Мандар Ууска үөрэнэн оҥорбут быһаҕым туһалаабыта...

Мин Коляны, бэйэтэ эппитинэн, Ньукулай Уһунуускайы кытта “Ис сүрэхтэн оҥоһук” дьаарбаҥкаҕа дьиҥ сахалыы моһуоннаах, өбүгэ саҕаттан сөбүлээн кэтиллэр алтан ытарҕаларын атыылыы олордоҕуна, билсэн кэпсэппитим.

Николайы төһө да баара эрэ 25 саастааҕын да иһин, этэргэ  дылы, эдэри кытта эдэр, эмэни кытта эмэн, дьоһуннаах оҕо, бэлэми кэтэһэн олорору ылыммат уолан диэн көрдүм. Онуоха кини эһэтин кытта эҥээрдэһэн улааппыта, саастаах киһи такайыытын ааспыта таайан эрдэҕэ.  Төрөөбүт сахабыт тылыгар суолта ууран, доҕотторун кытта “һөҕүҥ” диэн алтан значогу оҥорбуттара да, мин санаабар, элбэҕи этэр.

– Алтан оҥоһуктарынан Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа устудьуоннуу киириэхпититтэн, 2017 с.,  дьарыктанабыт. 2021 с. бүтэрбиппит. Бииргэ үөрэммит оҕолорбутун кытта бэһиэ буолан, кыттыһан, былыргы улахан уус аатын үйэтитэн, “Маайаан” диэн мастарыскыай астан үлэлиибит.

Үөрэхпит 3 сыл 10 ый уһуннааҕа. Училище биһиэхэ элбэҕи биэрбитэ. Бастакы кууруска мастан, муостан, керамикаттан саҕалаан, туостан оҥоһуктары оҥорууга тиийэ холонон көрөҕүн. Дьэ, ол кэнниттэн 2-с куурустан чопчу ханныкка идэтийэргин талан, дириҥэтэн үөрэтэҕин. Мин ювелирканы талбытым. Киэҥ билиилээх, талааннаах учууталлар барытын көрдөрөн, сиһилии быһааран, салайан биэрэллэр. Муус, хаар оҥоһуктары оҥорууга эмиэ боруобаланан, 202-с түөлбэ, “Үрдэл”, “Өктөм” пааркалара ыытар күрэхтэригэр кыттан, миэстэлэһээччибит. Хабаровскайга, Кытайга ыҥыра сылдьыбыттара да, кыайан барбатахпыт. Курсовой үлэбитигэр арааһы бары оҥорооччубут. Онтон сороҕун араас куонкурустарга ыытааччылар. Холобур, Питергэ, улахан “Креатон” диэн быыстапкаҕа кыттыбыппыт.

– Бэйэҥ ханнык улуускунуй? Оҥоһуктаргын билиһиннэрбэккин ээ?

–Уус Алдан улууһун Дүпсүн, Найахы эҥээриттэн төрүттээхпин. Мастарыскыайбытыгар биир дойдулааҕым уонна Үөһээ Бүлүүттэн уолаттар бааллар.

Былыргы өбүгэлэрбит кэппит, үгэс буолбут, сахалыы тыыннаах оҥоһуктарын сөбүлээн оҥоробут. Бу Амма былыргы хаһыытыттан булуллубут “Күн” диэн биһилэххэ (ылан көрдөрөр – Л.) дьүөрэлээн оҥорбуппут. Билигин, билэргит курдук, “биэс харах” курдук харысхал ордук тарҕаммыт. Оттон былыр биһиги өбүгэлэрбит күҥҥэ сүгүрүйэллэрэ, үҥэллэрэ, күн күүһүгэр эрэнэллэрэ. Ол онтон сиэттэрэн, улахан харысхал диэн, күн быһыытын үтүгүннэрэн, холобур, маннык биһилэҕи оҥороллор эбит.

– Ааттыын “арҕаһыттан тэһииннээх, көхсүттэн көнтөстөөх  Күн Айыы оҕолоро” буоллахпыт.

– Оннук. Ол былыргы биһилэх ойуутун, кээмэйин үүт-маас түһэрэн оҥоруу тэнийдэ. Дьахтар да, эр да киһи кэтиэн сөп дии саныыбын. Бэйэбэр оҥостубутум. Оттон бу – “Айыылар” диэн түөскэ кэтэр харысхаллар. Мантан ханнык ыйга төрөөбүккүттэн (зодиак бэлиэтиттэн) көрөн, ол ый бэлиэтэ баар харысхалын талан кэтиллэр. Дьаарбаҥка-быыстапкаҕа тус бэйэбит сэдэхтик тахсан, удамыр сыанаҕа атыылыыбыт. Сүрүннээн, маҕаһыыннарга туттарабыт. Онно сыаната эбиллэр.

– Аныгы ньыма, тэрил суоҕуна, көмүстээҕэр алтан киэргэли оҥорор ордук уустук диэччилэр.

– Алтан көмүстээҕэр чэпчэки ыйааһыннаах, матырыйаалын буларга судургу. Оттон оҥоруута – кутуута, аалыыта, мин санаабар, тэҥ, майгыннаһар ээ.

– Саҥа саҕалыырга, матырыйаал, тэрил ылынарга даҕаны, тирэх, үп наада.  Иэс киирбиккит дуу, дьоҥҥут көмөлөспүттэрэ дуу?

­­– Эппитим курдук, үчүгэй учууталлардаах этибит. Ювелирка уруогар туораах (бу, кулгаахха иилиллэр сирэ ыйытыы бэлиэтин курдук, иилии быһыылаах) ытарҕаттан саҕалаабыппыт. Ол оҥоһуктарбыт бибилэтиэкэҕэ буолар “Түүҥҥү дьаарбаҥкаҕа” атыыга тахсааччылар. Онно кыралаан харчы киллэринэн, аска туттары таһынан, кыралаан уурунан, тирэх харчы оҥостубуппут. Кирэдьиит, иэс киирбэтэхпит. Оҥоһуктарбытын атыылаан булуммуппут..

– Бу маладьыастары көр! Алтаҥҥытын хантан ылаҕытый? Кыһыл, үрүҥ көмүһү тилэх баттаһа, сыаналанан истэҕэ буолуо? Киилэтэ, ортотунан, төһөнүй?

– Ол кистэлэҥ (күлэр). Эттэрбэттэр. Син сыаналаах. Алтаны атыылааччылар элбэхтэр быһыылаах. Биһиги наар ылар билэр киһилээхпит. Олус да көмүс сыанатын курдук буолбатар, бастаан саҕалыыр кэммитинээҕэр алтан да киэнэ үрдээтэ.

– Дьарыктаммытыҥ  8-с сылыҥ эбит... 

– Төһө да тохтоон да ылларбыт, устудьуоннуур кэммититтэн аахтахха, оччо буолар эбит. Оттон мастарыскыайдаммыппыт саҥа иккис сылбыт. Сорохторбут иккис үлэлээхтэр. Хобби да курдук ааттыахха сөп. Бу иннинэ сантехниктыы сылдьыбытым. Сыбааркалыы үөрүйэхпин. Анаан үөрэнэн, идэ ылан баран, туһаммакка, хара үлэҕэ үйэ тухары сылдьар сыыһа буолуо диэн, ылсарга быһаарбыппыт. Холобур, кыһын тымныыга наар тоҥо-хата, турба тарда сылдьан, тугу эрэ үлүтэн, тымныйан, ыарыһах да буолуохха сөп курдуга.

– Алтан, куһаҕана диэн, “харааран” хаалар үгэстээх. Ону тугунан сотон, чөлүгэр түһэрэр ордугуй? Таһынан тугунан эрэ сотоҕут дуу?

– Мин оннук хараарбытын көрө иликпин. Кутарбар симиэһин арыый атын гынабын. “Ручная полировка” ньыматын туһанабыт. Ол полировката сүттэҕинэ, арыый сырдаан биэрэр. Ыраас алтан хараарар. Оттон родированиелаах диэн туһунан буолар, оннуктаах сыаната үрдээн тахсар.

– Аймахтаргыттан уһанар, илиитигэр дьоҕурдаах баар дуо?

– Эһэм өттүнэн тутууга сыһыаннаахтар бааллар. Баарынан эттэххэ, эрдэ ювелир эрэ буолуом дии санаабат этим. Маска сыстаҕаспын диэн, ол өттүнэн бараары үөрэнэ киирбитим. Эһэм кыра эрдэхпинэ мас ынах оҥорортон саҕалаан, дьарыктыыр этэ. Оттон учууталларым ювелирка өттүгэр тыыппалааххын диэн, бу хайысханы таларбар сүбэлээбиттэрэ. Үгүстэр ювелиркаҕа тардыһаллар, онон эмиэ туһунан талыыны ааһаҕын.

– Үөрэххэ киириигин, абитура итии-куйаас күннэрин санатыһан ааһыахха эрэ...

– Күүстээх эксээмэн буолбута. Барытын кэпсээтэххэ, бүгүн бүппэппин. Арай биир түгэни... Тохсус кылаас кэнниттэн буолбакка, онуһу бүтэрэн баран, туох эмэ үөрэххэ ылаллара дуу диэн бүөм санаалаах, сынньана таарыйа куоракка киирбитим. Түргэнник үөрэҕи бүтэрэн, үлэһит буолан, дьоммуттан туһунан барыахпын саныырым.  Тоҕо диэтэххэ, тулаайахпын. Эдьиийбэр иитиллэ олоруохпун баҕарбатаҕым. Күлүүлээҕэ, оччолорго хара харандаас да арааһын билбэт киһи этим. (кытаанах, сымнаҕас, ТМ -Л.). Ватмаҥҥа да ончу быһаарсыбатым. Эгэ, клячканы (пластилиҥҥа дьүөрэлиир, сымнаҕас, анал ластик үһү – Л.) билиэм дуу? “Оннуктаах кэллин”” диэбиттэр этэ. Маҕаһыыҥҥа тиийбиппэр, арай ханнык харандааска наадыйарбын чопчулаһаллар. Соһуйбуттуу көрдөҕүм буолуо уонна: “Оттон боростуой, хара харандаас”, – диибин (күлэр). Ол мучумааннана сылдьан, эксээмэммэр, чаас курдук хойутаан тиийбитим. Бэлиэр уруһуйдуу олороллор этэ. Планшет эрэ сах, билбэт этим.  Ватмаммын тэнитэн, кыбытан баран, атахпар ууран уруһуйдаан көрөбүн эҥин. Биир учуутал: “Бу тугу дьаабылана олороҕун?” диэн  сэмэлэммитим. Оҕолор күлэллэр этэ. Чэ, ол да буоллар, биэрбит сорудахтарын син толордум. Аныгыскытыгар пластилиннаах кэлэр буоллубут. Оҕо сылдьан оонньоон-оонньоон кэллэҕим, онон син эрэх-турах сананарым... Арба, арай көрдөхпүнэ: мин уруһуйбун туппутунан биир учуутал туох эрэ диэн хаһыытыы-хаһыытыы, көрүдүөр устун сүүрэлиир. “Тыый, тугу гыммыт буоллахпыный?” – диэн долгуйдум. Онтум... уруһуйбар ааппын-суолбун суруйбатахпын! Дьэ, моһуок киһибин дуу? Ити үлэлэри таһынан туох эмэ оҥоһуктаах, уруһуйдаах буоллаххына, онтугун илдьэ кэлиэхтээххин. Мин онно Мандар Уус үөрэҕэр сылдьан, кини салалтатынан оҥорбут саха быһахтардаах этим, онтубун аҕалбытым.

Быһаҕым да, туһунан историялаах. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан хоһоон ааҕыытынан дьарыктанарым. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэххэ кыттан, “Бастыҥ ааҕааччы” буолбуппар, “Кэскил” лааҕырга босхо сынньанарга Сэртипикээт биэрбиттэрэ. “Онно сылдьан, киинэҕэ уһуллуоххут” диэбиттэрэ. Тоҕо эрэ онно сүрэҕим тэппэтэҕэ. Арай, хата, биир уол эрийэн: “Миэхэ бирииһим – Мандар Ууска дьарыктаныы. Мин “Кэскилгэ” баҕарабын. Онон атастаһыахха”, – диир. Үөрэ-көтө Таатта Баайаҕатыгар Мандар Ууска барар буоллум. Онон ытык киһиэхэ үөрэнэн, уонча быһаҕы охсон, оҥорбутум. Онтубуттан хаалларбыппын, ол үөрэххэ киирэргэ илдьэ кэлбитим, үөрэххэ киирэрбэр туһалаатаҕа буолуо. Мандар Уус 10 күннээх үөрэҕэр сылдьан олус астынан, дуоһуйан турабын. Бииргэ үөрэммиттэрбитин, маастарбытын кытта харах уулаах кэриэтэ арахсыбыппыт. Оннук үчүгэй этэ.

Борис Федорович, дьэ, элбэх, бүппэт, киһи эрэ истэ олоруон курдук интэриэһинэй кэпсээннээх эбит этэ. Сарсыардаттан күнүскэ диэри тохтоло суох кэпсээн-сэһэн бөҕө буолара. Мусуойдарга сылдьыбыппыт...

Анаммыт күҥҥэ кэлбитим, арай көрүдүөр устатын тухары толору оҕо! Уруһуй бөҕөлөөхтөр, ол иһигэр үүт-үкчү, маарыннаһар уруһуй, макет, оҥоһук илдьэ кэлбит элбэх этэ. Бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр эҥин быһыылаах. ДШИ, художественнай оскуоланы бүтэрбиттэр эҥин бааллара.  Мин... үрүсээктээхпин, онтубар сотторго сууламмыт быһахтарым бааллар (күлэр). “Оо, сатаан киирбэт эбиппин диэн” – сүөм түһэн бардым. Саатар, иннибэр ким эрэ ытыы-ытыы таҕыста. Испииһэгинэн киирэҕин эбит. Хойутаабыт киһини сотон иһэллэр.  Хас да учуутал, дириэктэр иннигэр аҕалбыт үлэҕин көмүскүүгүн. Долгуйан, айаҕым хатан хаалбытын өйдүүбүн. “Тугу аҕаллыҥ?” диэбиттэригэр быһахтарбын тэлгэтэн кэбистим. Мандар Ууска үөрэммиппин эппиппэр, эрийэн ыйыталаһыах буолбуттара.

Быһаҕым, пластилин оҥоһугум да – санаам иһинэн этилэр. Пластилинтан үүнээйини, кыылы оҥороҕун. Сэлиини оҥорбуппун сөбүлээбиттэр этэ. Сибэккибин да кыайа туппутум. Уруһуйум баҕас оччо үчүгэй буолбатах этэ-ээ. (Күлэн мүчүйэр).

– Устудьуон сылларгар төһө көхтөөх этигиний?

– Устудьуоннаабыт кэм хас биирдиибитигэр  да олус күндү буоллаҕа. Туох кыалларынан, кытта сатыырым. Оҕолорбун дьээбэлээн, үөннээн, быыһыгар хос аат биэртэлээн, олус бэһиэлэйдик олорбуппут. Учууталларбыт биһигини элбэххэ, туһалаахха үөрэппиттэригэр махтанабын. Бииргэ үөрэммиттэрбитин кытта билсэ турабыт.

– Ыал буоллуҥ дуу? Биитэр аныгы дьон сиэринэн, “дьиэлэнэн-уоттанан баран” диигин дуу?

– Дьиэлээхпин, массыыналаахпын. Ыал буола иликпин. Этэҥҥэ буоллаҕына, сыыйа барыта да баар буолар ини.

– Коля, былааныҥ-соругуҥ олоххо киирэн иһиэхтин!