Орооһуу дуу, сүбэлээһин дуу...

Ааспыт нүөмэрдэрбитигэр кийииккэ, күтүөккэ сыһыан туһунан суруйбуппут. Ыал буоллулар, оҕо төрөөтө. Туһунан олороллор. Онуоха сорох төрөппүттэр олус орооһоллор диэн эдэрдэр сөбүлээбэт, ийэлэрэ, аҕалара кэлэрин утаран кэргэннэрин кытта тыл-тылга киирсибэт, арыт ардырҕаһар да түгэннэрэ баар. Оттон төрөппүттэр орооһобут диэбэттэр, сүбэлиибит-амалыыбыт ээ дииллэр. Били соторутааҕыта биир сахалыы киинэҕэ: “Түөрт ОООО диэни тутус”, — диэн ыал аҕата кэргэнигэр кытаанахтык эппитигэр дылы. Ол аата: “Оҕолор олохторугар ончу орооһума”,— диир эбит.
Дьэ, ол туһунан ааҕааччыларбытын кытта кэпсэтиэх.
Степанида Сергеевна:
— Икки сүрэх бэйэ-бэйэлэрин булсан, таптаһан, ыал буолан, этэргэ дылы, туспа «ячейка общества» тэринэллэр. Бэйэлэрэ талбыттарынан туран-олорон, оҕо-уруу төрөтөн, бу олоҕу сатыылларынан, кыайалларынан дьаһанан, кимтэн да тутулуга суох олоруох санаалара киирэр.
Ыал буолбут дьоҥҥо, икки өттүттэн, төрөппүттэрэ сүбэлииллэрэ-амалыыллара ханна барыай?! Ордук, сиэн кэллэҕинэ манньыйан, оҕо иитиитигэр, көрүүтүгэр-истиитигэр аһыыны-ньулууну билбит, уопуттаах дьон быһыытынан бэйэлэрин санааларын этэллэрэ үксүүр. Ким эрэ ону уу-чуумпутук, эйэ-дэмнээхтик ылынар, туһанар. Ким эрэ ыгылыйар, сөбүлээбэт, туораттан мэһэйдэһэллэр, бэйэм оҕобун хайдах иитэрбин кинилэртэн ыйыппаппын диэн, бэл, кэргэттэрин кытта «ар-бур» дэсиһэллэрэ үксүүр.
Биһиги, сэбиэскэй иитиилээх дьон, инник сүбэлэри истэн-истэн, ылынан, туһанан кэлбиппит. Оттон билиҥҥи, аныгы көлүөнэ оҕолор, үксүлэрэ аһары орооһору сөбүлээбэт курдук тутталлар. «Бэйэм билэбин, ааҕабын. Билиҥҥи кэмҥэ атыннык иитэллэр, үөрэтэллэр, эмтииллэр» диэн, сүбэлэри ылыныахтарын баҕарбаттар.
Орооһуу дуу, сүбэлээһин дуу... Биир бэйэм санаабын үллэһиннэхпинэ, бастаан утаа ийэлэрбит-аҕаларбыт барахсаттар үтүөнү баҕаран сүбэлиир көрүҥнэрэ диибин. Кинилэр кэмнэригэр иитиилэрэ да оннук буоллаҕа. Ол эрээри, бэйэ ис санаатын атын киһиэхэ, чуолаан кийииккэ, күтүөккэ аһары соҥнообокко, мин этэрим эрэ сөп диэн санаанан салайтарбакка, өһүргэппэккэ, сымнаҕастык этэ үөрэниэххэ наада. Билиҥҥи интэриниэт үйэтигэр аныгы оҕолор ааҕаллара, билэллэрэ үгүс.
Оттон, хас хардыыларын кэтээн-манаан, тугу аһаабыттарын-сиэбиттэрин, хаска утуйбуттарын-турбуттарын, оҕолорун хайдах иитиэхтээхтэрин, харчыларын ханна ыскайдыылларын ааҕан-суоттаан, оҕолор олохторугар кимэн киирэн бардахтарына, ол аата орооһуу буолар дии саныыбын. Маннык сатаммат. Ыал дьон олохторун бэйэлэрэ оҥостуохтаахтар, кинилэр көрсөр ыарахаттара, сыыһа-халты туттуулара — бу бэйэлэрин суолларын солуулларыгар тустаах уопуту аҕалар, элбэххэ үөрэтэр.
Ханнык да түгэҥҥэ, орооһуу буоллун, аһары сүбэлээһин буоллун, эдэр дьон ыгылыйбакка, киһи сиэрин сүтэрбэккэ, кэргэҥҥитин, дьоҥҥутун кытары кыыһырсыбакка, бэйэ-бэйэни убаастаһан, баары ылына, эйэ-дэмнээхтик быһаарса үөрэниэххэ наада дии саныыбын.
Күндү төрөппүттэргэ сүбэлиэм этэ. Аныгы олох укулаата атын, быдан сайдыылаах, интэриниэт ситимэ киэҥ, араас психологтар, коучтар кырыы-кырыытынан бааллар. Оҕолоргут олохторугар үтүөнү-кэрэни эрэ баҕарыҥ, бэйэ сүбэтинэн аһары үтүрүйбэккэ, төттөрүтүн, олохторун оҥостоллорун көҕүлээҥ.
Ыал ийэтэ, эбэтэ:
— Биллэн турар, бу тиэмэ сүрдээх дириҥ. Үйэ да атын, кийиит, күтүөт да атыттар, оҕону төрөтүү, көрүү, иитии да хайдах эрэ барыта “атын”. Бастакынан, аныгы эдэр ыаллар “хурустаал” курдук «тэмпини» да уйбат, ол эбэтэр, ыал буолаат баай былдьаһыыттан саҕалаан, “эн кыыһыҥ, мин уолум” диэнтэн олохторо саҕаланыан сөп. Эдэр ыал буолбут кыыстаах уолбут куттаһан, үҥсүһэн, икки өттүттэн мал-сал эрэ аахсыыта — баар суол. Онтон оҕолоноллор, аны “эн ийэҥ көрбөтө, мин аҕам көмөлөспөтө” диэн буолар. Уол тулуйа сатыыр, кыыс кыҥкыйдаан бүппэт, эбэтэр төттөрү эмиэ буолар. Дьэ, маннык түгэннэргэ кыыс дьоно, уол дьоно киирсиилэрэ, оҕолорун көмүскээһиннэрэ саҕаланар.
Оттон ыал буолуу диэн тугуй? Аныгы дьоҥҥо ардыгар үп тарыйан ылан аҥаардаһыы, баай аймахтаныы эрэ суолталаах, ол баар, кистэл буолбатах. Дьиҥ тапталынан холбоһор олох аҕыйах. Төрөппүт, хайа да өттүттэн, орооһуо суохтаах, эдэр ыал бэйэлэрэ быһаарыстыннар, быһаарса үөрэнниннэр. Олох олоруу, ыал буолуу аан бастакынан – эппиэтинэс. Бу тыл суолтатын дириҥник өйдөөн ылынар дьон олохторугар көрсөр ыарахаттары бэркэ сүбэнэн туоруохтара. Аны, оҕолоноллор, онно эмиэ кыҥкый арааһа элбиир. Мындыр төрөппүт бу кэмнэргэ, ордук-хос орооспокко, таһынан, тэйиччинэн сылдьан көмөлөһөрө ордук. Уол ыал буолла да, аҕа баһылык буолан, бэйэтэ дьаһайар, онно уол аҕата тиийэн орооһоро, дьаһайсара сатаммат; кыыс эмиэ ыал ийэтэ, дьиэ иһин бэйэтэ дьаһайар, манна кыыс ийэтэ көмөлөһөбүн дии-дии орооһоро сатамньыта суох. Ол эбэтэр, эдэр ыаллар хайдах да дьаһаммыттарын иһин, бэйэлэрин дьиэлэрэ, “территориялара”. Хайа да ыал икки хотуннаммат, икки аҕа баһылыктаммат.
Онон, мындыр төрөппүттэр саҥа ыал буолбут оҕолоргут олохторугар орооһумаҥ, түгэнигэр, оҕолор бэйэлэрэ көрдөстөхтөрүнэ эрэ сүбэ-ама буолуҥ диэн сүбэлиибин. Уонна биир кистэлэҥмин үллэстэбин, уолгутугар күүс-көмө буолуоххутун баҕарар буоллаххытына, кийииккитин кытта бодоруһуҥ, кыыскыт олоҕо дьэҥкэ буолуон баҕардаргыт — күтүөккүтүн күндүтүк тутуҥ!
Сайыына, медик, үс оҕо ийэтэ:
— Мин бэйэм тыаттан төрүттээхпин-уустаахпын, биэлсэр үөрэҕин Дьокуускайга бүтэрбитим. Онтон куорат биир балыыһатыгар үлэлии киирэн баран бырааспын кытта билсибитим. Кини миигиттэн аҕыс сыл аҕа этэ, кэргэн ыла сылдьыбатах, олоҕун барытын үөрэххэ, үлэҕэ анаабыт, идэтигэр бэриниилээх, кэлэктиип ытыктабылынан туһанар, аптарытыаттаах хирург.
Дьуһуурустубаҕа бииргэ түбэһэн, хас да эпэрээссийэҕэ киниэхэ ассистеннаан, арай миигин таба көрөн барда. Мин саастаах, улахан быраас диэн көрө да барбаппын, эрийсэр, билсэр туһунан санаан да көрбөппүн. Уруккуттан үлэлии сылдьар кыргыттар бааллар, холостуойдар, эрдэ кинилэри да таба тайаныан сөп этэ буоллаҕа. Суох, дьэ миигин көрбүт. Кыргыттарым да итиннэ диэн сибигинэйдилэр, Р. хараҕын эйиэхэ хатаабыт диэн. Бэйэм да сэрэйэн бардаҕым дии, хайа киһи эйигин таптыы көрөллөрүн, эйиэхэ кыһаналларын сэрэйбэт буолуой.
Чэ, кылгастык кэпсиэххэ, биллэн турар, билсиһиибит уһун этэ, кини биир үтүө күн миэхэ кэргэн тахсарбар этии оҥорбута уонна дьонун кытта билиһиннэрэ ыҥырбыта. Кэллиэгэлэрим кэпсииллэринэн, ийэтэ, аҕата эмиэ быраастар, сүрдээх кытаанах дьон, наһаа маанылар, кыахтаахтар үһү. Мин дьонум барахсаттар сүөһүлээх, хотонноох, аҕам тырахтарыыс, нэһилиэккэ от-мас, муус тиэйэн харчыланар, ийэм, хата, кулуупка харабыллыыр уонна муоста сууйар. Ол да буоллар дьонтон итэҕэс олорботтор, биэнсийэлэрэ, хамнастара, эт атыыта, ас-үөл дэлэй, өссө миэхэ көмөлөһө сатыыллар этэ. Аҕам испэт-аһаабат, чөл олохтоох, араас күрэхтэһиилэргэ кыттар, ийэм оттон сыанаттан түспэт артыыска буоллаҕа дии, кулууп үлэһитэ буолан баран. Дьонум, дьиҥэр, үөрэхтээх дьон буолуохтарын, эрдэ холбоһон, дойдуларыттан олох тэйбэтэхтэр. Онон, чэ, уҥа-хаҥас дайбаһар инибит дии санаабытым. Арба, бииргэ төрөөбүт алтабыт, сорох — оскуола үөрэнээччитэ, сорох — устудьуон, үлэһиттэр — мин уонна убайым.
Кийииттии барар күнүм тирээн кэлбитэ. Р. бииргэ төрөөбүт иккиэлэр эбит, биир эмиэ сулумах эдьиийдээх. Дьэ, кырдьык да, мааны ыаллар этэ. Остуолга бу үлүгэр иһиттэрэ элбэҕэ, арааһыттан бары, аны туттар прибор, тэриэлкэ үөһэ тэриэлкэ, ыстакаан, бакаал. Миигин ол да буоллар эйэҕэстик көрүстүлэр, тургутан көрөллөрө биллэр, кыратык сэнииллэр да быһыылаах этэ. Сыбаайба туһунан кэпсэтиигэ төрөппүттэриҥ бэйэлэрэ кэллиннэр, биһиги барар кыахпыт суох диэбиттэрэ, айаны тулуйбаттар үһү. Дьоммун, бииргэ төрөөбүт элбэхпитин кэпсээбиппэр, истэригэр сөбүлээбэтэхтэрэ биллэрэ. Ол гынан, уолларыттан улаханнык толлоллоро өтө көстөрө. Р. эдьиийэ букатын да мааны хотун, сахалыы саҥарбат, миигин олох киириэхпиттэн сэнээбитэ, арай, култуурунай, үчүгэй иитиилээх буолан, туттуммута быһыылаах. Мин төһө да уолларыттан балыс, кыра-хара дьон оҕото буолларбын, билэрим-көрөрүм, аахпытым элбэҕэ, оскуолабын уонна үөрэхпин “кыһылынан” бүтэрбитим, элбэхтик уопсастыбаннай үлэҕэ кыттарым, актыбыыс бөҕөтө этим. Онон, толлубакка, тэҥнээхтэрим курдук лоп-бааччы кэпсэппитим, хата, ону сэргээбиттэрэ.
Дьонум уруу туһунан кэпсэтэ киирэллэригэр, барахсаттарым, кэһии бөҕөтө тутан кэлбиттэр этэ. Төһө да боростуой үлэһит дьон буоллаллар, эмиэ култууралаах, иитиилээх, мух-мах барбат, мааныны кытта маанытык кэпсэтэр, аҕам үөрэхтээҕи да баһыйар, сытыы өйдөөх буолан, хата, бэркэ диэн тапсыбыттара.
Сыбаайба “атыырын” тэрийэн, туһунан кыбартыыраҕа көспүппүт, Р. дьонун бэлэхтэрэ этэ. Бастакы уолбут күн сирин көрбүтэ. Дьэ, онно хотунум тиэстэн барбата дуо?! Кини кэлбэтэҕинэ, тойонум кэлэр, эбэтэр иккиэн, олох буулаабыттара. Сүбэ-ама, барытыгар орооһуу, саатар, хотунум оҕо бырааһа, олох биир быылы көрбөт, куруук сууйа-сото сылдьар, биһиэхэ кэллэҕинэ, онто букатын да иэдэйэр. Аны, сүгүн кэлбэттэр буоллаҕа, мөҕөллөр-этэллэр, син биир сэнииллэрэ хаалбыт, барытыгар орооһоллор курдук. Наһаа сылайбытым, кэргэним куруук үлэтигэр, дьуһуурустубаҕа, аны сэбиэдиссэй буолбута. Ыксааммын, кэргэммэр «дьонуҥ олох көһөн кэлэллэрэ эрэ хаалла, киһини утуппаттар да, сынньаппаттар да» диэбиппэр, хата, төрөппүттэрин кытта сымнаҕастык, өйдөтөр гына кэпсэппит этэ. Кинилэр да өйдөөх дьон буоллаҕа, ылыммыттара, кырдьык да наһаалаабыт эбиппит, аны бириэмэнэн, этэн баран кэлэр-барар буолуохпут диэбиттэрэ.
Онтон кэргэним аҕата, эһэбит улаханнык ыалдьан хаалбыта, кылгас кэм иһигэр уостан барбыта. Сиделка ылаары гыммыттарыгар, мин тылланан, дьоммутугар көһөн тиийэн, сиэстэрэ, көрөөччү, массаас оҥорооччу буолбутум. Ол курдук аҕабытын, эһэбитин тиһэх күнүгэр диэри хотуммунуун бүөбэйдээн атаарбыппыт. Онно дьэ, нам-нум буолан баран, хотунум миэхэ улаханнык махтаммыта, төрөппүттэрбин кытта хайҕаабыта, наһаа үчүгэй кыыһы иитэн таһааран, кинилэргэ сиэни бэлэхтээбиппэр, үтүө санаабар, майгыбар.
Онтон ыла билигин эйэ-дэмнээхтик олоробут, өссө икки кыыс оҕоломмуппут, биир кыыска эбэтин аатын биэрэммит, киниттэн ордук дьоллоох эбээ суох.
Уопсайынан, эдэр ыалга, оҕолоргор, орооһуу ыалы арахсыыга да тиэрдиэн сөп. Оттон ыраахтан сүбэлии сылдьаллара туох куһаҕаннаах буолуой. Билигин мин хотуммунуун, кэргэним эдьиийиниин да бэрт эйэлээхтик, биир тылы булан олоробут, биһиэхэ, дэриэбинэҕэ, тахсан сир астыыбыт, балыктыыбыт, сынньанабыт.
Сонуннар
Ордук ааҕаллар


