Ороһуоспа түүн

Дьыбардаах Дьыл оҕуһа хойуу туманынан сир ийэни бүрүйэр кэмигэр, тохсунньу обургу тоһуттар тымныылаах томороон түүнүгэр дьапталҕа муус анныгар эбэ барахсан оргууй уста сыппыта. Бу манна эбэ баарын, сыа хаар бүрүйэн, таһыччы мэлдьэһэр курдуга. Муус маңан киэң нэлэмэн киэли кытылыгар баар номнуо оһон эрэр ойбон туманы ыһа, оргууй буруолаан ыла-ыла, хараара сытара. Бу хороҕор муостаах уулуур ойбоно хат алларыахтарыгар диэри субу курдук биир түүн иһигэр муус чэңинэн бүрүллүөх, дөйө тоңуох муңа буоллаҕа дуу… 

Эмискэ муус тостор тыаһа “лас-лас” гынан, тула баар чуумпуну аймаата. Ону кытта чаалыйан тахсыбыт уу ойбон тулатын салаан ылбыта килэйэ охсон, дьэңкэрэн хаалла. Хойуу туман кыараҕас ойбонтон тохтоло суох субулунна. Ол туманы кытта айыы дьонуттан атын саңалаах, уу кыылыттан ураты бодолоох күөх ньамаҕы бүрүммүт ньамалас баҕайылар быгыахтаһа түстүлэр. Биир-биир уу чаанынан буруолаабытынан таска күөлэһис гыннылар. Ойбон тулатын олоотоон көрдүлэр, эбэ кытылын кыйа сүүрдүлэр. Ол кэннэ бары үрүө-тараа ыстаннылар… Ону барытын саңата суох иһийэн кэтээбит Эбэ кытылыгар үүммүт аарыма тиит туох буолтун өйдөөбөтөхтүү кыыкынаан ылла, атын айылгылаахтары атыңыраабыттыы ынчыктаата.

Бу аата Ороһуоспа үүннэҕэ… Күөх далай ис эйгэтин олохтоох харамайа бэйэтин дойдутуттан дьалты туттан тэскилиир кэмэ кэллэҕэ… Бу күнтэн Кириһиэнньэҕэ диэри айыы аймаҕын аттыгар сүллүүкүттэр сүүрэлииллэр, саатыы таарыйа таңхалаан таайаллар.

Тыһыынчаҕа тиийбэт, биэс сүүстэн арыый элбэх киһилээх биир сайдыылаах соҕус дэриэбинэ олохтооҕо Охоноос оҕонньор Ороһуоспа түүн оройо оңостон-бэринэн, ойоҕун орулаппытынан, оҕуһун тириитин кыбынан, онтон атын малын салааскаҕа соһон, Эбэтигэр киирдэ. Соруктаах киһи син өр үлэлэһэн хаары күрдьэн ойбон алларда. Ол кэнниттэн күһүн идэһэлээбит кугас кунанын тириитин тэнитэн, олбох оңорон тэлгээтэ. Ол үрдүгэр суорҕанынан бүрүнэн олорунан кэбистэ. Быйыл баҕас сүллүүкүннэр ыһа-тоҕо кэпсиир, инникини түстүүр уһун унньуктаах сэһэннэрин истэргэ бэлэм. Былырыын тымныыта бэрдиттэн тулуйумуна ол дьаалылары кэтэспэккэ дьиэтигэр куоппута. Инньэ гынан тугу да истибэккэ хаалбыта. Ол иннинээҕи биир кыһын ойоҕо сырсан киирэн чыпчаххайдаан таһаарбыттаах. Урут Охоноос оҕонньор Ороһуоспаны билиммэт, сүллүүкүттэри манаабат буолара. Бу кэлин кырдьан баран хайдах эрэ буолла, дьиктини-дьиибэни сэргиирэ бэргээтэ. Кэннэ уһаан, иннэ кылгаан истэҕин аайы инникини тымтыктыыр санаата ордук сытайан иһэргэ дылы. Эдэр сылдьан сэбиэскэй киһи сибэтиэйдэри-тойдору, үөрдэри-үөдэннэри итэҕэйбэтэ даҕаны.

Охоноос оҕонньор бу сырыыга баҕас олохтоохтук оңостон киирдэ. Оннооҕор тиэрмэскэ итии чэй кутунна. Тоңмотор эрэ, тулуктаһар ини. Ойоҕо ол аайы сылгылыы киирбэт. Барахсаның уруккута буолбатах, таһырдьа да тахсара аччаан турар.

Ити кэмңэ дэриэбинэ биир уһугар баар маңан сабараанньалаах дьиэҕэ кыыһынан кырдьан эрэр Кылааһа кыыс холоонноох доҕоро буолуохтааҕы сэбэрэтин көрөөрү оңосто ахан сылдьар эбит. Номнуо омуһаҕын арыйан, уулаах ыстакаанын туппутунан, көмүс биһилэҕин ытырбытынан, сэрэнэн үктэнэн умуһаҕар киирэн эрэр. Чугас дьүөгэтэ Саргы сүбэтин ылынан бу дьаһанан эрдэҕэ. Сурах кэпсииринэн, ол хотууска уонча сыллааҕыта ити Дьөгүөрүн оннук билгэлээн тэһэ көрөн ылбыт үһү. Оччолорго кыыс оҕото хорсун санаатын хомунан соҕотоҕун омуһахха омуна суох күөс быстыңа кэм ыстакааннаах ууну одуулаан олорбута үһү. Бэйэтэ кэпсииринэн, ол олордоҕуна хараҕа туманнырбыт, соһуччу ыстакааннаах уута долгулдьуйарга дылы гыммыт. Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ, биһилэх ис иэнигэр сөллөйүөҕүнэн-сөллөйөн, чоҕулуңнас хараҕынан сулус курдук көрөн Дьөгүөрэ кинини супту одуулаабытынан бу устан ньолойо сылдьар эбитэ үһү. Баччалааҕы көрөн Саргы кыыс уулаах иһитин ыһыктыбыт, ыксаан-бохсоон үөһэни былдьаспыт. Ити кэннэ сыл буолбакка кылааһынньыга Дьөгүөрдүүн ыал буолан, буруо таһаарыммыттара. Онтон бэттэх уонча сыл эйэ дэмнээхтик олороллор.  Ол түүн таңхалаан таңнастыбатаҕа буоллар, билигин хайдах-туох ыал буолан олоруо эбитин бэйэтэ саарбахтыыр.

Чэ, ити итинэн хааллын. Бүгүңңү күннээххэ төннүөххэ. Охоноостон, Кылааһаттан ордон бөһүөлэк илин өттүгэр кимнээх таңхалаан эрэллэрэ буолла? Һок, Малаанньа эмээхсин дьиэтин аттыгар тугу эрэ көрдүүрдүү тоңхоңнуу сылдьар дуу. Ээ, кырдьаҕас хаары сиидэлээн түбүгүрэ сылдьар эбит. Сиидэлээбит сирин ыта Суолдьут кэлэн эккэлээтэҕэ буолан тэпсэн, ыһан кэбиһэр. Ол аайы эмээхсин чоттуур саңата чоп-чообурҕас. Бүтэр уһугар кини да сылайда бадахтаах, кыыһыра түһээт, быһайыңңыттан сыта сатаан сылайбыт тулламай саппыкы аңаара хаар анныттан хараара быга сытарын харбаан ылла да, ытын быраҕан кыыратта. Анарааңңыта хоргуттаҕа буолан кутуругун кумуччу туттан куотар аакка таласта. Малаанньа суолун сыа хаарынан кистии охсоот, дьиэҕэ киирэн хаалла. Дьиэтигэр киирээт ааны хатыыр тыаһа иһилиннэ. Ити кэннэ сарсыардааңңа диэри бу дьиэттэн икки атахтаах быкпата сэрэйиллэр. Ол эрээри бу ыал тэлгэһэтигэр өр дуу, өтөр дуу буолбакка тоңуу хаарга киһи хаамар тыаһа куучурҕаан иһилиннэ. Сүүрэр дуу, сиэлэр дуу курдук сүр чэпчэки, түргэн атах тыаһа. Бай, Малаанньалаах ыкса ыаллара Байбал туохха ыктаран түүнү аахсыбакка бөкчөңнөөн истэҕэй. Бэркэ тиэтэйбит дьүһүннээх. Кини киһи хайаан нөрүйдэҕэй? Ааттыын да Кэдэгэр Байбал буолуохтаах этэ буоллаҕа. Эбиитин сирэйин саар былаатынан тууна бааммыт. Онто били боевиктаах киинэҕэ баар ороспуойга маарыннаабыт. Суолдьут, арааһа, иччитигэр хоргуппута ааһа илигиттэн буолуо, дьөрү “моң” да диэбэтэ. Ити курдук тыаһы таһаарбакка бөкчөңнөөбүтүнэн Байбал ыалын аах күүлэлэригэр чугаһаата. Дьиэҕэ киирбэккэ тоҕо эрэ ыалы таһынан кыйа хаамта. Мааҕын Малаанньа барахсан сүллүүкүңңэ анаан түбүгүрбүт үлэтин күдэңңэ көтүтэн, үрдүнэн “бэчээттээн” ааста. Оннук үөмэн түннүккэ кэллэ, чохчойон олорон түннүгү иһиллээтэ. Оо, барахсан, эмиэ биир таңхаһыт сырыттаҕа. Ыраата барбакка ыкса ыалын түннүгүн иһиллии кэллэҕэ. Ити кэмңэ дьиэ үрдүгэр туох эрэ куһаҕаннык хаачыр-күүчүр гынна. Ону кытта Байбал үрдүгэр хаар-муус тоҕунна. Сотору буолаат түннүк үрдүнэн үп-үрүң бэйэлээх илии күөрэйдэ. Байбал итиччэлээҕи көрөөт соһуйбута бэрдиттэн оройугар түспүт муус чопчуну хаба тардан ылла да, ол сарайбыты быраҕан кыыратта. Ити кэннэ кэлбитинээҕэр бэрт сыыдамнык кэдэйэ-кэдэйэ дьиэтин диэки тэбиннэ. Кини киһи дьиэлээхтэрэ бу сылы хайдах туоруохтарын билээри-көрөөрү муңнанан сырыттаҕа. Били аҕыс уончатын ааспыт эбэлэрэ котоку доруобуйатынан отой мөлтөөбүт диэн эрэллэрэ…

Тохсунньу тоһуттар тымныылаах томороон түүнэ дэриэбинэ иһин туманынан толордо. Ол хойуу туман быыһыгар саспыт оччугуй дьиэлэр арыычча харааран көстөллөр. Түннүктэрин кылайар-кылайбат чүмэчи уота барбах сырдатарыттан сабаҕалаатахха, билгэ-таңха ырааппыт чинчилээх. Киһи барахсан итинник ээ, биллибэти билгэлээн, таайыллыбаты таңхалаан билээри, арааһы толкуйдуур буоллаҕа.

Ити курдук дэриэбинэ дьиэлэрэ биир-биир уоттара умуллан  бардылар. Арай түүн үөһүн лаппа ааһыыта, дьон бары утуйбутун кэннэ, бүтүннүү кырыарбыт, салыбырыар диэри тоңмут биир тирии кыбыныылаах  киһи салааскатын  соспутунан эбэ диэкиттэн хоочугураан, дэриэбинэ ыттарын айхалларынан арыалланан дьиэтигэр кэллэ. Дьиэтигэр киирэн уотун холбоон сандаарта. Ол кэннэ өр буолбакка уотун умуруоран, кини да утуйда быһыылаах.

Сарсыныгар дэриэбинэ устун сурах-садьык, сонун-нуомас дэлэйдэ. Кылааһа кыыс аналын көрбүт аатырда. Онто кимэ, биллэн турар, кистэннэ, таабырыңңа хаалла. Малаанньа эмээхсин тэлгэһэтин иһигэр киһиттэн атын киэң атыллаах харамай ыалдьыттаан ааспыта умнуллубата. Кэдэгэр Байбал абааһылаах дьиэни билбэккэ, иһиллээччи буолан киирэн биэрэн былдьата сыспытын ыһа-тоҕо кэпсээбитэ туспа кэпсээн буолан тэнийдэ. Ол эрээри, дьону куттаамаары, ким дьиэтэ абааһылааҕын кистэлэңңэ тутар аламаҕай киһи буолла. Ити итинэн бүппэтэ. Малаанньа улахан сиэнэ Сиэңкэ уол бородууһунанан илиитин быктарбытын сүллүүкүттэр обургулар тымныы ураҕаһынан таһыйан ыыппыттара Малаанньаны ыксатта. Ону, хата, дьүөгэлэрэ алы гынан уоскутан кэбистилэр. Билигин оһох оттор оторой-моторой сүллүүкүттэр билгэлэрэ сымыйа икки кырдьык икки ардынан буолар үһү. Дьоһун сүллүүкүттэр аны уончаны кыайбат күнүнэн тахсыахтаахтар эбит. Үгүс киһи бүлүүһэ сүүрдээри иччитэх дьиэлэри кэрийбиттэр да, бүлүүһэлэрэ сүүрбэтэх. Онон кинилэр эмиэ сүллүүкүттэр ааттаахтарын-суоллаахтарын күүтэргэ күһэлиннилэр.

Оттон Охоноос оҕонньор өр кэмңэ ойоҕостотон сыппыта. Тымныйбыт киһини ойоҕо өр ыарыылаан оронуттан туруорбута. Ол эрээри оҕонньор санаата билигин да бөҕөх. Сураҕа, кэпсииллэринэн, эһиил дьиңнээхтик оңостон-оңостон баран ойбон иһиллиэх буолар. Быйыл тымныыны тулуйбатах, сүллүүкүттэри ситэ күүппэтэх.

Ити курдук эдэрдиин-эмэнниин таңхалааһыны саҕалаатылар. Дьоһун сүллүүкүттэр тахсалларын көһүтэр дьон кытта баар.

Биллибэти-көстүбэти билэ сатаан билгэлэнэр, таңара ыйааҕын таайа сатаан таңхалыыр төһө сөптөөҕө буолла? Дьылҕа хаан анал суруктаах тааһыгар хас биирдии киһи дьылҕата суруллан бүтэн сытар дииллэр. Ол тааһы хайдах да айылгылаах ааҕара улахан сэттээх үһү. Ону билээри абааһы, үөр аңаардаах сүллүүкүттэри сүпсүгүрдэр аньыы буолбатаҕа буолуо дуо? Буолуохтаах ыйаахтаах чааһыгар туолуо, туолуохтаах оңоһуллубут кэмигэр буолуо турдаҕа.   Эбэтэр таайтарыылаах, таабырыннаах дьикти абылаңар куустарар гына икки атахтаах айыллыбыт айылгыта буоллаҕа дуу?