Өргөһүм барахсан...

Сыл, дьыл ааһара түргэнин. Эр киһи олоҕор хайаан да сааһын тухары өйдөөн хаалар түгэннэрдээх, доҕоттордоох буолар. Булчут киһи үчүгэй булчут ытын үйэтин-сааһын тухары саныаҕа, оттон сылгыһыт сөбүлээн мииммит атын өрүү ахтыа... Мин эмиэ үчүгэй доҕордоно, Өргөс диэн сылгылана сылдьыбытым. Сааһыран истэҕим аайы Өргөспүн ахтарым, саныырым элбээн иһэр...

Урут умнуом дии саныыр этим, оннук буолбатах эбит. Билигин киэҥ сыһыыга сылгылары көрдөхпүнэ, эбэтэр сылгы барахсан кистээн дьырылытарын иһиттэхпинэ, хайаатар да бэйэм да билбэппинэн Өргөспүн көрдүүбүн, киниэхэ майгынныыр сылгыны көрө сатыыбын. Билигин кини суох, өбүгэлэрин дойдутугар тиийэн, киэҥ дуолга сүүрэ, мэччийэ сырыттаҕа. Мин хаһан тиийэрбин кэтэһэн эрдэҕэ...

Бээ, хайдах этэй? 1993 сыл. Сэбиэскэй былааспыт сууллан, ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаланан эрэр кэмнэрэ. Биһиги улахан "Победа" сопхуоспут ыһыллан, отделениебыт кэлэктиибинэй хаһаайыстыба ааттаммыта. Миигин, үөрэхпин саҥа бүтэрбит эдэр уолу, «убайдарым» сылгыһыттар биригээдэлэригэр биригэдьииринэн анаатылар. Кыра эрдэхпиттэн сылгыһыттары кытта эҥэрдэһэн улаатан, сылгыга сыстаҕаспын, «убайдарбын» кытта нэммитин билсибит дьоммут, онон үөрэ-көтө киирэн үлэлээн бардым. Биригээдэбитигэр бэһиэбит, 500-кэ сылгыны көрөбүт. «Убайдарым», сылгыһыттар бары да, сылгыга анаан төрөөбүт курдук туруу үлэһит дьон. Үлэ, оттооһун, сылгы кыстыга, күрүө-хаһаа оҥоруута туох да элбэх. Кыһыары сүрүннүүр сылгыһытым Куока арай: «Хаан уларытыахха наада. Хатас эҥэриттэн атыыр соноҕостору атастаһан аҕалтаабыт киһи!» – диэтэ. Мин тута Хатаска соноҕостору кэпсэтэ айаннаатым. Ол тиийэн «Хатас» сопхуос сүрүннүүр сылгыһыта Павлов Ньукулайы көрсөн, сөбүлэҥин ылан, сылгыларбытын атастаһар буоллубут. Хатас сылгылара улаханнарынан, халыҥнарынан уруккуттан биллэллэр. Кэпсэтиибит түмүгүнэн Бөтүҥмэр хас да атыыр соноҕоһу аҕаллым. Бүтэһик сырыыга Ньукулайтан көрдөстүм, бэйэм миинэрбэр үчүгэй аҕай соноҕосто көрдөр диэн. Киһим, хата, тута сөбүлэһэн, сарай кэннигэр тутуллубут далга киллэрдэ. Манна биэс атыыр соноҕос хааллан турар эбит. Бары да киһи хараҕын толорор сылгылар. Ньукулайым: «Чэ, быраат, бу соноҕостортон тал! Аакка-суолга бырааппар талларабын», – диэн турда. Бииртэн биир бэртээхэй соноҕостор, өрөйөн-чөрөйөн, туттан-хаптан тураллара кэрэтин. Ол гынан хараҕым сүр элэмэс дьүһүннээх, түөрт атаҕар эмчиирэлээх үрдүк, халыҥ соноҕоско хатанна. «Маны ылыам этэ, син дуо?» – диэн долгуйарым быыһыгар Ньукулайбар эттим. Киһим, көхсүн этиппэхтээн баран: «Эппит тыл биир, илдьэ бар! – диэтэ. – Маны талыа диэн сэрэйбитим. Бу Хатас аатырбыт сүүрүгэ Карька удьуора, үчүгэй сылгы тахсыаҕа», – диэтэ. Уонна убай киһи быһыытынан алгыы хаалла.

Бу Өргөстүүн, Өргөспүнүүн, маҥнайгы көрсүһүүбүт этэ. Саас кэлэн, күммүт-дьылбыт уһаан, киһи таһырдьаттан киирбэт күннэрэ үүммүттэрэ. Мин соноҕоспун үлбүрүйэбин, быыс буллум да, дэлби имэрийэн-томоруйан, кырыатаан, сымната сатыыбын. Ол быыһыгар рафинад саахар сиэтэ үөрэтэбин. Сарсыарда эрдэ хайаан да бурдуктатабын. Оннук гынан, миинэн, айааһаан, миинэр миҥэ, көлүнэр көлө оҥоһуннум. Ыҥыырдаан-хайаан миинэрбэр барахсаным улаханнык мөхсөн да көрбөтө. Айылгыта оннуга дуу...  ис-иһиттэн бэйэтэ хайдах эрэ сымнаҕас, улгум майгылааҕа. Дьэ оннук үөрэтэн, аны хаамарга, сиэлэргэ кытта үөрэттим. Урукку сүүрүк удьуордарын утумнаан, атаҕынан чэпчэки буолара биллэн барда. Күн аайы эбиллэн иһэр. Хааман, сиэлэн дьалкыһыттаҕына, кэлин атаҕын хардарыыта илин атаҕын үс харыс аһарар. Ааттаах ат баайааччы Ньукулай Бөтүрүөп көрө-көрө үөрэр. Дьээбэлээн, атастаһыах, талбыт аккын биэрэбин диэн хаайар. Киэһэтин мэччитэ ыытарбар, атах эҥин тардыбаппын, көҥүл ыытан кэбиһэбин. Сарсыарда 7 чааска калиткабар кэлэн, кистээн дьырылатар. Сүүрэн тахсан эбиэс кутан биэрэбин.

Дэриэбинэ иһигэр сылдьарбар мииммэппин, сис туттан баран хааман истэххэ, ыт оҕотун курдук батыһа сылдьар. Хонтуораҕа, маҕаһыыҥҥа киирэрбэр баайбаппын, кэтэһэн турар буолар. Дьэ оннук.

Өргөспүнүүн доҕордоһуубут, өйдөһүүбүт улаатан истэ. Кэтэһиилээх, күүтүүлээх куспут кэмэ тиийэн кэллэ. Онно-манна саа тыаһа киһи сүрэҕин өрүкүтэн, бэрт минньигэстик иһиллэр. Соноҕоспун бу кэмҥэ аттаттым, былааным диэн, сааһым тухары ат, доҕор оҥостор санаалаахпын. Күн аайы сылгы төрүөҕэ буолан, сыһыыларынан, хочолорунан сылдьабыт. Кулун төрүөҕүн ааҕабыт, ол быыһыгар аппын саа тыаһыгар үөрэтэ сатыыбын, үрдүттэн ыттарар курдук. Бастаан баайан туран хаста да күн аайы, онтон сыыйа баайан туран, үрдүттэн үөрэттим. Мөхсөөрү, сиргэнээри гынарын хаһыытаан, арҕаһыттан имэрийэн, таптайан, син иннин ыллым. Нэдиэлэ курдугунан үрдүттэн ыттарар буолла. Төбөтүн, кулгааҕын эрэ үрдүнэн ыппаппын. Ойоҕос өттүттэн ытарга кыһаммат. Аҕам оҕонньор бастаан утаа кыайтарыа суоҕа диирэ сүттэ, хата, сүбэ-ама биэрэр. «Бултуоҕуҥ, аккын кытта», – диэн сахалыы хааһах тигэн саҕалаата.

Дьэ, үлэ үгэнигэр күн-дьыл биллибэккэ устан истэ, ыһыахтар чугаһаатылар. Ыһыахха туттуллуохтаах сылгылары, ыанар биэлэри көрдөөһүн түбүгэ тиийэн кэллэ. Онно биирдэ маннык түгэн буолла. Сынньаммыт бааһына устун Өргөспүн миинэн ыһыахха туттуллуохтаах сылгылары эккирэтэн бурҕаҥнатан иһэбит. Бааһына тула күрүөлээх буолан, куотуохтара диэн улахан куттал суох. Куотан иһээччилэртэн хаалымыахха эрэ диэн, туос бөтөрөҥүнэн түһэрэн иһэн, эмискэ сир-халлаан эргийэргэ диэри буолла да, аттыын бэйэлиин бааһына кытаанах буоругар бурҕас гынныбыт. Эмискэ, тыыным хаайтаран, быарым доргуйан, күнүм кытар гына түстэ. Өргөһүм барахсан тура охсон, куотан иһэр сылгылар кэннилэриттэн бэйэтэ эрэ түһэ турда. Хаһыытаан көрдүм да, испиттэн саҥам кыайан тахсыбат гына доргуйбуппун. Тугу да гынар кыаҕым суох буолан, ыарыыбын да аһарынаары, сиргэ «лах» гына олоро түстүм. Син балачча олорбохтоон баран, сатыылыыр буоллум дии санаан, туран хааман саллаҥнаан истэхпинэ, Өргөһүм утары сиэлэн иһээхтиир эбит. Тутан ылан, моонньуттан кууһан туран ытамньыйдым, махтанным. Туһугар ыарахан соҕус түгэн этэ...  Бааһына буора сороҕо анна көҥдөй буолар, оннукка түбэһэн төбөбүт оройунан барбыт эбиппит. Дьэ итинник үлэлээн-хамсаан, сайыммыт үчүгэйэ суйданна. Сылгыһыттарым от биригээдэтэ буоланнар, ыраах үрэхтэринэн оттуу сылдьаллар. Мин кинилэргэ кэлэ-бара бородуукталарын таһабын уонна хонуу сылгыларын көрөбүн. Өргөспүн көҥүл босхо ыыппытым да, сотору-сотору кэлэн бурдуктаан барар. Оччоҕуна батыһыннаран киирэн Амма эбэбитигэр дуоһуйа сөтүөлүүбүт. Аппын килибэчийиэр диэри сууйабын-сотобун. Өргөһүм астыныы, дуоһуйуу бөҕө. Иккилээх уолбун Мишугу мииннэрэн кэбиһэбин, өрүскэ киирэ-тахса хатааһылаан абыранар. Өргөһүм сиргэнэр, атыҥырыыр диэни билээхтээбэт.

Оччолорго аҕам аах буолан Нуотара үрэх баһыгар Мохолу диэн үрэххэ чааһынайбытыгар оттуубут. Биир күн аҕабыттан илдьит кэллэ, кэбиһиигэ таҕыстын диэн. Өргөспүн тутан, Нуотаралыыр буоллум. Мохолу биһигиттэн үс көс курдук. Аппын эрдэ тутан ыаннаран, ыксаабакка күн үөһэ ойуута айан суолун тутустум.  Кыыбааҕы диэн сиринэн Эбэни туораан ааһыахтаахпыт. Чаҕылыйан күн да күн үүннэ. Киһи үөрүөх-көтүөх, үлэлиэх-хамсыах күнэ. Кыыбааҕыга тиийбитим, оҥочолор бары нөҥүө биэрэккэ тураллар эбит. Хаһыытаан, ыҥыран көрдүм да, дьон барахсан бары окко сырыттахтара. Онон өр толкуйдуу барбакка, сыгынньахтанан баран, өйүөбүн ыҥыырбар үөһэ баайан, аппын миинэн кэстэрэн, харбаан киирэн бардыбыт. Дугуммат сиригэр ойоҕолуу харбаан, бэрт үчүгэйдик уҥуоргу кытылы буллубут. Киэһэ эрдэ соҕус дьоммор тиийдим. Аппын сойутан баран босхо ыытан кэбистим. Аҕам «күрүүрэ буолуо, өртөөн кэбис» диэбитин истибэтим. Испэр, күрээтэҕинэ, Амматтан да тутуом диэн санаалаахпын.

Сарсыарда атым кистиириттэн уһугуннум, балаакка аттыгар кэлэн турар эбит. Куолубутунан үлэһит аттар эбиэстэриттэн бурдук оҕото кутан биэрдим.

Күүстээх үлэ үс күнүнэн бүттэ. Быыспытыгар кыралаан кустаатыбыт, соболоотубут. Сарсын дойдулуубут. Оҕонньотторбут барахсаттар бырааһынньык остуола диэн балык, кус буһардылар. Үөрэ-көтө улахан остуол тула кэпсэтэ олордохпутуна, анараа Синньигэс диэн үрэх устун, аллараа Нуотара диэки, кыыла, киһитэ биллибэт ору-сары иһиллэ-иһиллэ бара турда. Бары да дьиктиргээтибит. Оҕонньотторбут сирэйдэрэ-харахтара салбаҕырда, уора-көстө уоттарын аһаттылар. Бу тухары ким, туох сарылаан-орулаан ааспытын быһаарбатыбыт... Хайдах эрэ иһиллээбит курдук чуумпу, санньыар киэһэ буолла. Онон балааккаларбытынан утуйа тарҕастыбыт.

Мин төрүкү мээнэ түһээбэт киһибин. Баттаппытым да ахсааннаах буолуо. Арай утуйа сытан баттаттым. Түһээтэхпинэ, оруобуна балааккабар утуйа сытабын, отой илэ курдук. Арай балааккам аана аһылла биэрдэ да, кып-кыһыл сирэйдээх, дьүһүнэ биллибэт киһи киирдэ да, атахпыттан соспутунан барда. Күүһэ сүрдээх, утарылаһа, хаһыытыы сатыыбын да, кыах суох. Балаакка маһыттан тутуһан баран өсөһөн сытабын, ол аайы киһим кыыһыра-кыыһыра тардыалыыр. Эмискэ ат туйаҕын тыаһа тыбыгырайан кэллэ уонна Өргөһүм кистээн дьырылатта. Ону кытта кыһыл киһим: «Оччотугар аккын илдьэ барабын!» – диэн саҥалаах буолла уонна миигин ыһыктан кэбистэ. Аппын илдьиэҕэ диэн эккирэтэн таҕыстым, номнуо ырааппыттар... Кыһыл киһи, Өргөспүн миинэн, атара сэлиинэн дайдара турда. Уһуктан кэлбитим, быһаҕаһым таһырдьа, быһаҕаһым балаакка иһигэр сытар эбиппин. Көлөһүн бөҕө тахсыбыппын, сүрэҕим эп-эппэҥнэс буолбут. Уһуктан хаалан уку-сакы чэй өрдүм. Дьонум туран суунан-тараанан, чэйдээн, барарга хомунуу буолла. Арай Өргөһүм суох, дьиктиргии саныы-саныы, аппын көрдүү бардым. Атын үлэһит аттарбыт бары бааллар, Өргөс эрэ суох. Ол быыһыгар араас санаалар киирэллэр... Аппын Синньигэс уонна Мохолу үрэхтэр холбоһор сирдэриттэн буллум. Урукку курдук утары сүүрэн кэлбэтэ, кистии көрсүбэтэ. Аат эрэ харата иҥэрсийбитэ буолла. Тэһииммин кэтэрдэн, сиэтэн аҕаллым. Дьонум номнуо тиэнэн бүппүттэр, кэтэһэ олороллор эбит. Онон дьоммун ыыталаан кэбистим, чэйдээбитэ буолан баран, аппын ыҥыырдааммын аргыый айаҥҥа туруннум. Просеканан айаннаан аара хас да бочугурас бултаатым. Онон аралдьыйан, түүлбүн умнан да кэбистим. Арай атым уларыйан хаалбыт курдугун курдаттыы сэрэйдим. Урукку Өргөс буолбатах, хайдах эрэ дух-дах туттар, сэниэтэ суох. Оннук айаннаан Перевал диэн кэрэх мастаах сиргэ кэлэн, аппын уоскутаары тохтоон сынньанныбыт, бэлэх уурдум. Аппын имэрийэн-томоруйан, холумнарбын эҥин көрдүм. Ол кэмҥэ атым барахсан сүрдээх иччилээхтик инэрсийэн баран, төбөтүн хонноҕум анныгар уган ытаата... Түүлбүн эмиэ санаан кэллим, ол эрэн дойдубар чугаһаабыт буолан, эрэх-турах санаалаахпын.  Өргөспүн миинээт, Эбэни туоруур Кыыбааҕы диэки оргууй айанната турдум. Өйүм-санаам аппар эргиллэн кэлэ турар, тоҕо ытаабытын толкуйдуу сатыыбын. Оннук араас санаа киирэн, биэрэкпитин буллубут. Хата, оҥочолор бааллар эбит. Халлааммыт сөрүүн. Атырдьах ыйын бүтэһик күннэрэ. Тоҥ былыттар күммүтүн бүөлээн эбии тыаллаах буолан, өрүс салгына билиннэ. Кытылга аргыый хаамтаран кэлбитим, инники аттаах уолаттар туораабакка миигин кэтэһэн олороллор эбит. Туоруу охсоору ыксал, аппын уоскутабын диэн тохтотолоотум. Чаас аҥаара табахтаан, ону-маны кэпсэппитэ буолан баран, өрүһү туораары оҥостон бардыбыт. Эбэ кыра долгуннаах эрээри, туоруу үөрэммит буоламмыт, эрэх-турах санаалаахпыт. Улахаҥҥа уурбат да курдукпут. Аппын сыбыдахтаан, кырдьаҕас ат кэннигэр баайан кэбистим. Уопсайа үс аттаахпыт уонна икки аты сиэппитинэн оҥочоҕо киирэн көнтөстөрүттэн тутан олордум. Ууга киирэ үөрүйэх сылгылар туох да өсөһүүтэ суох улгумнук киирэн харбаан бардылар. Мин хантан билиэм этэй, иннибэр туох күүтэн турарын?! Билбитим эбитэ буоллар, атыннык дьаһаныам хааллаҕа... Өрүс ортотугар диэри туох да бэркэ устан кэллибит. Онтон эмискэ Өргөһүм бэрт үчүгэйдик харбаан иһэн, мөхсөн киирэн барда. Иннигэр иһэр ат үрдүгэр тахса сатыыр. Харбаан аһары баран оҥочону ойоҕолуу сатыыр. Ол тухары төбөтүнэн ууну булкуйбахтыыр. Ыксал буолла. Тутан испит биир сулумах аппын көнтөһүн ыытан кэбистим, хата, туоруохтаах биэрэкпит диэки харбаан сундулуйа турда. Өргөс сэтиилэммит атын, оҥочо туорайыгар ыкса тардан турабын. Өргөһүм мөхсөрө өссө сүрдэннэ. Улахан кыахтаах сылгы өлөр мөхсүүтэ сүрдээх буолар эбит. Ыксал буолла, аттарбытын иккиэннэрин мэлитэрбит кэллэ. Көнтөһү анараа уолга туттараат, мин быһахпын туппутунан күһүҥҥү тымныы ууга ыстанным. Мөхсөн булумахтана сылдьар аттарбар харбаан тиийээт, нэһиилэ да буоллар, Өргөһүм көнтөһүн быһа дайбаатым. Бэйэм, Өргөспүн уоскутаары, төбөтүн өрө анньа сатыыбын. Аны атаҕым сиргэ тургуйбат, аппыныын иккиэн тимирэр буоллубут диэн санаа күлүм гынан ааста ол быыһыгар. Өй булан оҥочолоохторбор хаһыытаатым: «Аты ыытан кэбиһиҥ, манна устан кэлиҥ!» – диэн. Ити икки ардыгар мучумааннаһан, сүүрүк балачча тэйиттэ. Атым да уоскуйбут курдук буолан иһэн, ууга ойоҕоһунан сытынан кэбистэ. Кылгаабыт көнтөһүм уһугуттан аппын соһон харбаабыта буолабын да, сүүрүк хоту устан иһэбит. Уу тымныытын, тыал күүскэ үрэрин дьэ биллим. Ол кэмҥэ оҥочолоохторум бу тиийэн кэллилэр. Дьиҥинэн, кылгас кэм эбитэ буолуо да, миэхэ уһуна сүр этэ. Көнтөспүн оҥочоҕо турар уолга биэрэн баран, бэйэм оҥочоттон тутуһан, баҕалаах уҥуоргу кытылбытын буллубут. Өргөспүн соһон биэрэккэ чугаһата сатаатыбыт. Соноҕоһум, доҕорум барахсан, бүтэһигин төбөтүн көтөҕөн, Аан дойдутун, иччитин кытта быраһаайдаһардыы ис-иһиттэн иччилээхтик инэрсийдэ, уонна ...

Дьонум барбыттара, мин Өргөһүм иннигэр уһуннук олорбутум. Барытын эргитэ санаабытым уонна аны маннык доҕор сылгыламмаппын өйдөөн, эр киһилии саҥата суох ытаабытым.

Кэлин, 3-4 сыл ааспытын кэннэ, куоракка үөрэнэ сылдьан, үөрэхпит чэрчитинэн айылҕаттан айдарыылаах Эдьиийи кытта көрсүбүппүт. Онно миигин кытта кэпсэтэригэр бу кэпсээбиппин барытын билэрдии кэпсээн, утары этэн, улаханнык сөхтөрбүтэ. Уонна Дьөһөгөй оҕото араҥаччылаах эбиккин диэбитэ. Билигин урукку курдук атынан сылдьарым аҕыйаата. Саас, биэ төрүүрүн саҕана, ат миинэммин сыһыыга барабын. Өргөспүнүүн сылдьыбыт сирдэрбин өрүүтүн кэрийэн көрөбүн. Саҥа төрөөбүт кулунчугу Өргөспөр ханыылыы сатыыбын. Эн бааргын, Өргөһүм барахсан, өрүү сүрэхпэр...

2021 сыл