18.01.2025 | 14:00

Моҕойдор тустарынан интэриэһинэй чахчылар

Моҕойдор тустарынан интэриэһинэй чахчылар
Ааптар: Айыына КСЕНОФОНТОВА
Бөлөххө киир

Саҥа үүммүт сыл Илиҥҥи халандаарынан Моҕой сыла. Эриэн үөннэр тустарынан тугу билэҕин?

1. Бу харамайдар аан дойду үгүс муннугар тарҕаммыттар. Арай Антарктикаҕа, Саҥа Зеландияҕа, Исландияҕа, Ирландияҕа уонна Атлантическай далай сорох кыра арыыларыгар эрэ суохтар.

2. Чинчийээччилэр этэллэринэн, эриэн үөннэр күлгэриттэн үөскээбиттэр.

3. Саамай бөдөҥ моҕойдорунан сетчатай питон уонна анаконда буолаллар – уһуннара 7 миэтэрэҕэ тиийиэн сөп. Оттон аан дойду саамай кыра эриэн үөннэрэ – Leptotyphlops carlae, уһуннара 10 см да тиийбэт.

4. Маккой тайпана диэн эриэн үөн ордук дьааттааҕынан биллэр. Биир моҕойтон ылыллыбыт дьаат 100 киһини да өлөрүөн сөп. Дьаата аатырбыт кобраттан быһа холоон 180 төгүл күүстээх дииллэр.

5. Дьиктитэ баар, халтаһалара дьэҥкир уонна куруук сабыылаах буолар.

6. Сороҕор иһийиигэ (спячка) түһүөхтэрин сөп.

7. Кэнники чахчыларынан аан дойду үрдүнэн эриэн үөн 3630 көрүҥэ баара биллэр.

8. Хабахтара суох – ииктэрэ тута клоакаларыгар тиийэр.

9. Төбөлөрүн уҥуоҕа ураты тутуллаах буолан, сорох моҕойдор бэйэлэринээҕэр төһө эмэ улахан сиэртибэни таах ыйыстар кыахтаахтар.

10. Саамай бөдөҥ дьааттаах моҕойунан королевскай кобраны ааттыыллар. Эмискэ иннигэр баар буола түстэҕинэ, кини хараҕын таһымыгар тэҥнэһиэхтээххин, дохсуннук хамсаммакка, тобулу көрүөхтээххин. Оччоҕуна аҕыйах мүнүүтэнэн, “куттала суох эбийиэк” дии санаан, ньылбыс гынан хаалар.

11. Билимҥэ биллэр моҕой үксэ сиэмэх буолар.

12. Таныылаахтар, ол эрээри сыты онон билбэттэр. Тыллара икки салаалаах буолан, тулалыыр эйгэ туох баар бытархайдарын “хомуйан” ылан, айахтарыгар тиэрдэр эбит. Сыты эмиэ бу уорганнарын көмөтүнэн араараллар.

13. Тас уонна орто кулгаах, ону тэҥэ кулгаах сарыыта диэн кинилэргэ суох. Ол оннугар кыра да дьигиһийиини, сиртэн кэлэр тыас долгуннарын олус бэркэ билэллэр.

14. Эриэн үөн дьаата сүрүннээн белоктан, аминокислоталартан, сыалаах кислоталартан уонна ферменнэртэн турар.

15. Браминскай слепун – тыһылартан эрэ турар көрүҥ. Ууһуур килиэккэлэрэ буоһатыыта суох сайдар.

16. Олохторун тухары улааталлар, арай сааһыран истэхтэрин аайы улааталлара бытаарар. 

17. Гиннесс рекортарын кинигэтигэр суруллубутунан, аан дойду саамай түргэн эриэн үөнэ – хара мамба, чааска 16 км тиийэ түргэтиэн сөп.

18. Үгүстэрэ киһи аймахха туох да куттала суохтар, эбиитин экосистиэмэҕэ туһалаахтар – күтэр, кутуйах уонна көтөр элбиирин хонтуруоллууллар.

19. Сэдэхтик да буоллар, айылҕаҕа икки төбөлөөх моҕойдор көстөллөр: маннык түгэн биир сымыыкка үөскээбит игирэлэр сайдар кэмнэригэр икки аҥыы арахсыбатахтарын түмүгэр буолуон сөп. Бу моҕойдор күннээҕи олохторугар ыарахаттары көрсөллөр, холобур, сиэмэх кыыл саба түстэҕинэ, икки төбөлөөх буоланнар, хайа диэки сыыллыахтаахтарын кыайан быһаарбакка эрэйдэнэллэр. Кинилэр уһун үйэлэммэттэр эбит. 

20. Королевскай кобра тыһылара сымыыттарыгар уйа оҥостоллор. Бу – эриэн үөннэргэ сэдэх көстүү. Онтуларын харабыллыыллар, маныыллар, олус кырыктаах буолан хаалаллар. Ыамалара сымыыттан тахсара чугаһаатаҕына, ийэлэрэ суһаллык ас көрдүү барар... оҕолорун сиэмээри.

21. История кэпсииринэн, сир үрдүгэр булуллубут саамай бөдөҥ моҕойунан титанобоа буолбута. Балар биһиги планетабытыгар быһа холоон 60 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр олоро сылдьыбыттар; уһуннара 15 миэтэрэҕэ, оттон ыйааһыннара туоннаҕа тиийиэн сөп эбит. Эчи, улааппыттарын!

22. 4-тэн 30 сылга диэри уһуннук олоруохтарын сөп. Ол ханнык көрүҥ буолалларыттан тутулуктаах.

23. Муора моҕойдорун дьаата, сиргэ олорор эриэн үөннэргэ тэҥнээтэххэ, ордук үрдүк токсиннаах. Киһиэхэ улахан кутталы үөскэппэттэр, тоҕо диэтэххэ бэрт кыра дьааты таһаараллар, бэйэлэригэр куттал суоһаатаҕына эрэ тигэллэр.

24. Эриэн үөннэр үгүс уорганнара, холобур, бүөрдэрэ саахыматтыы бэрээдэгинэн, эбиитин онтон биирдэстэрэ иннигэр сылдьар.

25. Доруобуйа харыстабылын Аан дойдутааҕы тэрилтэтин иһитиннэриитинэн, моҕой тигиититтэн сыл аайы 100 тыһыынча кэриҥэ киһи суорума суолланар, онтон аҥаардас Индияҕа 50 тыһыынча кэриҥэ түбэлтэ тахсар.

26. Аһы буһарар ферменнэрэ бэркэ “үлэлиир”, сиэртибэлэрин түүтүн, хотоҕойун уонна тыҥыраҕын эрэ суурайбат эбит, онтон атынын барытын симэлитэр.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Дьон | 08.02.2025 | 12:00
Екатерина Семенова: «Ылдьаананы аһынным ээ...»
Бу күннэргэ «Саха» НКИХ көрөөччүлэрэ «Уот Дьулустаан» диэн саҥа сериалынан олоробут диэтэххэ, омун буолбатах. Киэһэ аайы: «Киинэбит кэлэрэ чугаһаата», – диэн бассаап бөлөхтөр оргуйа түһэллэр. Саҥа сериалга киҥнээх, кырыктаах Ылдьаана хотун оруолун чаҕылхайдык толорбут Екатерина Семенова көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылла.   Бүгүҥҥү сэргэх сэһэргэһээччибит –  СӨ Үүнэр көлүөнэтин тыйаатырын артыыһа, СӨ...
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Дьон | 01.02.2025 | 11:00
Саргылан Семенов: «Паралимпиада кыһыл көмүһүн ылларбын...»
Кини – 25 саастаах эдэр киһиэхэ олох ыараханын, аһыытын-ньулуунун билбит, ол охсууттан самныбатах, күүстээх санаалаах, сахалыы мындыр толкуйдаах, саастаах да дьоҥҥо холобур буолар киһи киэн туттар дьоруойа.   – Саргылан, бастатан туран, бэйэҥ тускунан билиһиннэриэҥ дуо? – 1999 сыллаахха Уус Алдан улууһун киинигэр Бороҕоҥҥо төрөөбүтүм, улааппытым, оҕо, эдэр сааһым барыта онно...
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Сонуннар | 07.02.2025 | 22:12
Саха түмэлигэр ураты быыстапка турда
Саха АССР оскуолаларын 1985 сыллааҕы выпускниктара быйыл оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын туолар. Кыайыы 40 үбүлүөйдээх сылыгар Саха сирин оскуолаларын бүтэрбит  тыһыынчанан оҕо бүгүн бэйэлэрэ олохторун орто омурҕанын ааһан, үүнэр көлүөнэни, эдэр ыччаты дойдуга тулхадыйбат таптал, бэриниилээх буолуу тыыныгар үлэлэһэр ытыктанар дьон. Кинилэр бу үтүө дьулуурдара атыттарга холобур эрэ буолар аналлаах....