Оҕурсу ыам ыйын 5 күнүттэн ыһыллар

Билигин ханна да тиий, хаһаайкалар биир сүрүн түбүктэрэ – оҕуруот аһын олордуута. Социальнай ситимнэргэ анал бөлөхтөргө мустан, кэпсэтии эрэ барыта арассаада, сибэкки тула. Оттон олох сатабыллаахтар түннүккэ олордубут оҕурсуларын амсайан эрэллэр, клубникалара хайыы-үйэ сибэккилээн ыраатта. 
Бүгүн биһиэхэ Мэҥэ Хаҥалас Ороссолуода сэлиэнньэтин олохтооҕо, анал идэлээх оҕуруотчут Тамара Михайловна Степанова ыалдьыттыыр.

– Тамара Михайловна, бастатан туран ааҕааччыларга бэйэҥ тускунан билиһиннэр, ханна үлэлиигиний, тугунан дьарыктанаҕыный?

– Мин Ороссолуода агро хайысхалаах оскуолатыгар 2003 сылтан үлэлиибин. 2011 сылга – производственнай маастарынан, онтон быйылгыттан старшай маастарынан анаммытым. Ситиһиибит үгүс, араас научнай конференцияларга, быыстапкаларга сыл аайы кыттабыт.

– Дьэ ол туһунан ааҕааччыларга билиһиннэр эрэ.

– Оскуолабыт 1999 сыллаахтан агро хайысханан үлэлиир. Оччолорго оскуола дириэктэрэ  Клавдия Алексеевна Михайлова, биолог-учуутал Светлана Яковлевна Ермолаева, Валентина Константиновна Владимирова, Венера Васильевна Аммосова буолан сөбүлэһэн, педсэбиэккэ агро хайысхалаах оскуоланы тэрийии туһунан боппуруоһу туруорбуттар. Онтон ыла үйэ чиэппэриттэн ордук кэм ааста.

2003 сылтан «Сатабыл» агротехнологическай киин тэринэн, производственнай научнай-чинчийэр, предпринимательскай хайысханан араас көрүҥнээх үлэни ыытабыт.  Валерий Семенович Потапов настаабынньыктаах «Уолан» лааҕырга 21 уол бааһына күрүөтүн оҥорбуттара. Биолог учуутал Александра Николаевна  Константинова салалталаах, Светлана Яковлевна Еромолаева сүрүннээччилээх научнай-чинчийэр хайысхалаах лааҕырга 16 оҕону хабан үлэлэппиттэрэ. Сылын аайы оҕуруот аһын, сибэкки арааһын, үүнээйини кэтээн көрүүгэ уопут туруоран үлэлииллэр. Научнай салайааччыбыт педагогическай наука хандьыдаата Петр Петрович Кондратьев өҥөтө олус улахан. Билигин оскуолабыт бэйэтэ бас билэр 18 га нүөлсүтүллэр бааһыналардаах. Манна хортуоппуй, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ ыһабыт. Оҕолору тыа хаһаайыстыбатын, оҕуруот үлэтигэр көҕүлүүр сыаллаах туспа балаһыанньа оҥорбуппут. Сылын аайы «Молодой хозяин земли» диэн куонкурус ыытабыт. Быйыл манна 12 оскуола кэлэн кыттан барбыттара.

2013 сылга өрөспүүбүлүкэтээҕи «Макаренковскай ааҕыыларга» 1-кы миэстэ буоламмыт, Москваҕа ыытыллыбыт 9-с норуоттар икки ардыларынааҕы Макаренко аатынан күрэххэ I истиэпэннээх лауреат үрдүк аатын ылары ситиспиппит. 2022 сыллаахха,  Мирон Миронович Окороков дириэктэрдээн олордоҕуна, Москваҕа бараммыт эмиэ лауреат үрдүк аатын ылан кэлбиппит.

Бүгүҥҥү күҥҥэ Герасим Иванович Соловьев аатынан Ороссолуода орто оскуолата  Иван Васильевич Барабанов дириэктэрдээх, Елизавета Пантелеймоновна Захарова үөрэх чааһыгар завучтаах,  Мира Алексеевна Корнилова иитэр үлэҕэ дириэктэрдээх, солбуйааччылардаах ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы олоробут. Сэттис сылын араас агробырайыактарынан дьарыктанабыт. Ол курдук «Сайын амтана» диэн кураанах борщ, «Силиги утаҕа» чэй, хатарыллыбыт собо миинэ, суурайыллар миин оҥорон билиннибит. Онтон да атын бырайыактарынан үлэлиибит. Оҕо сынньалаҥ лааҕыра сайын аайы үлэтин быспат.

Быйыл күһүн Москваҕа «Көмүс күһүн» Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурска кыттыбыппыт. Онно борщпутун, чэйбитин көрдөрөн, көмүскээн, түөрт кыһыл көмүс мэтээл ылан үөрүүбүт үрдээн, салгыы үлэлииргэ өссө кынаттанан кэлбиппит.

Саас эрдэ үлэлиир тэпилииссэлээхпит, 18 кв. миэтэрэ иэннээх. Онно оҕурсубутун эрдэ, олунньу 14 күнүгэр, ыһабыт уонна муус устар бүтэһигэр сиибит. Билигин онно помидорбутун, биэрэстэрбитин ыһан олоробут. Бу ыйга пикировкалыы сылдьабыт, ыам ыйыгар иккис тэпилииссэбитигэр киирэммит помидордарбытын пикировкалыахпыт уонна ыам ыйын 5 күнүттэн оҕурсуларбытын, кабачоктарбытын, помидордарбытын үүннэрэн киирэн барыахпыт.

– Эн оҕуруотчут, агроном буолуоххун оҕо эрдэххиттэн баҕарар этиҥ дуо? Ханна үөрэммиккиний?

– Горнай оройуонугар Дьиикимдэ орто оскуолатын бүтэрбитим. Оччолорго оҕуруот эҥин диэни билбэппит, оҕурсу, помидор олордор да ыал суох этэ. Онтон бу күн бүгүҥҥэ диэри үлэлиир дьылҕам тардан дуу, 1 №-дээх СПТУ-га үөрэнэ киирэн «овощевод» идэтин ылбытым. Онтон эмиэ дьылҕам ыҥырыытынан диэххэ, Мэҥэ Хаҥаласка Ороссолуодаҕа оҕуруотчутунан ананан кэлбитим.

– Билигин муус устар ый буолла. Бу күннэргэ оҕуруотчуттар сүрүн түбүктэрэ тугуй?

– Билиҥҥи үлэнэн арассаада буорун, иһин бэлэмнээһин, эрдэ ыһыллыбыт сибэккилэри пикировкалааһын буолаллар. Бу ыйтан кыралаан сибэккилэри олордон киирэн барыахха сөп. Оттуллар тэпилииссэлээх дьон оҕурсуну эрдэ олордон сиэхтэрин сөп. Биһиги ыам ыйын 5 күнүттэн оҕурсу, тыква, кабачок арассаадатын олордон саҕалыыбыт.

– Оттон тэпилииссэҕэ тугу бэлэмниэххэ, үлэлиэххэ сөбүй?

– Билигин сирэ сииктээх буоллун диэн тэпилииссэҕэ буор кутуохха наада, ол үлэ оҥоһуллар.

–  Бу күннэргэ ханнык сибэккилэри ыһан саҕалаары сылдьаҕытый? Өссө атын ураты үүнээйилэри тугу ыһаҕытый?

– 2015 сыллаахтан оскуолабытыгар пенсильванскай розаны үүннэрэбит, кинини кыһынын оскуола оҥкучаҕар кыстатабыт. Муус устарга тэпилииссэҕэ киллэрэбит, бастаан ыам ыйыгар, онтон атырдьах ый бүтүүтүгэр иккистээн сибэккилиир.
2017 сылтан виноград үүннэрэбит. Сайын аайы аҕыйах да буоллар астанар. Бу ыйга рудбекия, цинния, бархатцы, сальвия, портулак сибэккилэр ыһыллаллар. Ыам ыйын 21 күнүттэн саҕалаан Майаҕа, нэһилиэктэринэн оҕуруот аһын, сибэкки арассаадатын атыылыыбыт.
Тыква түөрт араас көрүҥүн үүннэрэбит, кэтээн көрөбүт. Саамай улахан астаах “Большой атлант” сорт аһа былырыын 30 киилэ буолбута, кыра сорт – “Крошка” – аһа кыра, 0,7-1 киилэ буолар. Экзотическай үүнээйилэртэн ламинария, мамарика икки сортун үүннэрэн көрдүбүт. Кивано Дикобраз диэн африканскай оҕурсу, декоративнай тыква икки сордун ы???????.

спыппыт.

– Оҕуруотчут буоларга туох нааданый: талаан, сүрэх, үүнээйигэ таптал?

– Бу эппитиҥ барыта наада, сүрэхтээх, үлэһит киһи оҕуруотунан дьарыктанар, үүнээйилэри кыра оҕо курдук таптаан, кэпсэтэн, бүөбэйдээн көрдөххө эрэ үчүгэйдик үүнэр. Этэргэ дылы, оҕуруот ыһыыта, сиэмэ астыҥ да үүнэн киирэн барбат, элбэх сыраны, кыһамньыны эрэйэр.

– Оҕуруот аһа, сибэкки силигилии үүнэрэ киһи настарыанньатыттан тутулуктаах дуо?

– Биллэн турар, киһи настарыанньатыттан тутулуктаах. Сорохтор дьиэҕэ да үүннэрэр сибэккилэрин, таһырдьа ыһар оҕуруоттарын аһын кытта киһилии кэпсэтэ, киҥинэйэн ыллыы сылдьаллар. Ол настарыанньалара бэриллэр дии саныыбын. Ас астыырга эмиэ оннук дии, киҥир-хаҥыр саҥара сылдьан, биитэр ыалдьа сылдьан астаатаххына, аһыҥ-үөлүҥ табыллыбат, тиэстэҥ да көтөҕүллүбэт.

– Оттон арассаада үчүгэйдик үүнэригэр, күһүн өлгөм аһы ыларга туох кистэлэҥ баарый?

– Арассаада үчүгэйдик үүнэригэр хонугу тутуһуохха наада, бириэмэтигэр ууну кутан, удобрениены сөпкө туттуохха, буору көбүтүөххэ, филолаампалары тыктарыахха сөп. Оччоҕо өлгөм үүнүүнү ылыаххыт.

– Былырыын сайын ыал үксэ оҕурсутун сэбирдэҕэ саһаран, сорохтор олох эрдэ ас биэрэн тохтообуттара. Ити туох ыарыыный, тугу кытта сибээстээҕий?

– Сэбирдэх саһарыыта сүрүннээн халлаан күнүскү өттүгэр 30-40 кыраадыска тиийэ куйааһыырын, түүнүн тымныйан хаалыытын кытта ситимнээх. Аныгы поликарбонат тэпилииссэ наһаа итии буолар, салгын үчүгэйдик оонньообот. Ону таһынан сэбирдэх саһарыыта медь, тимир микроэлемена тиийбэтиттэн эмиэ тахсар.

– Эн саамай сөбүлээн туттар уоҕурдууҥ ханныгый?

– Оҕуруот аһыгар, сибэккигэ биологическай, минеральнай уоҕурдуулары туттуохха сөп. Саамай сөбүлээн туттар уоҕурдууларбыт «Эпин», «Атлет», «Надежда-Мбио». Ону таһынан кыра биологическай эбииликтэри туттабыт.

– Дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэриэҥ дуо?

– Кэргэним биэнсийэҕэ олорор, кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт, сылгыларын көрөр, түөрт оҕолоохпут, икки улахаммыт үлэһиттэр, кыралар устудьуоннар.

– Эн санааҕар, быйылгы сайыммыт хайдах буолуой, оҕуруот, сир аһа үүнүө дуо?

– Кэлиҥҥи кэмҥэ кыһыммыт наһаа сылаас буолан, сааспыт уһаан биэрдэ. Билигин тымныы тыаллаах хатааһын турар, ол иһин күһүммүт уһаан биэрэр. Урут балаҕан ыйын 1 күнүттэн хомуур хомуйар буоллахпытына, билигин балаҕан ыйын бүтэһигэр хомуйар буоллубут. Оҕуруот аһа, сирбит аһа үүнэр ини диэн эрэнэбин.

– Ааҕааччыларга, эдэр оҕуруотчуттарга тугу сүбэлиэҥ, баҕарыаҥ этэй?

– Билиҥҥи хаһаайкалар барыанньаларын, кыһыҥҥы хаһаастарын тэлгэһэлэриттэн ылар буоллулар: клубниканы, моонньоҕону, хаптаҕаһы дьиэлэрин таһыгар үүннэрэллэр. Атыыга араас элбэх сибэккилэр сиэмэлэрэ баар. Черенкованиеҕа көһөн эрэллэр. Өлгөм үүнүүнү хайдах баҕарар үүннэриэххэ сөп. Эдэр оҕуруотчуттарга мин сүбэм диэн – куттаммакка ыһан иһиҥ, бастаан табыллыбатаҕына, эһиилигэр син биир сатаныаҕа.