Олох салҕанар...

Бу тула суруйуохпун баҕарбытым ыраатта. Хайдах эрэ уустук,  суруйарга ыарахан тиэмэ.
Билигин олохпут чэпчэкитэ суох, анал байыаннай дьайыы салҕанан бара турар, сүтүк элбэх, хас биирдии дьиэ кэргэни, ыалы таарыйан айманыы, кэтэһии, эрэнии тохтообот.

Элбэх статуһу көрөбүн, элбэх киһини кытта алтыһабын. СВО саҕаланыаҕыттан бу тиэмэҕэ суруйар буолан, онно сыһыаннаах үгүс киһини билэбин, кинилэр санааларын-оноолорун бэрт чугастык ылынабын. Кинилэр чарааһаабыт, уйан дууһаларын кылын бу анал байыаннай дьайыыга сыһыана суох сорох дьон таарыйан кэбиһэн, ардыгар аахайбат, өйдөөбөт буолуу тахсара баар суол. Хайа ийэ, кэргэн онтон хомойбот буолуой, хас киилэ эти, хас устуука бэрэскини барытын ааҕа-суоттуу сылдьар дьон баар буолбуттарын кэннэ. «Ама хайаан?» эрэ дии саныыгын. Маннык кэмҥэ бары биир сомоҕо буолуо суохтаах үһүбүт дуо, тоҕо арахса, бэрт былдьаһа, бэйэ-бэйэни үөхсэ, ордук санаһа сылдьыахтаахпытый. Итини мин баар чахчыларга олоҕуран суруйабын. Волонтер кыргыттар хомолтолоруттан, кинилэр абаран суруйалларыттан, кэпсииллэриттэн ылан.

СВО саҕаланыаҕыттан олохпут “ол иннинэ” уонна “ол кэнниттэн” диэн икки кэрдиис кэмҥэ арахсыбыта. Ким эрэ оҕото окуопаҕа сытар, ким эрэ оҕото түүҥҥү кулуупка үҥкүүлүү, көрүлүү сылдьар, ким эрэ оҕотун тимир хоруопка аҕалаллар, оттон дьиэ нөҥүө уруу тэрийэн, үөрүүнү-көтүүнү оройуттан туталлар. Маны истэ, билэ сылдьаннар сүтүктээх барахсаттар айманаллара, абараллара ханна барыай! Оттон олохпут салҕанан бара турар буолбаат! Дьол икки, сор икки тэҥҥэ аргыстаһа сылдьаллар, дьылҕа хаан бэйэтэ оннук айан турар.

Онон, маннык уустук тиэмэҕэ эппиэттээбит, санааларын үллэстибит дьонум тугу эппиттэрин ааҕааччыларбар тиэрдиэхпин баҕарабын.

Аал Таҥ Уус:

– Бу буола турары, билиҥҥи икки кутун өрө тута сылдьар киһи, ылла да өйдөөбөт кэмэ. Кини өйө тас буола турары ылынан итэҕэл оҥостон олорор, онно кими эрэ буруйдуур буоллаҕына, бу бэриллибит олоҕо кини баҕатынан туолар. Ол аата саныыр санаата салаллан кэлиитэ. Билигин наука дакаастаата да, киэҥ араҥа ылыммат, өйдүү да сатаабат. Манна киһи киһи ардыгар кыайыы диэн суоҕун, киһи бары өттүгэр бэйэтин эрэ кыайдаҕына иллээх олох кэлэрин өйдүөх тустаах. Онно эйигин төрүттэргиттэн бэриллибит хааныҥ эрэ сүрэх нөҥүө сирдиир. Хас биирдии төрүтүҥ түбэспит быһылаана барыта онно ырылыччы сурулла сылдьар. Ону билэн олоҥхобут баччаҕа диэри кэллэҕэ, онтон сурукка киирбитин хас суруйааччы, суурайан бэйэтэ билинэр, көрүүлэрин, хааччахтарын айдаҕа. Ол иһин испиискэ эрэ уотунан хараҥа хоско сирдэтинэ сылдьабыт, араас хара күлүгү оҥорон көрөн куттанабыт – бу харамай таһыма – ол аата хараҥаны айыы. Ол хостон биһиги төрүт итэҕэлбитин эрэ тутустахпытына тахсар кыах баар. Бу барыта ситимнээх буола турар, билиҥҥи олоҕу кытта. Ким эрэ үөрүөхтээх-көтүөхтээх, бары ытаһан бардахпытына, ырааппаппыт буолуо. Айбыт айылҕабыт бэйэтэ ыксаан, ыраастанан, киһи аймаҕы үһүс кутун – Ийэ Айылҕа анаабыт кутун тилиннэрэр кэмэ кэлэн турар. Ону дьэ, хайдах баҕарар тилиннэриэххэ, ытаа да ыллаа, быһа баарынан этэр түгэн тирээн кэллэ. “Сээн” диэн имэрийэр бириэмэ суох. Харамайтан, киһи хара үөскээн, киһи киһитэ буолан, киһи кэрэтэ кэнчээри ыччаттанар.

Айыллаана Мэҥэ:

– Олох  хаамыыта, олох эргиирэ, үтүө-мөкү, үрүҥ-хара, дьол-соргу диэни хайдах өйдүүбүтүй уонна ылынабытый?

Бу күҥҥэ, бу мүнүүтэҕэ сир хайа эрэ муннугар саҥа киһи төрөөн күн сирин көрөр, оттон кими эрэ харах уулаах тиһэх суолугар атаараллар. Ити олох эргиирэ. Ким эрэ кэлэр, ким эрэ барар. Букатыннаахтык кэлбит диэн суох.

Олохпут суола бүтүннүү үүт тураан буолбат, түһүүлээх-тахсыылаах, дьол да аргыстаах, сонньуйар, хараастар да кэмнэрдээх, үрүҥ-хара өрүтүн этэ да барыллыбат. Биһиги бары бу олоҕу ким хайдах сатыырынан, ылынарынан олоро сатыыбыт. Күүспүт-кыахпыт, сатабылбыт тиийэринэн.

Аныгы олоххо интэриниэт ситимэ күүскэ киирэн, инстаграм, телеграм да буоллун, бассаап статустар нөҥүө туора дьон, ордук блогердар олохторун билэ-көрө олоробут дии. Ким ханна сылдьыбытын, дьиэ кэргэнин, тугунан дьарыктаналларын, уоппускаларыгар ханна күүлэйдээбиттэрин, биир тылынан хайдах-туох олороллорун арылхайдык көрдөрөллөр. Көрөргө олус интэриэһинэй, бэйэҕэр тустаах сүбэлэри да ылаҕын, туһанаҕын. Ол эрээри сорох дьон ону олох сөбүлээбэттэр, ким эрэ ымсыы санааттан, ким эрэ бу билигин тирээн турар анал дьайыы (СВО) кэмигэр, биир дойдулаахтарбыт өлө-сүтэ турдахтарына, дьон сүтүктээх, ыар аһыылаах кэмигэр бырааһынньыктаан бүппэттэр диэн абаланаллар. Сөпсөһөбүн, элбэх ыал оҕолорун, аҕаларын бу сэриигэ сүтэрдэ. Ким эрэ төннөн кэллэ эрээри, инбэлиит буолар дьылҕаланна. Саныырга олус ыарахан, киһи хараастар. Дьон ону өйдүүр ээ, ол эрээри кинилэр да бу олоххо үөрээри-көтөөрү, олохторун биир кэрдиис кэмин – үбүлүөйдэрин, төрөөбүт күннэрин, саҥа дьиэҕэ киирбит малааһыннарын, оҕо төрөөбүтүн, онтон да атын кэрэ-бэлиэ түгэннэрин бэлиэтээри, ону өйдөбүл быһыытынан хааллараары дьону кытта үллэстэллэр. Соруйан буолбатах. 

Ону араастаан ылынабыт, кимиэхэ хайдах дьайарынан, ким хайдах ону өйдүүрүнэн. Били этэллэр дии, киһи биирдэ олорор диэн. “Биирдэ олорор олохпор тоҕо кистэнэ, дьон туох эрэ диэҕэ диэн куттана, саһа сырыттахпыный. Мин олоҕум, онон бэйэм билэбин”, – диэн. Оннуга оннук. Ол эрээри дьон араас. Сорохтор кытаанах санаалаах, ким эрэ олус уйан дууһалаах буолаллар. Маннык түгэннэргэ киһи бэйэтин ис туруга, бөҕөх санаата, муударай быһыыта сүҥкэн оруолу оонньуур дии саныыбын. Икки өттүттэн бэйэ-бэйэни убаастаһыы, киһилии сыһыан баар буолуохтаах. Өскөтүн эн бииргэ үлэлиир кэллиэгэҥ дуу, билсэр киһиҥ, аймаҕыҥ чугас киһитэ бу олохтон туораабыт, ыар сүтүктэнэ сылдьар кэмигэр, аҥаардас ытыктабыл сыһыаҥҥын көрдөрөн, мээнэ-мээнэ көрү-нары таһаарбат буоллаҕыҥ дии, арыый да туттунаҕын. Оттон ол кэллиэгэҥ, биитэр билсэр киһиҥ бэйэтэ эмиэ муударай өйдөөх буолан, уһуҥу-киэҥи ырыҥалатан көрөр, өлбүттээҕи кытта өлбөттөр, олох салҕанар, атын дьон бэйэлэрэ туспа олохтоохтор, кинилэр эмиэ кыһалҕалаахтар, ону тэҥэ үөрэр-көтөр бырааптаахтар, эн хомойдуҥ да кинилэр эмиэ хомойо сылдьыахтаахтар диэн сыыһа соҕус өйдөбүл буоларын сүрэҕинэн-быарынан өйдөөн туран, бэйэтигэр аһары чугастык ылыммакка, атыттар үөрүүлэрин тэҥҥэ үллэстэр, олох эргиирин, хаамыытын өйдүүр муударай буолара бу үрдүк таһымнаах хаачыстыбаны көрдөрөр. Биир бэйэм инник дии саныыбын.

Киһи суолун бэйэтэ солонор. Үөһэттэн айыллан кэлбит ыйаахтаах, дьылҕалаах. Дьол уонна сор аргыстаһар аналлаахтар. Онон бэриллибит олохпутун этэҥҥэ олоруохха, бэйэ-бэйэни өйдөһөн, киҥир-хаҥыр саҥарсыбакка, кэмигэр хомойору кытта хомолтону тэҥҥэ үллэстиэххэ, кэмигэр дьон үөрүүтүгэр ис дууһаттан тэҥҥэ үөрсүөххэ. Олох салҕанар...

Бээрийэ кыыһа Хотойук Айгыына:

– Олох диэн түһүүлээх-тахсыылаах, биир тэҥ турбат эйгэ. Бу эйгэҕэ хас биирдии киһи кута-сүрэ, уйулҕата олох араас өрүттэрин хайдах ылынарынан олоҕун тэтимин айааһыы сатыыр. Киһи барахсан үөрэр-көтөр, ытыыр-ыллыыр айылгылаах да буолан, олох араас эридьиэстэриттэн син уҥа-хаҥас бырахсан тахсар эбээт. Олох биир күдьүс киһи баҕарбытын, сааһылаабытын курдук хаһан да барбат. Олох дьиктитэ онно сытар. Ол да иһин этиллэр буоллаҕа, киһи бу орто туруу дойдуга туохха барытыгар үөрэнэ, уһуйулла, иитиллэ кэлэр. Олохпут барыта үөрэх. Ол үөрэҕи киһи сааһыттан тутулуга суох үөрэммитинэн барар. Ол иһин олоҕу дьоһуннук, хайдах баарынан ылына, тулуйсан ааһыллыахтаах. Айбыт айыыларбыт ол да иһин көмөҕө итэҕэли, үтүө-мөкү дьону, киһи саныыр санаатын эркээйилээн ыыттахтара буолуо.

Киһи барахсаҥҥа олоххо араас моһол кэллэҕинэ, ким эрэ ылынан, сөпсөһөн, иннин хоту баран иһэр, оттон сорох утарылаһан эбэтэр ситэ ылынан өйдөөбөккө айманара ыарахан. Оннук түгэҥҥэ үтүө доҕор-атас диэн баар. Олох хаамыытыгар көрсөбүт төрүт өбүгэ сыдьаана дьоммутун, эбэтэр ханан эрэ төргүүлэммит өстөөх дьоннору. Хаһан эрэ ийэ-аҕа уустара өйдөспөтөх көлүөнэлэрэ кэлэн эмиэ олох хаамыытын уларыта тутуохтарын сөп. Ол иһин киһи, олоҕун хаамыытын, олох олорорун, тыыннааҕын тухары, сиэри тутуһан, үгэстэри иитинэн, ыччатыгар кэпсии сырыттаҕына, кини олоҕо, ыччатын олоҕо, араас түһүү-тахсыы олохторо көнөн, биир күдьүс тыргыллар. Үчүгэй да, куһаҕан да, үтүө да, мөкү да бүтэр уһуктаахтар. Ханна эрэ саҕаланаллар, ханан эрэ тиийэн түмүктэнэллэр. Ардыгар киһиттэн тутулуга суох түгэннэр эмиэ үөскүөхтэрин сөп. Ол тургутууну өйгүнэн мындырдаан, ити суолу тэлэн, бэйэҥ тахсыахтааххын. Билии диэн билии, саамай мындыра билиини олоххо сөптөөхтүк, сатабыллаахтык туттуу ол буоллаҕа уустуга...

Бүгүҥҥү күммүтүгэр дьол-сор аттыбытыгар алтыһар, аасыһар. Дьыл хаамыытынан айылҕа уларыйар, түгэн хаамыытынан киһи уларыйар. Онон биир сиргэ туран хаалбакка, биир санааны иитиэхтээбэккэ, бары эйгэ араас таһымын таба тута үөрэниҥ, үөрүү-хомолто баар да буоллаҕына, үйэ-саас өстөһүмэҥ, алы гынары сатыыр Саха саарыннара буоларгыт туһугар сатарыыр саҥалаах саха сайда туруохтун.