Сөпкө тыыныы — чэгиэн буолуу төрдө

Киһи бу сиргэ тыынар эрэ буолан олорор. Тыыныы киһи этигэр-хааныгар хайдах дьайарын сиһилии үөрэтэн биллэхпитинэ, чөл туругу сайыннарыыны баһылыахха сөп.

Тыыныы муннугунан эбэтэр айаххынан салгыны эҕирийииттэн саҕаланар уонна араас көрүҥҥэ арахсар: дириҥ / үөһээнэн, түргэн / бытаан, түөһүнэн / тараһанан. Күлэр уонна бөтөр кэмҥэ киһи эмиэ атыннык тыынар.  Сааһырбыт киһи агдата хамсыыра кыччыыр.

Тыыныы тыҥаны үөһэ-аллара салайартан, аттынааҕы эттиктэри сөпкө, тэҥҥэ хамсатартан тутулуктаах. Ол аата тыҥабытын кэҥэтэн, хас биирдии кыра эттиктэрин үлэлэтэн, хааммытыгар салгын тиийэрин түргэтэтэн, тупсаран  биэрэбит. Тыыныыга ханнык эттиктэр көмөлөһөллөрүттэн тыыныы көрүҥнэрин маннык араарыахха сөп:

1. Ойоҕостору быччыҥнар көмөлөрүнэн киэҥник көтөҕөн түөһүнэн тыыныы.

2. Тыҥа үөһээ өттүн көтөҕөн түөһүнэн тыыныы.

3. Өрөһөнү хамсатан тыыныы.

Ойоҕостору киэҥник көтөҕөн түөһүнэн тыыныы

Хайдах тыынаргын быһаарарга уонна сөпкө тыынарга үөрэнэргэ, сытан эрэ биир илиигин түөскэр, иккис илиигин искэр ууран, бастаан кэтээн көрөҕүн. Тыынаргар иһиҥ хамсыыр буоллаҕына, өрөһөҥ көмөлөһөр; ону сорохтор искинэн тыыныы диэн ааттыыллар. Түөс хамсыырын эмиэ илииҥ иминэн кэтээн көрөн, тыҥа үөһээ уонна аллараа өттүнэн  толору  тыынары быһаарар ордук. Тыыныы көрүҥнэрин баһылыырга, эмтэнэргэ, эрчиллэргэ, чуумпу хоско олорон дьарыктанар табыгастаах. Оттон уоскуйарга сөпкө тыынан киһи олоҕун быыһыан сөп.

Түөһүнэн тыыныы тыҥаҕа элбэх салгыны киллэрэр буолан туһалаах.

Оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин уонна ойоҕосторгун хамсатан, төгүрүччү өрө көтөҕөн, түөскэр үтэҕин. Өрөһөнү кыратык үөһэ диэки хамсатан, төгүрүччү өрө көтөҕөн, түөскэр үтэҕин. Өрөһө кыратык үөһэ диэки хамсыыр, иһи оргууйдук хам ылаҕын.

2. Тыыҥҥын таһаараргар ойоҕостору аллара түһэрэн, өрөһөнү кыратык аллара хамсатан, искин эмиэ кыратык үлүннэрэҕин.

Тыыныы бу көрүҥүн ытыскын түөһүҥ иннигэр уонна ойоҕоскор ууран кэтэнэн көрүнэр ордук. Ойоҕостору көтөҕөн тыыныы ордук сүрэх ыарыыларыгар туһалаах.

Тыҥа үөһэ өттүн көтөҕөн түөһүнэн тыыныы

Бу көрүҥ үөһээҥҥи ойоҕостор, сарын, хомурҕан, моой быччыҥнарын көмөлөрүнэн оҥоһуллар. Ордук бу көрүҥүнэн астманан ыалдьар дьон тыынар.

Оҥоһуллуута:

1. Өрөһөҕүн үөһэ диэки хамсатан, искин хам ылаҕын.

2. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин уонна үөһээ ойоҕосторгун, хомурҕаҥҥын, санныгын көтөҕөн салгыны үтэҕин. Ойоҕосторуҥ төгүрүччү эмиэ көтөҕүллэллэр.

3. Тыыҥҥын таһаараргар үөһээ ойоҕосторгун, хомурҕаҥҥын, санныгын аллара түһэрэҕин. Ойоҕосторгун төгүрүччү аллара түһэрэҕин.

Бу көрүҥү ытыскын хомурҕаныҥ таһыгар ууран кэтэнэн көрүөххүн сөп.

Өрөһөнү хамсатан тыыныы

Киһи уоскуйуон баҕардаҕына уонна ыарыы ыллаҕына, тыыныы бу  көрүҥүнэн дьарыктанан саҕалыыра ордук. Сүрэх, тыҥа араас ыарыыларыгар, хаан баттааһынын түһэриигэ, ис уорганнар үлэлэрэ мөлтөөтөҕүнэ, ас буһарыытыгар ордук туһалаах.

Оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин, ойоҕосторгун хамсаппакка эрэ салгыны искэр үтэҕин.

2. Өрөһө аллара түһэн ис улаатар. Төһө кыалларынан салгыны эҕирийэриҥ тухары, искин улаатыннараҕын.

3. Тыыҥҥын муннугунан таһаараргар, искин хапсытан, сиһиҥ тоноҕосторугар диэри ылаҕын.

Холбуу тыыныы

Бу үөһэ быһаарыллыбыт көрүҥнэри барытын бииргэ оҥорор холбуу тыыныы буолар. Бу эрчиллиини олорон эрэ оҥорор табыгастаах. Биир илиигин түөскэр ууран, тыынаргын тохтоппокко эрэ бытааннык уонна холкутук салгыны таһаараҕын, искин сиһиҥ тоноҕоһугар диэри хам тутаҕын.

Оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин, ойоҕосторгун хамсаппакка эрэ салгыны искэр үтэҕин.

2. Өрөһө аллара түһэн ис улаатар.

3. Тыыҥҥын ыла туран салгыны ойоҕосторгор түөһүҥ төгүрүччү, онтон тыҥаҥ үөһэ өттүгэр ыытаҕын.

4. Тыыҥҥын муннугунан таһаараргар бастаан үөһээ ойоҕостортон саҕалыыгын, онтон тыҥаҥ аллараа өттүнэн таһааран, искин ылаҕын.

Тохтобуллаах тыыныы

Салгын ылан тыыҥҥын тохтотон баран, тыыҥҥын таһаарар эрчиллиини баһылаатаххына, эт-хаан бэйэтин эмтэнэр кыаҕа улаатар, сэниэ киирэр, күүс эбиллэр.

Оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин, ойоҕосторгун хамсаппакка эрэ салгыны искэр, онтон түөскэр үтэҕин.

2. Тыынаргын тохтотоҕун.

3. Тыыҥҥын муннугунан таһаараргар бастаан үөһээ ойоҕостортон саҕалыыгын уонна искин ылаҕын.

Бу эрчиллиини толору баһылаатаххына, салгыны таһаарбыт кэмҥиттэн салгыны эҕирийиэххэр диэри тыынаргын тохтоторго үөрэнэҕин.

Оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин, ойоҕосторгун хамсаппакка эрэ салгыны искэр, онтон түөскэр үтэҕин.

2. Тыынаргын тохтотоҕун.

Тохтооһуннаах тыыныыны ханнык ыарыыттан эмтэнэргиттэн көрөн туһанаҕын. Бу көрүҥү хатааһыннары кытта оҥорор ордук көдьүүстээх.

Хатааһыннар

Хатааһыннар тохтооһуҥҥа туттуллаллар.

Үс көрүҥнээх:

1.Үөһээҥҥи: сэҥийэ хатааһына.

2. Ортоку: ис хатааһына.

3. Алларааҥҥы: кыбыы хатааһына.

Бары көрүҥнэр эт-хаан тупсарыгар ис-тас эттиктэри сааһылаан дьайаллар. Хатааһыннар олорон да, туран да оҥоһуллаллар, сүрүн ирдэбилэ – бэйэни кэтэнэргэ чуумпу буолуохтаах. Бары хатааһыннар хараххын быһа симэн баран оҥоһуллаллара ордук.

Сэҥийэ хатааһына өҥүс тымырдары баттааһын түмүгэр сүрэх тэбиитин бытаардар хаан баттааһынын уонна сүрэх тэбиитин тыынар эттиктэр үлэлэрин кытта тэҥниир. Хабарҕаны сабар уонна быччархайы илбийэр. Салгын биир эргийиитигэр икки араас көрүҥнээх. Эҕирийии да, таһаарыы да кэнниттэн туттуллуон син.

Икки көрүҥүн оҥоһуллуута:

1. Салгыны муннугунан эҕирийэҕин уонна таһаараҕын.

2. Төбөҕүн түөһүҥ диэки түһэрэн, хабарҕаны сабаҕын.

3. Салгыны таһаарыаҥ иннинэ төбөҕүн көннөрөҕүн.

4. Салгыны муннугунан холкутук таһаараҕын.

Бу хатааһын  киһини уоскутар, холкутатар, элбэх ыарыыттан босхолуур.

Ис хатааһына өрөһө  хамсыырын түмүгэр ис эттиктэр үлэлэрин эрчимирдэр. Искэ баар дириҥ быччыҥнары күүрдэр, быччархайдар үлэлэрин күүһүрдэр. Сүрэх үлэтин тупсарар.

Оҥоһуллуута:

1. Сискин көннөрөн көнөтүк олороҕун.

2. Салгыны толору эҕирийэн баран, барытын күүскэ таһаараҕын.

3. Тыыммакка олорон, искин күүскэ хам ылаҕын.

4. Төһө кыалларынан тыыҥҥын тутан олороҕун.

5. Салгыны эҕирийэргэр искин холкутук ыытаҕын.

Бу эрчиллии аччык кэмҥэ, ордук сарсыарда оҥоһуллар. Күнүс эбэтэр киэһэ оҥорор буоллаххына, аһаабытыҥ 3-4  чаас кэнниттэн дьарыктанаҕын. Куртахха уонна оһоҕоско баастаах киһи, хат уонна ыйдааҕы кэмҥэ дьахтар дьарыктанара көҥүллэммэт.

Тыыныы көрүҥнэрин үөрэтэн киһи бэйэтин этин-сиинин салайар кыахтаах. Ол иһин тыыныынан эмтэнии уруккуттан туттуллар. Билиҥҥи кэмҥэ туттуллар бары ньымалары үөрэтэн, эмтэнэн да, киһи күннээҕи олоҕор туһанар.

Хаартыска: Ааптар тиксэриитэ