«Мууһунан ыалдьар» дьон диэн кимнээҕий?

Дьокуускай куораттан сарсыардаттан сорук сорунан, «Өлүөнэ очуостара» айылҕа пааркатыгар муус оҥоһук бэстибээлигэр айаҥҥа туруннум. Оо, сааскы саймаархай салгын, күннүүн чаҕылыйан, киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллэр буоллаҕаа!

Бүгүн номнуо иккис күннэрин үлэлээн эрэр маастардар тыастара-уустара ыраахтан иһиллэр. Эрбии, генератор тыаһа быданнаабыт. Уран тарбахтаахтар айар-тутар хамсаныыларын Өлүөнэ эбэ үйэлээх очуостара үөһэттэн нөрүйэн кыраҕытык одуулуурга дылылар. «Хайа, хайастыгыт?» – диэбиттии, дөрүн-дөрүн суор тойон кэлэн үрдүлэринэн элиэтээн ааһар. Ону арыаллаан чыычаахтар тырыбынаһа көтөллөр. Айылҕалыын, дьоннуун, салгынныын биир тэтимҥэ киирэн, дьикти алыптаах муус оҥоһуктар бастакы омоонноро номнуо көстүөхчэ буолбут.

Саха хоһууттарын кубулҕаттаах кулун тутар ый бастакы күннэрин күүстээх тыала тургутар. Маастардар харахтарыгар диэри тардыммыт саарпыктарыгар оһуор арааһын ойуулаабыт. Сорох үлэҕэ курдук, күүтүһэ-кэтэсиһэ сылдьар, быар куустан олорор киһи суох, бука бары, айар алып ухханыгар ылларан, тастарыгар киһи кэлэн да турарбын билбэккэ дылылар. Дэлэ, айах атан кэпсэтэр бокуой кэлиэ дуо?! Суох. Мууһу кытта өрө мөхсө сылдьар дьоҥҥо мэһэй-тэһэй буолумаары, үлэһиттэргэ итии ас буһарар сирдэригэр куухунаҕа киирдим.

Оо, манна баар эбит алаадьы буһан сырдьыгыныыр тыаһа, алгыстаах сыта. Тымныы салгынтан сылаас дьиэҕэ киирдэххэ, ас чаана киһи хараҕын аһытар. Обургу остуол тула буруо быыһынан итии үүттээх чэйи кытта алаадьыны амсайар дьоммунуун бастакы кэпсэтиибит саҕаланна.

«Алгыстаах алаадьы салгынын иҥэринэ таарыйа, кыратык сынньана киирэн олоробут, – диэн кэпсэтии аанын Герасим Максимов сэгэттэ. – Ээ, биһиги «мууһунан ыалдьар» дьон буоллахпыт. Манна үс бырааттыылар баарбыт. Бырааппыныын Дмитрийдыын – биир хамаандабыт, оттон Григорий тастыҥ убайбытын кытта эмиэ туһунан хамаанда. Онон күөн көрсүһэр утарсааччыларбыт», – дии-дии итии чэйин сыпсырыйар.

Герасим Егорович сыыйа кэпсээнин тардан кэбистэ:

– Дьокуускайга маннык бэстибээллэргэ өрүү кыттабыт. Урукку өттүгэр «Үрдэл» сынньалаҥ комплексыгар ыытыллар мас, муус оҥоһуктар бэстибээллэригэр өрүү кыттарбыт. «Өлүөнэ очуостара» национальнай пааркаҕа быйыл иккис сылын ыытыллар. Бу күрэхтэри көҕүлээччинэн уонна тэрийээччинэн Алексей Николаевич Васильев буолар. «Өлүөнэ очуостарыгар» тэриллэр бэстибээл усулуобуйатын ордук биһирээтибит. Үрдүттэн олорон үлэлиирбитин таһынан, күҥҥэ үстэ итии аһылык тэриллэрэ үлэлииргэ стимул бөҕө буоллаҕа дии. Маннык тымныы күннэргэ киирэ-тахса итии чэйи иһэ сылдьарбытын таһынан, ис миинэ, бэрэски, алаадьы курдук дьиэбит аһын суохтаппат. Кыттааччылар үксүбүт араас күрэхтэринэн бэйэ-бэйэбитин билсэбит. Онон алтыһыы да, күрэхтэһии да көҕө үрдүк. Бастаабыт хамаанданы – 200 тыһ. солк., иккиһи – 150 тыһ. солк., үсүһү 100 тыһ. солк. кээмэйдээх бириэмийэлэр күүтэллэр. Ону таһынан кыттыбыт хамаанда ахсын 40 тыһ. солк. туттарыллар буолан, бары илии тутуурдаах, өттүк харалаах дьиэлиэхпит. Саҥа саҕалааччылар уопуттаах маастардары көрөн элбэххэ үөрэнэллэрэ саарбаҕа суох. Эдэрдэр кыттыылара муус оҥоһук хайысхата инникилээҕин көрдөрөр. Холобура, бу, быраатым, быйыл бэйэтэ күрэхтэһэ таарыйа оскуола үөрэнээччилэрин күрэхтэһиннэрдэ.

Инньэ диэт, «аны эн» диэбиттии, кыра быраатын диэки көрөн кэбиспитигэр,  Дмитрий Егорович, микрофон туппут киһилии, кэпсээтиини салҕаата.

– Бииргэ төрөөбүт аҕыс оҕоттон мин кыраларабын. Ньурба улууhуттан киирсэ сылдьабыт. Маннык күрэхтэргэ убайдарым Герасим, Егор уонна Григорий кыттыбыттара ыраатта. Мин кинилэри батыhан саҕалаабытым. Кэнники кэмнэргэ муус, хаар эрэ буолбакка, мас, бетон скульптура күрэхтэригэр эмиэ кыттабыт.

Бу күннэргэ Дьокуускайга Бүтүн Арассыыйатааҕы «Мы – дети Севера» хаартан уонна муустан оҥоһуктарга оҕолор күрэхтэрэ буолла. Онно  убайым оҕолорго иккис хамаандатын илдьэ сырыттым. Барыта 16 хамаанда кытынна. Новосибирскай, Хабаровскай куораттартан уонна Приморскай кыраайтан тиийэ кэлбиттэр. Күрэх хаамыытын  Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьев бэйэтинэн кэлэн көрөн, күрэхтэһээччилэри эҕэрдэлээн барбыта кэрэхсэбиллээх. Оҕолорбор «миэстэлэспэтэххитинэ даҕаны олус хомойумаарыҥ»  диэн эрдэттэн эттэрин үөрэтии бөҕө буолбутум баара, дьонум бастаан тахсаннар, астыныы, үөрүү-көтүү бөҕө буоллаҕа дии. Ол кыайыы тэтимин тутан, убайбыныын аны манна кэлэн турабыт. Кыттааччы элбэх, үгүстэрэ уопуттаах маастардар диэн көрөбүн. Биhиги «Чиҥ» диэн ааттаах хамаандабыт «Ойуун көрүүлэниитэ» диэн скульптураны бэлэмниибит.

Түгэнинэн туһанан үс бырааттыылар ааппытыттан аҕыйах хонугунан буолаары турар дьахталлар Аан дойдутааҕы күннэринэн кэргэттэрбитин, эдьиийдэрбитин, балтыларбытын кыргыттарбытын, кийииттэрбитин эҕэрдэлиибит, баҕа санаа бастыҥын аныыбыт. Эһиги баар буолаҥҥыт айыллыа да суох айыллар, кэрэ көстүү үксүүр.

...Үлэ дьонноро олоруохтара дуо? Таҕыстылар.

Ол икки ардыгар таһырдьаттан сааскы салгынынан илгийэн атын хамаанда кутулла түстэ. Кэпсэтэн билбиппит, бырааттыы бииргэ төрөөбүттэртэн биирдэстэрэ Григорий Егорович хамаандата эбит. Бачча түбэспиччэ, биир ийэттэн-аҕаттан төрөөбүттэр хайдах бары «мууһунан ыалдьан» турбуттарын сурастым.

Григорий, күлэ-күлэ: «Убайдарбын мин «ыарыһах» гыммыт киһибин. Бастаан, көрдөрөммүн, кириэппэс оҥорбуппут. Бэйэбэр инструменым баар этэ.

Бииргэ төрөөбүт биэс убайдаахпын, биир бырааттаахпын. Идэбинэн худуоһунньук-аниматорбын. Арассыыйа атын куораттарын кытта дуогабар быһыытынан ойуулук оҥорорго үлэлэһэбин. Бу идэбэр Москубаҕа үөрэммитим. Намҥа муосчут быһыытынан үөрэнэн, муоһунан, маһынан  дьарыктанабын. Хоббим – киинэ устуута. Хоту дойду айылҕатыгар бултуубун-алтыыбын. Кэргэним иистэнньэҥ. Онон иккиэн айар эйгэ дьонобут. Бу бэстибээлгэ убайбыныын Михайлов Август Виссарионовичтыын биир хамаандабыт, кини Ньурба Өҥөлдьөтүттэн кэлэ сылдьар. Олох айылҕа киһитэ, икки сүүстүү килэмиэтири сылдьан  бултуур. Кыайыы 75 сылыгар Август Виссарионович Ильмеҥҥэ баран сэргэ оҥорон, туруоран кэлбитэ.

Онон, дьиҥэр, өбүгэлэрбит «уһанан баран кэлээриҥ» диэн ыыппыттар быһыылаах. Биһиги аҕабыт Дьөгүөр Григорьевич Максимов үйэтигэр  сэргэ бөҕө оҥорбут киһи. Миэхэ «сүүс сэргэни оҥорон баран ааҕаайаҕын» диирэ. Сүүһүс сэргэбин 2017 сыллаахха оҥорбутум. Онтон ыла аахпаппын.

Кэпсээтэххэ кэпсээн элбэх бөҕө буоллаҕа дии. Бу бэстибээлгэ Тыгын Дарханы оҥоро сылдьабыт. Биһиги, Саха сирин мууспутун омуктар ыарырҕаталлар. Тымныы, тоҥ мууһу кытта үлэ кистэлэҥнэрин, ымпыгын-чымпыгын олохтоох маастардар бастакынан баһылыырбыт чуолкай диэн санаалаахпын.

Маастардар «бу – эмтэниллибэт ыарыы. Бары билсэбит. Күрэхтэһии аайы көрсөбүт. Бу бэстибээл быйылгы сезоммут сабыллыыта буолар. Онно сырыы аайы «хайдах кэлиэхпит суоҕай?» дэһэ-дэһэ мустабыт» дииллэриттэн сылыктаатахха, чахчы даҕаны, биир дьиэ кэргэн курдук сыһыан көстөр. Эдэрдэр саастаахтарга убаастабыллара, эдэрдэргэ саастаахтар эрэллэрэ.

Оттон, бэйэлэрэ этэллэринэн, «мууһунан ыалдьааччы» эдэрдэр кимнээхтэрий? Бу – Станислав Сыромятников уонна Максим Капитонов, П.П. Романов аатынан Дьокуускайдааҕы художественнай училище 2-с кууруһун устудьуоннара. Эдэрдэрбит истэрэ буорахтаах. Бэйэлэрин санныларыгар хас да таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кыттыбыт дьон.

Станислав Сыромятников:

– Учууталым Николай Васильевич Петровтуун сыл анараа өттүгэр аан бастаан кыттыбытым. Бу бэстибээлгэ эмиэ учууталбын кытта биир хамаандабыт. Доҕорбунуун Макстыын былырыын-быйыл муус, хаар оҥоһуктарга көрдөрүүлэннибит. Онон бастакы сэмэй хардыыларбын оҥоро сылдьабын. Манна элбэххэ үөрэнэбин, саҥа ньымалары көрөбүн.

Максим Капитонов:

– Оҕо күрэҕиттэн саҕалаабытым. Аан бастаан уһуйбут киһим – аҕам Алексей Иванович. Кини билигин мин үөрэнэ сылдьар художественнай училищебын бүтэрбитэ.

Былырыын Стастыын Өктөмҥө буолбут бэстибээлгэ анал ааты ылары ситиспиппит. Онтон быйыл эмиэ онно иккис миэстэни ылбыппыт. Быйыл иккиэн тус-туһунан хамаанданан киирсэбит, конкуреннарбыт (күлэр – Аапт.). Бэйэм аан бастаан 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан кыттыбытым, онно мууска иккистээбитим, хаарга – үһүс. Эһиилигэр эмиэ итинник. Оттон былырыын Аан дойдутааҕы бэстибээлгэ аҕабыныын үһүс миэстэ буолбуппут. Билигин эмиэ иккиэн биир хамаанда буоламмыт кытта сылдьабыт. Хас биирдии киһи туохха эрэ дьулуһардаах буолар, миэхэ ол – Харбин бэстибээлигэр кыттыы.

Дьэ ити курдук соруммут сорукпун толорон, айар үлэ абылаҥар ылларан сылдьар маастардарбын хаартыскаҕа түһэртээн баран, массыынам диэки хаамтым.

Хаартыскаҕа Алексей Васильев,
Маргарита Акимова түһэриилэрэ