Марат Залялов: «Саха сирин мүөтэ — дойдубут кыһыл көмүһэ»

Тохсунньу ый бүтүүтэ Башкирия Уфа куоратыгар буолбут норуоттар икки ардыларынааҕы "ApiGlobal-2025" куонкурус "Полифлернай мүөт" категориятыгар Амма улууһун Мээндигитин ыҥырыа иитээччитэ Марат Залялов хомуйбут мүөтэ 2-с миэстэ буолан, Саха сирин ааттаппыта. «Киин куорат» бүгүҥҥү ыалдьыта – тыйыс айылҕалаах Сахабыт сиригэр мүөттээх ыҥырыаны иитиинэн хаһыс да сылын олохтоохтук дьарыктанар Марат Залялов.

– Марат Рафаилович, ааҕааччыларбытыгар бэйэҥ тускунан, кимтэн кииннээххин, хантан төрүттээххин билиһиннэрэ түс эрэ.

– Мин балыксыттар түөлбэлээн олорор Быков Мыыһа бөһүөлэккэ күн сирин көрбүтүм. Ийэм өттүнэн аймахтарым Таатта улууһуттан, аҕам Татарстантан төрүттээхтэр. Эһэм Иннокентий Иванович Винокуров үйэтин тухары “Арктика” балыктааһынынан дьарыгырар холкуоска бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Олохтоохтор уос номоҕо оҥостубут, чугас эргин биллэр-көстөр, дьиҥнээх сэбиэскэй киһи холобура этэ. Оҕо сылдьан эһэбин кытта Лаптев муоратыгар наар балыктыыр этибит, ону тэҥэ кырсаҕа сохсо иитэрбит. Ол кэмнэргэ сайыны биир үксүн Таатта улууһун Хара Алдан нэһилиэгэр атаарааччыбын. Кыра эрдэхпиттэн айылҕаҕа сылдьарбын, кини кэрэ көстүүтүн кэтиирбин олус сөбүлүүрүм.

– Айылҕаҕа чугас буолан, биолог идэтин таллаҕыҥ?

– Оскуола кэнниттэн СГУ-га биолог идэтигэр үөрэммитим. 2000 сыллар саҕаланыыларыгар идэбинэн үлэлиирбэр тоҕоос көстүбэтэҕэ. Биир үксүн IT эйгэтигэр үлэлээбитим. Оннук үлэлии сылдьан биирдэ алҕаска Арсен Томскайы кытта билсэн, кини ыҥырыытынан Ykt.ru хамаандатыгар киирэн, манна өр сылларга үлэлээбитим. Бу үгүс интэриэһинэй дьону кытта алтыһыылаах, элбэх саҥа идиэйэлээх, бырайыактардаах олоҕум биир кэрэхсэбиллээх кэмэ этэ. Индрайверы норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа таһааран тарҕатар (экспансиялыыр) кэмҥэ саҥа дойдуну үөрэтэн көрүүгэ эппиэттээх үлэһит этим. Туһааннаах дойдуга тиийэн, ол сири  чуҥнаан, чинчийэн, үөрэтэн көрөн баран, хамаандабар манна үлэлиир кэскиллээҕин дуу, суоҕун дуу туһунан информацияны биэрэр соруктааҕым. Ити үлэлиир кэммэр аан дойду бары континеннарынан 30-тан тахса дойдунан 100-тэн элбэх куораты кэрийбитим.

– Олох атын эйгэттэн ыҥырыаны иитиигэ хайдах тиийэн хааллыҥ? Бастаан хайдах саҕалаабыккыный?

– Төһө да олус интэриэһинэй, кэрэхсэтэр түгэннэринэн толору үлэҕэ сырыттарбын, айылҕаҕа үлэлээһин миэхэ ордук сөптөөх, өрүү ис куппар чугас курдук этэ. Биир кэмҥэ бу үлэлии сылдьар эйгэбиттэн тэйэн, ыҥырыа иитиитинэн дьарыктаныахпын баҕарарбын өйдөөбүтүм. Мүөтү хомуйуу туһунан таһаарыылары интэриниэттэн элбэҕи булан аахпытым. Онтон Дьокуускайга ыҥырыаны иитиинэн олохтоохтук дьарыктанар Анатолий Иванович Гаевойдуун билсибитим, киниттэн бу дьарык туһунан ымпыктаан ыйыталаспытым, пасекаларын көрбүтүм. Биолог идэлээх киһи син билиибэр эрэх-турах сананар буолан, бу дьыаланы ылсарга санаммытым. Аан бастаан үс ыҥырыа “дьиэ кэргэнин” атыылаһан холонон көрбүтүм. Ити 2013 с. сайын бүтүүтэ этэ. Хомойуом быатыгар, үс үөрүм үһүөн, мөлтөх туруктаах буоланнар, кыстыгы туораабатахтара. Саҥа саҕалааччыга курус түмүк этэ. Ити саас кураанах ыҥырыам уйаларын тэлгэһэбэр таһааран кэбиспитим. Арай 3-4 күнүнэн көрбүтүм, иччитэх уйаларбын айылҕа ыҥырыалара киирэн “иччилээбиттэр” этэ. Бу түгэни инникигэ үтүө билгэ курдук ылынан, ыҥырыа иитэр баҕабын бырахпакка, салгыы ылсарга санаммытым.  

– Бастаан туох ыарахаттары көрсүбүккүнүй?

– Ордук уустугурдубутум кыстатыы боппуруоһа этэ. Кыһыммыт уһун буолан, ыҥырыалары сэттэ ый устата олус сатабыллаахтык харайыахха наада. Бу элбэх билиини, үөрүйэҕи ирдиир. Бастаан саҕалыыр киһиэхэ үөрэнэригэр сөптөөх информация суоҕа атахтыыр. Ыҥырыаны иитээччилэргэ араас сүбэ, методика эрэ элбэх. Ол эрээри биһиги дойдубут айылҕатыгар, усулуобуйатыгар олоҕурбут суоҕун кэриэтэ. Инньэ гынан, барытын бэйэ уопутуттан, кэтээн, холоон көрүүтүттэн, алҕастарыттан көрөн үөрэнэргэ  күһэллэбит. Бу дьарыгы ылсыбытым утаа ситиһиилэрим диэн тарбахха баттанара, үксэ үөрэнии курдуга.

Ити кэмнэргэ мүөттээх ыҥырыаны Саха сиригэр иитиини дириҥник дьаныһан үөрэтэргэ быһаарыммытым. Бу дьыала ис дьиҥин билээри, дьиҥнээх пасекаҕа үлэ хайдах барарын илэ көрөрүм наадатын өйдөөбүтүм. Саха сирин климатыгар ханыылаан, тыйыс соҕус айылҕалаах дойдуларга – Канадаҕа, Австралияҕа, Новай Зеландияҕа үлэ көрдөөн, сурук ыыталаабытым. Новай Зеландияттан үлэҕэ ыҥырыы кэлэн, онно үлэлии көппүтүм. 12 тыһыынча ыҥырыа уйалаах улахан тэрилтэҕэ үлэлээн, ыҥырыаны иитии элбэх үөрүйэҕэр, ньыматыгар уһуйуллубутум. Ыам ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри манна ыҥырыаларбын көрөн, дьыл атын кэмигэр Зеландияҕа баран үлэлээн, уопсайа түөрт сыл кыһын диэни билбэккэ үлэлээбитим.

– Соторутааҕыта норуоттар икки ардыларынааҕы "ApiGlobal-2025" куонкуруска ситиһиилээхтик кыттан кэллиҥ. Бу куонкурус туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.

– Арассыыйа ыҥырыа иитээччилэрин киинэ ааттанар Уфа куоракка бу дьыаланан дьарыгырааччыларга биир дьоһун тэрээһин – "ApiGlobal-2025" норуоттар икки ардыларынааҕы форум буолан ааста. Сийиэһи ыҥырыа иитиитин сүрүн дьарык оҥостубут дойдубут бырамыысыланнай ыҥырыа иитээччилэрин сойууһа – идэтийбит дьон холбоһуга – тэрийэн ыыттылар.

Мин бу тэрээһиҥҥэ иккис кыттыым. Манна биир үксүн ыҥырыа иитиитигэр инники күөҥҥэ сылдьар дойдулар бэрэстэбиитэллэрэ, “пчело-блоггердар” ситимнэригэр биллэр-көстөр ааттаахтар, ыҥырыаны иитиигэ туттуллар тэрили уонна матырыйаалы оҥорооччулар, Арассыыйатааҕы билими киэҥник тарҕатар учуонайдар кытталлар.  Бастакы кыттар сылбар форум бырагырааматыгар мүөт куонкуруһа диэн суох этэ. Сүрүн бырагырааманы таһынан былаас бэрэстэбиитэллэрин кытта төгүрүк остуоллар, аналлаах тэрил быыстапката ыытыллыбыттара.

Уопсайынан быйыл буолбут мүөт куонкурустарыгар Горнай, Чурапчы, Амма, Бүлүү, Нам улуустарыттан билсэр, алтыһар ыҥырыа иитээччилэрэ буоламмыт, ороскуоту кыччатар сыаллаах, мүөттэрбитин хаста да холбуу биир сырыынан ыыппыппыт. Ааспыт сыл сезонун мүөтүгэр уопсайа үс куонкурус буолан ааста. Ол курдук, "Сибиир бастыҥ мүөтэ” куонкурус “Монофлерный мед” категориятыгар Горнай улууһун Бэс Күөлүн ыҥырыа иитээччитэ Илья Осипов кипрей (кучу) мүөтэ бастаан турар. Оттон “Арассыыйа бастыҥ мүөтэ” диэҥҥэ официальнай бириистээх миэстэбит суох этэ. Ол эрээри Чурапчы Мырылатыттан Күннэй Тимофеева хомуйбут мүөтэ 100-нэн араас мүөттэн 4-с көрдөрүүлэммитэ, бу олус үчүгэй таһым. Оттон биһиги, аммалар, мүөппүтүн бу норуоттар икки ардыларынааҕы Apiglobal куонкуруска сомельелар дьоһуннук сыаналаатылар, баалбыт уопсай көрдөрүүтүнэн, Арассыыйа сорох атын регионнарын кыттааччыларын сэргэ, 2-с миэстэни биэрдилэр.

– Мүөтү хайдах сыаналыыр эбиттэрий?

– Куонкуруска кэлбит мүөттэр бастаан ГОСТ ирдэбилинэн куттала суох буолууга уонна хаачыстыба нуорматыгар эппиэттээһиҥҥэ анаалыһы бараллар. Салгыы экспердэр органолептическай сыаналааһыны оҥороллор. Манна сүрүн киритиэрийдэрэ – консистенцията, дыргыл сыта уонна амтана. Куонкурус хамыыһыйатын норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах эксперт, биология билимин дуоктара, Уфатааҕы билим уонна технология университетын профессора Айрат Ишбирдин салайан үлэлэттэ. Экспердэр быыстарыгар бааллар Арассыыйатааҕы мүөт сомельеларын Гильдиятын Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Дагестантан сылдьар Надир Ахмедов уонна бу ассоциация Москва, Томскай уобаластарыттан, Алтай кыраайыттан, Чечня, Ингушетия, Алтай Өрөспүүбүлүкэлэриттэн сылдьар сомельелара, ону таһынан Башкортостан уонна Татарстан экспердэрэ.

Инньэ гынан, Сахабыт сирин мүөтэ Арассыыйа хаачыстыбаҕа стандарта буолан, дойду бастыҥ мүөттэрин кытта дьоһуннук биир таһымҥа турар кыахтанна. Бу ситиһиибит дьарыкпытын салгыы сайыннарарбытыгар, кэҥэтэрбитигэр, бу күндү бородууксуйаны өссө элбэҕи оҥорорго уһун, дьаныардаах үлэни ылсарбытыгар көҕүлүүр, күүспүтүгэр күүһү эбэр.

– Билигин төһө элбэх ыҥырыаны иитэҕит?

– Билигин пасекам улахана суох, 100-тэн тахса ыҥырыа “ыалын” кыстатабын. Баччаларга сүрүннээн бэйэм үлэлиибин. Сайынын оҕолорум уонна нэһилиэккэ баар биир санаалаах дьонум көмөлөһөллөр, уопсай пасекаҕа үлэлиибит. Кинилэргэ махталым улахан, кинилэр көмөтө суох ыарахан буолуо этэ. Пасекабыт территориятынан балайда улахан. Кытыы пасекалар бэйэ-бэйэлэриттэн 550 км тэйиччилэр. Барыта 6 точка (дьоҕус пасекалар) баар: Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Горнай улуустарыгар уонна Дьокуускай куоракка. 

– Ханнык боруода ыҥырыалары тутаҕыт?

– Ыҥырыаларбыт сүрүннээн судургу “дворянскай” боруодалаахтар. Бастакыларбын Нерюнгриттан ылбытым. 2014 с. Башкирияттан среднерусскай боруода диэн ааттанар ыҥырыалары аҕалбытым. Хас даҕаны сыл Алтайтан ыла сылдьыбытым. Кэлин, кыстык кэмигэр суох буолбуттар ахсааннарын толорон биэрэргэ, Амур уобалаһыттан ылабыт. Билигин среднерусскай ыраас боруодаҕа тохтоон сылдьабыт. Биһиги уһун кыһыммытын улахан сүтүгэ суох туорууллар. Бу Арассыыйа орто балаһатын, хоту өттүн кылгас сайыныгар, уһун кыһыныгар үөрүйэх, кылгас кэмҥэ тэтимнээхтик мүөтү хомуйарга ньыматыйбыт абориген боруода. Билигин Амма улууһугар ордук көдьүүстээх ыраас боруода ыҥырыа “дьиэ кэргэнин” үөскэтэргэ ойдом турар питомниктары бэлэмнии сылдьабыт. Хараҥа ойуур (среднерусскай) ыҥырыатын Ассоциациятын састаабыгар киирбитим. Бу – хотугу сир ураты ыҥырыатын харыстыырга уонна сайыннарарга күүһү түмэр ассоциация.

Кэлэр сылларга үөһэ ааттаабыт миэрэлэрим өрөспүүбүлүкэ иһигэр наадыйар ыҥырыабыт боруодатын бэйэ үөскэтэн таһаарарыгар көмөлөөх буолуохтара. Ыҥырыаны иитии салаатыгар бу олус уустук сорук, ол эрээри чугас кэм иһинэн туолар, олоххо киирэр, Саха сиригэр бу салаа сайдарыгар бигэ тирэх буолар кыахтаах.

Аммаҕа билигин балачча элбэх ыҥырыа иитээччи баар буолла, бары көхтөөхтүк алтыһаллар, уопуттарын үллэстэллэр, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэллэр. Кэнники сылларга кинилэр түмсүүлэринэн “Амма ыҥырыа иитээччилэрэ” Ассоциация үлэтин саҕалаабыта уонна кэпэрэтиип тэриллибитэ.

– Саха сирин ыҥырыаны иитээччилэригэр өйөбүл төһө баарый?

­– Кэнники 2-3 сылга СӨ Бырабыыталыстыбата олохтоох ыҥырыаны иитээччилэр сыраларын уонна түмүктээх үлэлэрин болҕомтоҕо ылан, бу дьыаланы дьоһуннаахтык ылсан үлэлииргэ быһаарыммыттарга материальнай өйөбүлү оҥорор буолла. Маннык өйөбүл көмөтүнэн туһалаах тэрил, инвентарь, тырааныспар ылыллар, ыҥырыалар кыстыыр дьиэлэрин туппуппут уонна мүөтү оҥорууну улаатыннарар соруктаах үлэни эрэллээхтик саҕалыырбытыгар улаханнык көмөлөспүтэ. Өрөспүүбүлүкэ өйөбүлүнэн кэнники биэс сыл иһигэр оҥорон таһаарар мүөппүт кээмэйэ 4 төгүл кэриэтэ улаатта. Дьарыктанааччы элбии турарынан, уопуттаах ыҥырыа иитээччилэр хаһаайыстыбалара кэҥээн иһэринэн, бу тэтими ыһыктыа суохтаахпыт. Билиҥҥи кэмҥэ мүөтү албыннаан оҥоруу наһаа тэнийдэ. Ол иһин, үүт уонна эт аска курдук, хаачыстыба мэктиэлээх мүөтү олохтоох пасечниктан ылбыт быдан эрэбиллээх буолла. Дьулуһар сорук курдук эттэххэ, оннук мүөттээх пасечник Саха сирин киин өттүн хас биирдии нэһилиэгэр баар буолуохтаах.

– Саха сиригэр быһа холоон хас ыҥырыа иитээччи баар быһыылааҕый?

– Өрөспүүбүлүкэбитигэр сибилигин (бассаап бөлөхпүт кыттааччытыттан көрдөххө) ыҥырыа иитиитинэн 150 киһи дьарыктанар. Ол эрээри итилэртэн ыҥырыаны кыстата хаалларара ахсааннаах. Хомойуох иһин, үгүстэр “роебойнай” систиэмэнэн үлэлииллэр. Ол аата ыҥырыалары сайын эрэ иитэллэр, кыстаппаттар. Хас саас аайы биһиэхэ 1000 ыҥырыа “ыала” аҕалыллар, оттон кыстаан тахсар ыҥырыа ахсаана олус бытааннык эбиллэр.

Кэмигэр эрэ тутар, биллэн турар, барыстаах, мүөт үрдүктүк сыаналанар буолбут кэмигэр ыҥырыалары кыстата хаалларбакка, суох гынаттаан, кыстыыр “аһылыктарын” барытын атыылаатахха... Ол эрээри маннык систиэмэлээхтик үлэлээччи, бастатан туран, исписэлиис быһыытынан сайдыбат; иккиһинэн, кыһыны үчүгэйдик туоруур, элбэх мүөтү биэрэр ыҥырыаны селекциялаан таһаарыы манна суох буолан, сылын аайы атын регионнартан ыҥырыаны аҕалтарартан тутулуктаах буолууну үөскэтэр, өрөспүүбүлүкэҕэ ыҥырыаны иитии салаатын түөрэккэй, туруга суох оҥорор. Этика да өттүттэн ылан көрдөххө, мин санаабар, сайыны быһа бэйэлэрин харыстаммакка үлэлэлээн эйиэхэ мүөт биэрбит харамайдары өлөртөөн кэбиһэр диэн аһыныгаһа суох быһыы. 

Ыҥырыаны иитиинэн хас биирдии киһи дьарыктаныан сөп. Кимиэхэ баҕарар табыгастаах дьарык: оҕо да, дьахтар да, аҕам саастаах даҕаны. Билиҥҥини ылан көрдөххө, саҥа саҕалааччы улахан аҥаара дьахтар аймах, хобби курдук дьарыктаналлар. Биллэн турар, саҕалыырга сөптөөх усулуобуйа наада, үөн-көйүүр ытырарыттан аллергията суох, ыҥырыаны, сөптөөх инвентары атыылаһар кыахтаах буолуохха наада. Ол эрээри сүрүнэ – элбэххэ үөрэнэргэ баҕа баар буолуохтаах: ааҕан, көрөн, тутан-хабан үлэлээн.

– Сезоҥҥа ортотунан төһө мүөтү ылыахха сөбүй?

– Биир уйаттан сезоҥҥа ортотунан 20 кг диэри мүөтү ылыахха сөп. Былырыыҥҥы курдук үчүгэй сезоннарга – 50 кг диэри. Бу көрдөрүүнэн, арааһа, Арассыыйа орто балаһатын куоһарабыт, ол эрээри, биллэн турар, Сибиир, Уһук Илин уонна Соҕуруу Арассыыйа көрдөрүүлэриттэн хаалабыт. Биһиги усулуобуйабытыгар мүөт 3 табаарынай көрүҥүн бэлиэтиэххэ сөп: хонуу, кучу (кипрей) уонна күһүҥҥү падевай мүөт. Билигин үгүс ыҥырыа иитээччи сүрүннээн мүөт иһин үлэлиир. Ол эрээри ыҥырыаттан уонча сыаналаах бородууксуйаны эмиэ ылыахха сөп: пыльца, перга, прополис, трутень гомогената, маточнай үүт, соталар мүөттэрэ, воск уо.д.а. Бу манна барытыгар наадыйааччы да элбэх, биһиги усулуобуйабытыгар барыстаах буолар кыахтаах. Холобур, маточнай үүт 1 кг 500 тыһ. солк. тэҥнэһэр.

– Ыҥырыа сезона хаһан, хайдах саҕаланар?

– Сезон муус устар бүтүүтэ саҕаланар, бу кэмҥэ ыҥырыаларбытын кыстыктарыттан таһааран, оһоҕосторун ыраастаналларыгар кыах биэрэбит. Бастакы ириэриилэр кэмнэрин таба тутан, күлүккэ кыраадыс 8-10 буола сылыйбыт буолуохтаах. Ити иннинэ көтүтэр сирбитин хаарыттан ыраастыыбыт. Сааскы күн сылааһыгар хара сир түргэнник сылыйан куурар уонна аллараттан сылааһы биэрэр. Көтөн ыраастаммыт ыҥырыалар төннөн кэлэн ыам ыйа буолуор диэри бастакы мүөттээх үүнээйилэр тыллалларын көһүтэн холкутук улейдарыгар олороллор. Биһиги дойдубутугар бастакы мүөтү биэрээччилэринэн талах, ардыгар ньургуһуннар (араҕас ньургуһун), ол кэннэ алтан төбө (ньээм) буолаллар. Ити кэмтэн уйа ийэ ыҥырыата сымыыттаан барар, ыҥырыалар личииҥкэлэри харайан, уйаларын оҥостон саҕалыыллар. Биһиги дойдубут биир уратыта – саас уонна сайын бастакы ыйыгар тыллар бастакы мүөттээх үүнээйилэр олус түргэнник сибэккилээн бүтэллэр. Ол иһин ыҥырыалар сайын иккис ыйыгар аһылыктара тиийбэккэ эрэйи көрүөхтэрин сөп. Ордук алаас курдук истиэп ландшафтаах сиргэ. Маннык кэмҥэ ыҥырыа иитээччи ыҥырыаларыгар көмөлөһөн, уйаларын кэҥэтэн, мүөттээх үүнээйилэргэ чугаһатан көһөрүөн сөп, холобур, өрүс, үрэх кытыытыгар. Ол кыаллыбат буоллаҕына, быһа холоон икки нэдиэлэ устата мүөтүнэн, сиробунан таһыттан эбии аһатыахха эмиэ сөп. Ыҥырыалар нектары күүскэ хомуйар кэмнэрэ сибэкки маассабайдык тыллар кэмигэр буолар. Бу кэмҥэ кинилэр 8-9 ый устата аһыыр астарын хаһааналлар. Биһиэхэ ити кэм от ыйын саҕаланыытыттан атырдьах ыйыгар диэри буолар. Манна халлаан туруга улахан оруоллаах, эмискэ тымныйыы, уһун ардахтар куһаҕаннык дьайаллар. Ыҥырыа тутааччы үчүгэй мүөтү ыларыгар күүстээх сибэккилээһин кэмигэр 10 күн үчүгэй халлаан туруон наада. Маннык тоҕоостоох кэмҥэ биир күүстээх ыҥырыа кэргэнэ күҥҥэ 2-3 кг сиппит мүөтү биэриэн, 10 кг диэри нектары хомуйуон сөп. Онон бу кэмҥэ ыҥырыа “дьиэ кэргэнин” бэлэмнииргэ улахан болҕомто ууруллар. Ыҥырыа кэргэнэ наһаа түргэнник улааттаҕына, икки гына арахсан, көҥүл көтөн хаалар. Бу ыҥырыа иитээччи мүөтэ суох хаалар биир сүрүн алҕаһа диэххэ сөп. Аны ыҥырыа кэргэнэ олус бытааннык сайдар буоллаҕына, күүстээх үлэтэ маассабайдык сибэккилээһин бүтэн эрдэҕинэ атырдьах ыйын бүтүүтэ эҥин биирдэ саҕаланар. Онон ыҥырыаны тутааччы иитэр ыҥырыаларын кэргэттэрэ хайдах сайдалларын үчүгэйдик, сөптөөхтүк хонтуруоллуохтаах, бытаардан эбэтэр түргэтэтэн биэрэн.

– Сөпкө кыстатыы быраабылаларын таарыйдахха...

– Биһиги айылҕабытыгар ыҥырыалар анал кыстыкка харайыллаллар. Кыстыыр сирдэрэ +3-+5 кыраадыс сылаас буолуохтаах. Мантан тымныы буоллаҕына, хаһаастарын элбэҕи сииллэр, оттон сылаас буоллаҕына, айманаллар, кыстыктара кэһиллэр. Кыстыылларыгар  анал дьиэни тутуу ороскуоттаах, онон үгүстэр номнуо баар тутуулары уларытан, сылытыы боппуруоһун быһааран, сөптөөх гына оҥостоллор.

Хайдах кыстаан тахсаллара боруодатыттан аһара тутулуктаах, ону тэҥэ кыһыҥҥы аһылыктарын саппааһа, кыстыктара сылааһа, сииктээҕэ, кыстыкка төһө бэлэмнэрэ, ыарыы баара-суоҕа эмиэ улахан оруоллаахтар.

– Дьиҥнээх мүөтү уонна сымыйаны араарыы сатабыллара диэн баар дуо?

– Билигин Саха сирэ сылга 500 т мүөтү сиир (биир киһи сылга ортотунан 0.5 кг мүөтү сииринэн суоттаатахха). Итинтэн 30-40 туоннатын эрэ олохтоох ыҥырыа иитээччилэр оҥорон таһаараллар. Ол аата наадыйыы 8 эрэ %-нын хааччыйабыт. Атына барыта хантан кэлбитэ, хаачыстыбата хайдаҕа биллибэт кэлии мүөтүнэн толоруллар. Куоракка “дьаарбаҥка мүөтэ” диэн угуйуктаах атыыланар мүөттэр биир үксүн хантан кэлбиттэрэ да биллибэт буолааччы. Төһө баҕарар сымыйа эбэтэр эргэрбит мүөт буолуохтарын сөп. Суорда да биллибэт “башкирскай” диэн киэҥник атыыланар мүөттэр тустарынан Башкирияҕа олох да билбэт, истибэтэх да буолааччылар. Атыылаһаары туран мүөт хаачыстыбатын быһаарарга өҥүнэн да, сытынан да, убаҕаһынан-хойуутунан да чопчу сибикилиир ньыма суох. Билиҥҥи кэмҥэ химическэй бырамыысыланнас күүскэ сайдан, араас эбиилигинэн, ароматизаторынан хайа да мүөккэ быһаарсааччыны бутуйар дыргыл сыттаах, минньигэс мүөтү оҥорон таһаарыахтарын сөп. Онон мүөтү билэр пасечниктан ылар хаһан баҕарар эрэбил.

Саха сирин нэһилиэнньэтэ наадыйар 500 т мүөтүн толору хааччыйар гына ыҥырыаны иитии салаата, судаарыстыбаттан сөптөөх көмө көрүллэр түгэнигэр, 5-10 сыл иһинэн сайдар кыахтаах дии саныыбын. Быһа холоон бу боппуруоһу 1000-2000-лыы ыҥырыа кэргэнин тутар 5-10 бөдөҥ хаһаайыстыба (ыҥырыаны үөскэтииттэн мүөтү хомуйан атыылааһыныгар диэри толору бэйэтэ дьаһанар) быһаарар кыахтаах.

– Саха сиригэр ыҥырыаны иитии сайдарыгар туох харгыстар бааллар дии саныыгын?

– Бу иннинэ төһө да салаа сайдар толору кыахтааҕа элбэхтэ этиллибитин иһин, чугас кэмҥэ салаа сайдарыгар сүрүн хааччахтар син биир бааллара биллэр. Бастакытынан, инфраструктура мөлтөҕө. Холобур, нэһилиэктэрбитигэр ыҥырыаны кыстатар “зимовниктар” суохтар. Ол иһин үгүс иитээччи ыҥырыаны кыстыкка хаалларбат, эбэтэр сөбө суох усулуобуйаҕа кыстата сатыыр. 10-20 ыҥырыа кэргэнин кыстатаары туһунан тутууну ыытыы үп-харчы өттүнэн да ороскуоттаах. Ыҥырыаны көрөргө-харайарга бэлэмнэммит базабыт эмиэ суох, ыҥырыаны, уйаларын уонна да атын инвентары көһүү кэмигэр таһарга тырааныспар тиийбэт. Маны барытын хааччынары хас биирдии пасечник уйунар кыаҕа суох. Иккиһинэн, мааҕын этэн аһарбытым курдук, элбэх бородууксуйаны оҥорон таһаарар ыҥырыалары үөскэтэн, селекциялаан таһаарыы бэйэбитигэр, Саха сиригэр, суох. Бу – “роебойнай” систиэмэ содула.  Үсүһүнэн, билигин ыҥырыа иитээччи ахсаана аҕыйаҕа. Бу, дьиҥэр, барыстаах дьыала. Кэлин нэһилиэктэргэ элбээн да, уопутуран да эрэллэр. Маны таһынан мүөтү хаачыстыбалаахтык ыларга (откачкалыырга) уонна фасовкалыырга оборудование тиийбэтин ааттыахха сөп. Инникитин Дьокуускайга компоновканан, атыылааһынынан кииннээн дьарыктанар логистическай киин курдук баар буолара, ону тэҥэ ыҥырыаны иитии салаатын сайыннарарга улуустарга тахсан үөрэтэн, ыйан-кэрдэн биэрэр тирэх кииннэр тэриллэллэрэ буоллар диэн ыра санаалаахпын. 

Биһиэхэ ыҥырыаны иитии, холобур, Татарстаҥҥа курдук, үгэс буолбут, утумнаан бэриллибит дьарыкпыт буолбатах буолан, барытын “нуултан” саҕалыыбыт. Онон алы гыныахха сөптөөх сыыһалар, алҕастар бааллара биллэр. Атын регион ыҥырыа иитээччилэрин уопуттарыгар интэриниэтинэн да, сирэй алтыһан даҕаны бу дьарыкпытыгар дириҥник киирэн эрэбит, тыйыс тымныыбытыгар сөп түбэһиннэрэргэ үөрэнэбит.

– Ыҥырыаны иитии дьарыгын ылсыан баҕалаахтарга анаан тугу этиэҥ этэй?

– Ыҥырыаны иитиинэн дьарыктаныы биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр экзотика буолбакка, тыа сирин олохтооҕор чахчы олус интэриэһинэй, элбэҕи биэрэр дьарык. Экономика өттүттэн көрдөххө, биллэн турар, сөптөөх үбү-харчыны угууну эрэйэр эрээри, рентабельноһа, барыһы киллэрэрэ куһаҕана суох.

Биһиги билигин урукку кэмҥэ киэҥник тарҕана илик бородууктаны тэнитэн, Саха сирин мүөтүн историятын оҥоробут. Дойдубут мүөтэ – бу Саха сирин убаҕас кыһыл көмүһэ, күндү баайа. Кылгас сайыммыт быйаҥын иҥэриммит хонуу, алаас сибэккилэриттэн кырачаан “үлэһиттэр” кынаттарыгар уйдаран уйаларыгар таспыт күндү баайдара буолар.

– Марат Рафаилович, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтал буоллун!

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан