрдэр үлэтэ ситиһиилээх буоллун.  Сахалыы билим эйгэтэ үүнэ-сайда турдун!

Гизелла Попова, Таатта, Игидэй