Оҕо уонна төрөппүт

Хас биирдии киһи төрөппүт иннигэр төлөммөт иэстээх. Ийэҥ, аҕаҥ кыаммат, ыалдьар кэмигэр күүс-көмө буолар, биллэн турар, – оҕото. 
Билигин сорох оҕо төрөппүтүн кырдьаҕастар дьиэлэригэр хаалларар түгэнэ баар. Тоҕо маннык дьиэлэр элбииллэрий, судаарыстыбаннайы таһынан, чааһынайдар кытары? Манна эн ийэҕин, аҕаҕын чугас дьоннорун курдук кыһаллан көрөллөр дии саныыгын дуо? Оттон төрөппүт барахсан оҕолорун, дойдутун, дьиэтин-уотун төһөлөөх ахтара, суохтуура буолуой, ол туһунан санаан көрбүккүт дуо, чугас киһигитин аҕалан хаалларан барар оҕолор?
Бүгүҥҥү кэпсэтиибит бу туһунан...

Розалия:

– Биһиги, оҕолор, сааһырбыт, көмөҕө наадыйар төрөппүттэрбитин көрөр-истэр – ытык иэспит. Кинилэр баар буоланнар, бу олоххо олоробут, үлэлиир, үөрэнэр, бэйэбит дьиэ кэргэн тэринэр, ийэ-аҕа дэттэрэр дьоллоохпут. Өбүгэ ситимин быспакка, төрөппүттэрбитигэр үчүгэй сыһыаммытын көрдөрө, кинилэргэ кыһалла сырыттахпытына, оҕолорбут, сиэттэрбит ону көрө сылдьан холобур оҥостуохтара, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ быстыбат үтүө сыһыан тарҕаныа турдаҕа.

Билиҥҥи дьалхааннаах олоххо, мэлдьи да бириэмэ былдьаһыгын быыһыгар сорохтор чугас дьоннорун умна быһыытыйаллар. Оттон төрөппүттэрбит сааһыран истэхтэрин аайы кыра оҕолуу болҕомтоҕо наадыйаллара күүһүрэр.

Олох уустук. Барыта биир кэм көнө ньуурдаах буолбат. Оҕо төрөтөн, туох-баар сыраҕын-сылбаҕын кини иитиитигэр, киһи буолан тахсыытыгар ууран, үөрэхтээн, олоҕун оҥосторугар күүс-көмө буолан баран, кэлин тиһэҕэр, кырдьар сааскар оҕолоргор наадата суох буолан тахсарыҥ, дьэ, – күүстээх охсуу. Сорохтор, кырдьа барбыт дьоннорун көрөллөрүн ыарырҕатан, кырдьаҕастар дьиэлэригэр туттаран кэбиһэллэр. Онтубут өссө халыҥ уочарат. Судаарыстыбаннай интэринээттэри таһынан, билигин чааһынай пансионат элбээтэ.

Мин төрөппүттэрим 70 саастарын ааспыт, иккиэн инбэлиит дьон. Көрүүгэ-истиигэ наадыйаллар. Хайдах да кинилэри кырдьаҕастар дьиэлэригэр туттарар туһунан санаа да суох, өйбөр да баппат. Ол эрээри, барыларын биир халыыпка угар эмиэ сыыһа. Сорохтор кыһалҕаттан ол сиргэ туттараллар. Биир билэр кыыһым, ийэлэрэ өлбүтүн кэннэ, инбэлиит аҕатын хас да сыл ыарыылыы сатаата. Үлэлиир кэмигэр көрөөччү сиделка наймылаһар, өрөбүллэригэр бэйэтэ көрөр. Онтубут да, сиделкалара эмиэ уларыйа тураллар. Ким эрэ үлэтигэр тахсымыан эмиэ сөп. Тустаахха туспа кыһалҕа. Оннук сылдьан аны бэйэтэ онкологиялаан, санаата-оноото икки бүк түһэр. Балыыһаҕа эмтэнэ киирэрэ элбиир. Ол аайы аҕатын туһугар эмиэ сүрэҕэ ыалдьар. Саатар, ыал соҕотох оҕото. Син бииргэ төрөөбүттээҕэ эбитэ буоллар, кыттыһан аҕаларын көрүө-истиэ эбиттэр. Ыксаан, аҕата бэйэтэ тылланан: «Миигин, олохпун олорбут оҕонньору, кырдьаҕастар дьиэлэригэр туттар, онно бэлэм аска-үөлгэ, көрүүгэ-истиигэ сытыам, бэйэҥ үчүгэйдик ыксаабакка эмтэн, үтүөр», – диэн элэ-была тылын этэн көрдөһөр. Кэлин көрсөн кэпсэппитим, син тулуйбахтаһа сатаан баран, төһө да уйадыйдар, аҕатын кырдьаҕастар дьиэлэригэр киллэрбит эбит. Ол эрээри, хааллараат, ааны сабан тахсан барбатах. Куруутун кэпсэтэр, баран көрсөр, сүтэн хаалбат эбит. Сорох дьоҥҥо оҕолоро олох да кэлбэттэр үһү. Били, этэллэр дии: «Оҕо сүрэҕэ – тааска». Төһөлөөх санааҕа ыллараллара, харах уутунан сууналлара буолуой? Саныырга ыарахан.

Кыыһым этэҥҥэ үтүөрэн, аҕабын төттөрү ыла охсуохпун наада диэн сыал-сорук туруорунан, химиотерапия ыла сылдьарын, эмтэнэрин, санаата күүстээҕин кэпсээн ааспыта.

Итинник хас да түбэлтэни билэбин. Барар сирдэрэ баҕана үүтэ буолан, кыһалҕа кыпчарыйан төрөппүттэрин пансионакка туттарбыттарын. Ити соҕотох дьахталлар. Биирэ хас да оҕолоох огдообо, иккиһэ кырбана сатаан баран кэргэниттэн арахсыбыт, бэйэтэ эмиэ инсуллаан баран син бэттэх кэлэ сылдьар дьахтар. Туох диэн саҥарыахпыный? Кинилэр олохторун олорботоҕум, кинилэр кыһалҕаларын ааспатаҕым.

Москуба куоракка Пирогов аатынан клиникаҕа оҕону эмтэтэ сытан, Чечня Грознайыттан сылдьар дьахтардыын биир палатаҕа түбэспиппит. Оҕотун эмтэтээри, туох да харчытын кэрэйбэккэ, эпэрээссийэлэтэ аҕалбыт. Ол дьахтар соһуйар этэ. Кинилэргэ оҕо дьиэлэрэ, кырдьаҕастар дьиэлэрэ диэн олох суох үһү. Оҕолоруттан аккаастамматтар, төрөппүттэрин бырахпаттар, тиһэх суолларыгар диэри бэйэлэрэ көрөллөр-истэллэр. Оттон биһиэхэ итинник дьиэ  олус элбэх. Киһи хараастар, сонньуйар. Хомолтолооҕо диэн, сорох дьон көннөрү мэһэйдэтэн, көрүөхтэрин баҕарбакка, эппиэтинэстэн куотунан туттараллар.

Төһө да бэйэлээх үчүгэй дьиэ буоллун, туора киһи сыһыана син биир атын буоллаҕа. Үлэһиттэр даҕаны хас киһиэхэ болҕомтолорун түптээн ууруохтарай? Истиҥ сылаас сыһыан тиийбэтэ биллэр. Олохторун тухары үлэлээн-хамсаан сылдьыбыт дьон ытык саастарыгар тиийэн, кырдьан, кыаммат, ким ыалдьан инбэлиит буолан, саамай болҕомтоҕо, сылаас сыһыаҥҥа наадыйар кэмнэригэр кырдьаҕастар дьиэлэригэр киирэллэрэ ыарахан охсуу. Оҕолорун, сиэттэрин төһөлөөх ахталлара, саныыллара буолуой? Туора тутуллан, быраҕыллыбыт кэриэтэ сананан, тулаайахсыйан үйэлэрин моҥуулларыгар тиийэллэр.

Кытаатан, күн сирин көрдөрбүт күндү дьоҥҥутун бэйэҕит таскытыгар тутан, төрөппүттэргитигэр болҕомтоҕутун уура, сылаас сыһыаҥҥытын, таптыыргытын көрдөрө сылдьыҥ. Киһи биирдэ баар, биирдэ суох. Бары да кырдьыахпыт турдаҕа. Ону умнумаҥ.

Алевтина Николаевна:

– Үйэбит уларыйбыта харахха быраҕыллар. Урукку уонна аныгы кэмнэр сүрдээх атылыылар. Ол туохха көстөрүй? Олох тэтимигэр, ыччат олоҕу көрүүтүгэр, ылыныытыгар. Сахалар ыччаппытын бытыгын быһа үктүөр диэри иитэбит, кыһаллабыт, көрөбүт-истэбит. Ол барыта «оҕом кырдьар сааспар көрүө, иитиэ» диэн санааттан. Ол эрээри олох бүгүҥҥү күнэ атыны көрдөрөр. Хайдах эрэ арҕаалыы толкуйунан салайтарабыт, үгүс төрөппүттэри оҕолоро кырдьаҕастар дьиэлэригэр утаарар буолбуттара кистэл буолбатах. Бу социальнай кыһалҕа. Эбэтэр элбэх оҕолоох төрөппүттэри оҕолоро бырахса сылдьар бөрүкүтэ суох хартыыната эмиэ баар. Төрөппүт дьоҥҥо тугунан да кэмнэммэт махтал баар буолуохтаах, ол ханна сүттэ? Төрөппүт оҕо ийэтигэр, аҕатыгар тымныы сүрэхтэммитигэр ким буруйдааҕый?

Уопсастыба сиэр-майгы, духуобунас култууратын сүтэриититтэн. Оҕо, төрөппүт оруоллара намтаабытыттан буолуон сөп. Оҕо эппиэтинэс диэни билбэт, көрбөт, ылыммат буолуутуттан. Үөрэх уонна дьиэ кэргэҥҥэ иитии сыаннаһа, төрөппүт оҕотугар болҕомтотун сэлээннээһиниттэн буолуон сөп.

Бу олохпут үп-харчы, тоҥ, тымныы, суобаһа суох буоларга тиэрдэр суоллардаах, ол эрээри сахалыы куппутун сүтэримиэҕиҥ, ийэҕэ-аҕаҕа махталлаах, тапталлаах буолуохтаахпытын умнумуоҕуҥ. Ол инниттэн бэйэбит оҕолорбутугар үтүө холобуру күннэтэ көрдөрүөххэ. Төрөппүт төрөппүтүгэр сыһыана үтүө эрэ өрүтүн ыччакка иитиэҕиҥ.

Валентина Максимовна:

– Бу орто дойдуга кэлбит киһи олоҕун устата араҥаччылыыр аанньала, харысхала, истиҥ таптала – кини төрөппүттэрэ. Ийэ, кут буолан оҕотун ахсын иҥэн хаалар. Ийэбит барахсан илгэлээх үүтүнэн эмсэхтэнэн, аҕабыт мындыр өйүн, туруу үлэтин холобур оҥостон, көмүс уйабытыттан көттөхпүт, олох суолугар үктэннэхпит.

Хас биирдии киһи төрөппүтүн иннигэр төлөммөт иэстээх. Кырдьаҕаһы хамсаппакка, дойдутуттан тэлэһиппэккэ дьиэҕэ-уокка көрүү кинилэр саамай баҕа санаалара буолар. Дьиэҥ-уотуҥ истиэнэтэ да өйөбүл буолар, олохторун уһатар буоллаҕа. Оттон атын сиргэ көрүүгэ ыытыы, көһөрүү уйулҕаларыгар кэһиллиини да таһаарыан сөп. Аныгы кэмҥэ кырдьаҕаһы, дьиэ кэргэн кэккэ кыһалҕаттан, кырдьаҕастар дьиэлэригэр, пансионаттарга киллэрэллэрэ баар суол, ону туох да диэн сүөргү быһыы эмиэ диэбэккин.

Мин кыра эрдэхпиттэн элбэх оҕолоох ыал улахан кыыстара буоламмын ийэбэр уҥа илиитэ, кыраларбар иккис ийэлэрэ курдук  улааппытым. Түргэнник үлэһит буолан төрөппүттэрбэр, кыраларга көмө-тирэх буолар санаалаах, орто анал биэлсэр үөрэҕин бүтэрбитим. Ийэлээх аҕабытын уонна кэргэним кырдьаҕас эдьиийин бу олохтон айанныахтарыгар диэри көрбүтүм, ыарыылаабытым. Аҕам эрдэ, кылгас кэмҥэ ыарахан ыарыыга ыалдьан күрэммитэ. Ийэм охсор ыарыыга ыалдьан сэттэ сыл кэриҥэ көрүллүбүтэ.

Кэргэним эдьиийиниин приемнай дьиэ кэргэн буолбуппут. Кини хаста да оһоллонон түөрт сыл кыайан турбакка сыппыта. Көрүү, реабилитация көмөтүнэн атаҕар турбута, кэлин инсуллаан олохтон барбыта.

Кырдьаҕаһы көрүү улахан эппиэтинэс, кинилэргэ улахан болҕомто наада, баҕа санааларын толорон, интэриэстэрин учуоттаан, тугу сөбүлээн аһыылларын кытары билиэхтээххин. Кыра оҕо курдук хомойоллоро, үөрэллэрэ түргэн, сонуну да кэпсиир буоллаххына учуоттуоххун наада. Кинигэ, хаһыат ааҕаргын, киинэлэри, сериаллары тэҥҥэ көрөн тылбаастаан кэпсииргин наһаа сөбүлүүллэр. Былыргы билэр ырыаларын ыллааччылар. Бэлиэ күннэргэ эҕэрдэлээн, саҥа таҥас таҥыннаран, кини интэриэһин учуоттаан былыргы олоҕун кэпсэтэн, истэн, быраааһынньык остуолун тардааччыбыт. Дьэ онно үөрүү үксүүр, былыргы ырыа бөҕө ылланар.

Кырдьаҕаһы көрүү диэн, кырдьык, уустук үлэ диэххэ сөп. Бастакытынан, кинилэр олороллоругар сөптөөх усулуобуйа баар буолуохтаах – туһунан хос, сылаас, чуумпу дьиэ, оһолломмотторун туһугар көнө муоста, көнө, кэтит үктэллээх, тутуһардаах боруок, кирилиэс. Бириэмэтигэр аһатан, эмтэрин иһэрдэн, сытыаран-туруоран, эрэсиими тутуһуохтааххын. Эн суоххар бэйэлэрэ көҥүл хаһаайыннаан олороллорун курдук оҥордоххуна, үлэҕэр, наадаларгар холкутук сылдьаҕын, төлөпүөнүнэн билсэ сылдьаҕын.

Төһө кыалларынан кырдьаҕастарга аккаастаабакка, бэйэҕин кытта тэҥҥэ сырытыннаран, кыахтарынан үлэ биэрэн көмөлөһүннэрдэххэ, онтон кинилэр дуоһуйууну ылаллар. Ол курдук хортуоппуй хастатан,  кыра таҥас сууйтаран, аска чугаһатан, ороннорун-таҥастарын дьаарыстатан, аны кинилэртэн сүбэ ыларгын, хайгыыргын наһаа сөбүлүүллэр. Кырдьаҕастарыҥ аны  мунаахсыйбыт боппуруостарга сөптөөх сүбэлэри биэрэллэр ээ. Уруккуну-былыргыны чуолкай өйдүүллэриттэн, билэллэриттэн эн бэйэҥ да астынаҕын, билбэтэххин билэҕин, сүбэ ылаҕын. Дэлэҕэ да өс хоһооно баар буолуо дуо: «Кырдьаҕаһы хааһахха уга сылдьан сүбэлэт», – диэн.

Күһүн, саас ыарыыны утары профилактическай үлэ ыытааччыбын. Көрөр кырдьаҕаскын дьиэ кэргэнинэн сүбэлэһэн, бары кыттыһан, оҕолуун-уруулуун көмөлөһөн, эбээ, эдьиий диэн истиҥник сыһыаннаһан көрүү үйэлэрин уһатар, оҕолоргун, үүнэр көлүөнэни кырдьаҕаска сыһыаҥҥа иитии боппуруоһугар холобур буолар. Түмүкпэр этиэм этэ, хас биирдиигит төрөппүттэргитин, чугас кырдьаҕастаргытын харыстааҥ, таптааҥ, кинилэр олохторун уһатыҥ.