Петр Алексеев: «Илии-атах бара үөрэммит дьарыга ыыппат»

Ким эрэ «эн, дьарыгыҥ туһунан суруйуум эрэ?» диэтэххэ, үөрүүнэн сөбүлэһэр, ким эрэ кыккыраччы аккаастаан соһутар. Ким эрэ баҕаран, тылланан туран суруйтара сатыыр, оттон сорох кэтэмэҕэйдээн, сөбүлэҥин биэрэ охсубата эмиэ баар буолар.
Бүгүҥҥү дьоруойбар эрийэн тиийбиппэр: «Ээ, мин диэн, «любитель эрэ» уус буоллаҕым. Улахан үөрэҕим, идэм да суох, айылҕа тугу биэрбитинэн сылдьабын, «самоучкабын», – диэн, бастаан батынан турар. Онтон аны: «Һэ, аны хоһооннорбун эмиэ таһаараары гынаҕын дуо? (эбиитин күлэр) Эс!» – диирэ суох. Ол да буоллар, «дугдуруй да оҕус» дииллэринии, мин да тохтоон бэрт.

Мин кинини, Петр Алексеевы, «Мас уустарын группатыгар» бэлиэтии көрөн, кэпсэтээри, халлаан сылыйарын кэтэһэ сылдьыбытым. Онтон арай соторутааҕыта көрбүтүм: сылгылаах уонна тэлиэгэлээх сибэкки иһитэ гыныахха сөптөөх оҥоһугу оҥоро сылдьар эбит. Сылгыга сыһыаннааҕы хайдах да ааһа барбаппын билэҕит. Атыылаһааччы быһыытынан баҕас кэпсэтэригэр эрэллээх буолан, аадырыһын ыйыталаһабын. Сылгылаах сибэкки иһитин оҥорбута – бэйэтин буруйа!

Куорат иһигэр, олорор дьиэтин таһыгар баар гарааһын мастарыскыай оҥостон, кыһыннары-сайыннары уһанар эбит. Бээ, ол оҥорорун таһынан, сакааска барбыт оҥоһуктарыгар киһиҥ хоһоон айан субурутан соһутар. «Төһө да мин саҕа уһанааччылар, хоһоонньуттар бааллар ини», – диэн бэйэтин намтата этиммитин иһин, айар-тутар абылаҥнаах киһи диэн – туһунан уонна сэдэх буолар.

Дьэ, онон, билсиҥ: Петр Габеевич Алексеев, Дьокуускай олохтооҕо. Биһигин ыйаабыт бэлиэ сирэ – Кэбээйи улууһун Лүксүгүнэ. Оскуоланы Бүлүү улууһун Халбаакытыгар бүтэрбит. Бэйэтэ этэринэн, «кэрийэн улааппыт киһи».

Уус эһэтэ уһуйбут

– Петр, Габеевич диэн аҕаҥ аатын сэҥээрбиппэр, дьээбэлэнэн «саха буолбатахпын, бүрээппин» диэн эрэриҥ. Бүрээттии билэҕин дуу?

– Ээс, хантан билиэхпиний? (Күлэр). Аҕам аҕата – дьиҥ бүрээт, ийэтэ – саха. Бүрээтийэттэн Саха сиригэр кэлэн, эбэбин көрсөн, ыал буолаллар. Оттон уһанарга үөрэппит эһэм – ийэм аҕата.

– Бастакы оҥоһуккун өйдүүгүн дуу? Ол туох этэй?

– Оҕо сылдьан аан бастаан эһэбин кытта сэргэ оҥорбуппут. Ол онтон саҕаламмыта. Сыыһа-халты туттан, элбэхтик мөҕүллүбүтүм да буоллар (билигин ону санаатахпына күлэбин), эһэбиттэн элбэххэ үөрэммитим. Кэлин бэйэм аҕыйах сэргэни оҥорбуттааҕым.

– Бу араас оҥоһугу оҥорбутуҥ, туппутуҥ тухары саамай өйдөөн хаалбыт, сөхпүт түгэниҥ баара буолуо?

– Оннук айылаах суох ээ. Киһи кэлэн сакаас биэрэр, мин ону оҥорон биэрэбин уонна бүттэҕэ дии.

Онус кылааска үөрэнэ сылдьан эһэм уҥуоҕун бэйэм эргиппитим. Биир эмэ үөлээннээҕэ көмөлөһөрө, саатар сүбэлээн, ыйан-кэрдэн биэрэрэ дуу диэн испэр күүтэ сатаабытым да, биир да киһи чугаһаабатаҕа. Онтум, кэлин билбитим, эһэм оҕонньор «сиэним бэйэтэ дьаһайыа, кыттыһаайаҕыт»  диэн кытаанах бирикээс биэрэн барбыт эбит.

– Ол аата, хайаан да уһаннын диэн, кэс тыл кэриэтэ, сорудахтаан барбыт диэн өйдүөххэ сөп быһыылаах. Ону бэйэҥ да билбэккинэн олоххо киллэрэн, дьиҥ санааҥ сытар дьарыгын килиэптэнэр идэ оҥоһуннаҕыҥ?

– Оннук.

– Бу саха сыарҕалаах оҕуһун, тэлиэгэлээх сылгытын оҥорор эбиккин. Сакаасчыттарыҥ идеята дуу, биитэр бэйэҥ? Бурҕалдьыта онто-манта барыта баар...

– Оҕустаах сылгыны былырыыҥҥыттан идея киирэн саҕалаабытым. Дьон эрдэ да ыйыталаһар этэ. Арааһы бары сакаастыыллар. Аны, ааспыкка биир хос эбээ саха сылгытын буолбакка, боруода сылгыны анаан оҥорторбута. Ким эрэ павлины, табаны, тугуту оҥорторор. Урут улуустарынан, оҥорторор дьоҥҥо хоно-өрүү сылдьан, беседка, веранда, оҕо былаһаакката курдуктары оҥорор этим. Кэлин «айа» диэн, бу маннык оҥоһуктарынан дьарыктанабын. «Бу маннык наада, маннык эбитэ буоллар», – диэн этиэхтэрин сөп.

– Мас, матырыйаал да сыаната үрдээн иһэрэ мэһэйдээтэҕэ буолуо. Фанераны эмиэ туһанар эбиккин. Сыаната хайаста буолла?

– Омуна суох, фанера ый ахсын үрдүүр курдук. Эбиллэ турар. Сыаната халыҥыттан тутулуктанан араастаһар. Холобур, 4-тээх, 6, 8, 9, 12-лээх, 18-таах диэҥҥэ тиийэ баар. Бу көрөр 6 мм биир 1,5 х1,5 лииһэ, ортотунан, 1400 солк. Кэлин «Строительнай» ырыынактан ыйыппыппын 1500 солк. диэбиттэрэ. Тутуу матырыйаалын сыаната хаһан эрэ түһүө ҮҺҮ диэбиттэрэ да, ол көстүбэт.

– Хантан түһүөй, уот, гаас, уматык, Саха сиригэр диэри аҕалыы сыаната үрдүү турдаҕына? Биир таһымҥа турдаҕына, махталлаах буолуо ээ. Илииҥ бара үөрэнэн, биир оҥоһугу түргэнник оҥороруҥ буолуо?

– Ээ, үөрүйэхтэннэххинэ, начаас оҥоһуллар.

– Бу маны халыыбынан, киэбинэн сирдэтэн оҥороҕун дуу эбэтэр харах көрүүтүнэн да оҥорор буоллаҕыҥ?

– Бэйэм харахпынан көрөн, тута быһан-отон оҥоробун. Этэриҥ курдук, илиим бэйэтэ барар (күлэр). «Автоматом».

– Бэс хаптаһынтан колонна курдугу оҥорбут этиҥ. Бөлөххө укпутуҥ. Онно оһуор-мандар, сыһыарыллыбыт курдук ойуутун сэҥээрэ көрбүтүм. Итини хайдах оҥороҕунуй? Нарылаан, дьарҕаалаан оҥорорго балачча быыччык үлэ буолуох курдук. Итинник бэлэм баар буолар дуу?

– «Секрет фирмы» (күлэр). Судургутук быһаардахпына, бороһуок курдук оҥорон баран, килиэйгэ былаан, анал формовкаҕа кутабын. Хаппытын кэннэ мас маһынан буолар, холкутук аалыахха, үүттүөххэ да сөп. Бу, кустуу барбыт сакаасчыт ыларын кэтэһэ сытар. Уопсайынан, оҥордум да, өр сыппат, тута ылан иһэллэр. Кырааскатын дьиэлэрин ис барааныгар, истииллэригэр дьүөрэлээн бэйэтэ ситэриэхтээх. Толкуйданар этэ.

– Икки өттүлээх эбит. Оһуордара үүт-үкчү?

– Тэҥ бөҕө буоллаҕа, пааралаан оҥоһуллар. Дьиэ иһигэр быган турар муннуктары бу манан бүөлүү, муннуктуу саайан кэбиһэҕин.

– Интэриэһинэй эбит.

– Көннөрү холуода курдугу, колонналары да эмиэ сакаастааччылар.

– Балаҕан эҥин тутан көрбүттээҕиҥ дуу? Билигин урукку ыскааптары саҥардан, үтүгүннэрэн оҥоруу муода курдук буолла. Оннукка холоно иликкин дуо?

– Балаҕаҥҥа да, ыскаапка да тоҕо эрэ ылса сатаабаппын, санаам сыппат. Элбэх бириэмэни эрэйэр үлэ. Ый аҥаарын быһа оҥоруоххун сөп. Ол кэриэтэ бу манныкпар сылдьыбытым көнө.

– Көрдөххө, сакаас тохтоло суох киирэр чинчилээх. Баччаларга, даача кэмин саҕана өссө элбиирэ буолуо?

– Этэргэ дылы, мантыларбыт куоракка оҥоробун эрэ быһыылаах, сакаастааччыларым үгүстэрэ – улуус олохтоохторо. Бу үс араас кээмэйдээх – орто, кыра уонна улахан – павлины эмиэ тыа сириттэн биир эбээ сакаастаабытын оҥорон турабын.

– Тыый! Даачалаахтар, кэтэх дьиэлээхтэр куоракка да баһаам буоллахтара. Саамай ырааппыта хантан сакаастаан оҥорторбуттарай?

– Куораттан да, биллэн турар, сакаастыыллар. Хоту улуустартан тиийэ оҥортороллор. Холобур, быйыл Сааскылаахтан сакаастаан ыыттарбыттара. Бэйэлэрэ билэр дьоннорунан ыллаттараллар. Оттон саамай ыраахтан сакааһым, былырыын Москуба уобалаһыттан этэ. Биир эбээ антах олохсуйбут кыыһыгар оҥорторон ыыппыта. Дьон хайдаҕы сөбүлүүрүнэн таллын диэн, араастаан оҥоробун. Сорох бэйэтэ кырааскалыырын ордорор, ким эрэ анаан уруһуйдатан ылар. Ону таһынан, сакаасчыт баҕарар түгэнигэр, сырдатыылаах гына, лаампалаан биэрэбин. Ол сырдатыы эмиэ араастаах: сороҕо кутуруга эрэ, атына бүтүннүү уоттаах буолуон сөп. «Датчик движения» эмиэ олордуохпун сөп. Оҥортооччулартан бастаан чопчулаһан ыйытабын, дьэ, ол кэнниттэн саҕалыыбын.

Көннөрү да буолбатах, өрөгөй ырыа!

– Петр, эн өссө хоһоон суруйарга холонор эбиккин. Били, бөлөххө ыыппыккын көрөн аһарбытым. Ити дьарыгыҥ, сэрэйдэххэ, эдэр эрдэххиттэн, таптал уотугар ылларбыт кэмҥиттэн саҕаланнаҕа буолуо?

– Төрөөбүт бөһүөлэгим миэнэ – быычыкаайык. Учаастак тэҥэ, 200-чэ нэһилиэнньэлээх. Ытык эбэ чугаһыгар үс тыа сытар: Лүксүгүн, Чагда уонна Арыттаах. Миэнэ – Лүксүгүн. Арай биирдэ дойдубар тиийдим. Оскуолабытыгар, бөһүөлэкпитигэр да гимнэрэ (өрөгөй ырыа), бөһүөлэкпит туһунан да ырыа ончу суох эбит. Хайдах оннук буолуохтааҕый диэн, хоһоон суруйан, матыып таһааран, оҥорторон биэрбитим. Онтубун билиҥҥэ диэри толоро, ыллыы сылдьаллар.

Хоһооннорум да диэн, оҥоһук сакаастаан ылларбыт дьоммор бэлэх курдук, оҥоро туран, тута хоһуйбуппун дьээбэ кэриэтэ үллэстибитим. Эрбэхтэр чоройбуттар этэ дии (күлэр). Хоһоонноро диэҥҥэ, ол, били, төрөөбүт бөһүөлэкпэр ырыа наада эбит диэн санааттан холонуохпуттан сыстыбытым. Ол иннинэ олох чугаһаабатах эйгэм.

– Бай! Уол аны, ыллыҥ да, саатар көннөрү ырыаттан да буолбакка, букатын өрөгөй ырыаттан саҕалаабыт эбиккин дии?!

– Оттон уонна хайдах гыныахпыный? (күлэр). Эмискэ ол кими, хантан булан соруһуом этэй? Төрөөбүт бөһүөлэкпэр син туох эмэ үтүө өйдөбүнньүк хаалларыахтаах буоллаҕым.

– Оттон матыыпкын хайдах таҥныҥ, ыллаан ыыттыҥ дуу биитэр аккордарын туруоран биэрбитиҥ дуу?

– Тылын суруйан баран, быһа холуйан, маннык матыыптаах буолуон наада диэн, толкуйдаатаҕым дии. Ол икки ырыабын уонна кэлиҥҥи «Элиэ» диэммин биир билэр ГИБДД үлэһитэ кыыһым –Анджела Замятина ыллаан биэрбитэ. Оскуола өрөгөй ырыатын уонна бөһүөлэк туһунан ырыаны. Оттон бөһүөлэк «Лүксүгүнүм – мин дойдум» өрөгөй ырыатын, бэйэм көрдөһүүбүнэн, хоту сир биллиилээх, киэҥник биллэр биһирэнэр композитора Александр Дмитриев –Таммах ыллаан, матыыптаан биэрбитэ.

– Кыаххын дии, Петр! Композитор, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Аллараа Халыма улууһун бочуоттаах олохтооҕо Александр Иванович Дмитриев мелодиялара, хатыламмат кэрэ, сөҥ куолаһа астыга сыттаҕа! Барахсан, хомойуох иһин, быйыл олунньу ыйга ыараханнык ыалдьан суох буолаахтаабыт этэ...

Тэһэ кэйдэрэн, эмискэ хоһоон айа охсон, Александр Ивановичка үлэһэн, мээнэҕэ ырыа оҥотторботох бадахтааххын.

– Кэлиҥҥи хоһооннорбун уһана туран, өйбөр туох көтөн түспүтүнэн тиһэ охсон, ыытан кэбиһэбин. Миэнэ – олох боростуой суруйуу ээ. Холобур, кубалар куоракка кэлиилэрин, улардар Хаҥаласка баралларын туһунан диэбит курдук. Хайҕаан бардахтарына, кыбыстыах да курдук буолабын.

«Үөрэхтээх дьон буоллуннар»

– «Бүргэһи хааһахха хаайбаккын» диэн баар. Уһана туран, мээнэ киһи сүрэҕирэн-бэлэһирэн, хоһоон бэчээттии турара сэдэх буолуо. Дьиэҥ иһэ барыта бэйэ оҥоһуга, ойуу-дьарҕаа дуу биитэр били «соппуоскаһыт соппуоската суоҕун» тэҥэ дуу?

– Оннук курдук. Идея быһыытынан, кырдьык, барыта баар буолуохтааҕа буолуо (күлэр).

– Оҕолоргуттан биир эмэ ууска тыыппалаах, сыһыаннаах баар, кинилэри үөрэтэҕин дуу?

– Сыһыара сатаабаппын, ол кэриэтэ үөрэхтээх дьон буоллуннар, үрдүк үөрэҕи баһылаатыннар дии саныыбын. Кистээбэккэ эттэххэ, дьон туһугар, өссө аһаҕастык эттэххэ, дохуот аахсар туһугар сырыттаҕым.

– Дьэ, ол гынан баран, айар-тутар талааннаах киһи, «Бу дьарыккын бырах! Чугаһыы да сорунума!» да диэтэхтэринэ, сөбүлэнэ охсоруҥ саарбах. Уһамматаххына, тулуйуо-тэһийиэ да суох курдук буоларыҥ чуолкай?

– Оннукка тэһийбэппин бөҕө буоллаҕа. Илииҥ-атаҕыҥ бара үөрэммититтэн тэйэр уустук. Манныга суох сатаммаккын. Толору биир ый да тохтообоппун ээ. Саҥа дьыл иннинэ Кэбээйигэ балыктаан кэлээччибин. Онтон атын кэмҥэ эргиччи уһанан тахсабын. Онто суох сатаммат курдукпун. Атын булка? Суох, сылдьыбаппын.

Ньидьили, собо туһунан

– Кэбээйи аатырбыт Ньидьилитигэр балыктыыр эбиккин. «Ньидьилигэ ньиэп хостуурга соруналлар, хаарыан балыктаах сир айгырыыр буолла» диэн баара. Дьиҥ олоххо хайдах быһыылааҕый? Балыга үчүгэй дуу?

– Уута көҕөрбүт эҥин диэн кэпсээн тэнийэ сылдьыбыта. От кырааската барарын эбэн-сабан тарҕаппыттар быһыылаах. Балыга үчүгэй бөҕө. Оттон ытык эбэбит кытыытыгар олус улахан база тэриллибитэ – ол кырдьык. Ньиэп хостооччулар киэннэрэ. Былырыын тэриллибитэ. Соторутааҕыта эрэ саҥа саҕалаан эрэр курдуктара. Оттон билигин сүүнэ бөһүөлэк курдук (!) баар буолбут. Эчи түргэннэрэ дии?

– Букатын Ньидьили кытылыгар дуо?

– Эбэттэн чугас соҕус Чинэкэ диэн күөл баар. Ол ойоҕоһугар. Сир аннынан турбалара эбэҕэ тиийэ барар диэн сурах эмиэ иһиллэрэ.

– Бу манна диэн эттэххэ, Бүлүү улууһугар тааска баппат, алаадьы курдук бөкүнүк, бөдөҥ балыктаах күөл баара. Икки өттүттэн балыктаах сир киһитэ эбиккин.

– Баар. Халбаакыга. Ол собо үөскүүр сирэ эмиэ – лаппа улахан күөл. Соботун олох эрдэ, сэбиэскэй былаас саҕана эбэтэр олох да эрдэ Ньидьили эбэттэн анаан-минээн аҕалан, ыытан, олохтоох собону улаатыннарбыттар диэн кэпсииллэрэ. Бэртээхэй соболор этэ.

– Сир-сир соботун амтана таһыччы атын буолар. Бэл, биир нэһилиэк, дойду күөлүн киэнэ араастаһара дьикти буолааччы.

– Оннук. Холобур, Кэбээйи биир саамай элбэх күөллээх улуус буоллаҕа дии. Олортон Ньидьили киэнэ ордук минньигэһинэн аатырар. Бэйэтэ муора курдук киэҥ-нэлэмэн, ытыктанар эбэ. Эдьиий Дора төрөөбүт дойдута. Кини, дьиҥинэн, Лүксүгүҥҥэ төрөөбүт, оҕо сылдьан Арыттаахха көспүт.

– Петр, кэпсээниҥ иһин, махтанабын.

*Биидьийэҕэ бэйэтин устаары гыммыппар, дьоруойум ончу буолуммата, «эппэт кэлэҕэйим киирдэҕэ ол» диир. Онон, үгэс курдук, матырыйаалы таһынан таҥар биидьийэбэр бэйэтэ суоҕун баалаамаҥ. Куйаар-коду туһаайан, аҕыйах оҥоһугу укпуппун көрөргүтүгэр ыҥырабын.

Куба

Кубаларым барахсаттар

Күн уотугар кылабачыһан,

Кылбаа маҥан

Кынаттарынан

Күөх халлааны таһыйан,

Күүтүүлээх хаһаайкаларын

Көрдүү көттүлэр!

Охтубат, быстыбат

Олоҥхо дойдутун,

Очуостаах хайатын

Одуулаан көрдүлэр.

Аар Саарга тиийэннэр

Сарыыссаларын көрдөөн

Сайсары кытылын

Сыныйа көттүлэр.

Үрүйэлэрин көрдөөн

Үс хатыҥ хочотун,

Үлүскэн үгүһүн

Үөһээттэн көрдүлэр.

Талбардарын көрдөөн

Туймаада туонатын,

Тускулаах тулатын

Тилийэ көттүлэр.

Хотуннарын көрдөөн

Халлыбыт халлаантан,

Халадаайдааҕы барытын

Халыйан көрдүлэр.

Биэбэкэйдэрин көрдөөн

Биэрэстэлээх сиртэн,

Бастыҥалааҕы барытын

Батыһа көттүлэр

Хара улардар

Хараҥа былыт

Хатаан турдаҕына,

Хантан да кэлбиттэрэ биллибэккэ,

Хара ойуур

Хаххатыттан

Хоргуппут дьүһүннээх

Ханыыласпыт

Хара улардар,

Халыйан тахсаннар,

Хаанньыйан турар,

Хайыта барбыт

Харыйа төбөтүгэр

Хатана түстүлэр.

Хаҥалас диэки

Хайыһаат

Хаһаайыннарын сүтэрэн

Хооҕурҕаһан ылбыттарыгар,

Хаптаҕай кынаттаах

Халлааҥҥа таласта.

Холобурдаах сири

Хантайан көрөөт,

Хотуннарын көрдөөн

Хоргутан ылбыттарыгар,

Харамай өттө

Хороону былдьаста.

Хара харахтарынан

Халлан эрэр

Халлааны

Хорсуннук одууластылар,

Хаалбыт сэниэлэринэн

Хаппыт хатырыгы

Хайыта тэбиннилэр,

Хатыҥнардаах

Хотоол устун

Хаҥалас диэки

Хайысханан,

Хойутаатыбыт диэбиттии,

Хоргуппут мастарын

Хайыһан да көрбөккө

Харбыалаһа турдулар!

Хаартыскалар:ааптар түһэриитэ уонна дьоруой тус архыыбыттан