«Манан дьарыктан, элбэҕи ситиһиэҥ!»

Сахалартан бастакынан хотугу многоборьеҕа Арассыыйа уонна СӨ спордун маастара, наартаны ойууга СӨ экс-рекордсмена, сүгэни ыраах быраҕыыга Арассыыйа чөмпүйүөнэ, мастаах сүүрүүгэ Арассыыйа призера, СӨ хотугу многоборьеҕа хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, СӨ хотугу многоборьеҕа үтүөлээх тренерэ Анатолий Сыромятников – «Эр бэрдэ» рубрика бүгүҥҥү дьоруойа.

– Анатолий Гаврильевич, хантан төрүттээххиний?

– Ийэм Сунтаар,  аҕам Өймөкөөн улуустарыттан төрүттээхтэр. Бэйэм 1966 c. атырдьах ыйын 22 күнүгэр төрөөбүтүм, Сунтаарга Арыылаах диэн бөһүөлэккэ улааппытым. Онно оскуоланы бүтэрбитим. Аҕам Гаврил Гаврильевич Сыромятников военрук уонна физрук этэ, боксаҕа СӨ үтүөлээх тренерэ буолбута эрээри, боксаҕа дьарыктаабатаҕа. Улаатан иһэн улахан убайбыныын уолаттартан кырбанан кэлэн баран: «Тоҕо боксаҕа үөрэппэккин?» – диэн  кыйаханабын. Онуоха аҕам хаһыат ааҕа сытан: «Мин элбэх оҕону боксаҕа үөрэппитим да, сорохтор киһини охсоннор хаайыы дьоно буолтара, эһиги оннук буолуоххутун баҕарбаппын. Ол кэриэтин сүүрүҥ-көтүҥ, ыстаныҥ. Онон бүтэр!» – диэн кэбиспитэ.

Биһиги кылааска 40 оҕо этибит: 20 кыыс, 20 уол. 9-с кылааска аттынааҕы бөһүөлэктэн үөрэнэ кэлбиттэригэр өссө элбээбиппит. Мин спорт саалатыгар мэлдьи аҕабын сырса сылдьарым, арахсыбат буоларым. Улахан уолаттар волейболлуулларын, ыстаналларын, тусталларын көрөн ымсыырарым, кинилэр курдук кыанар киһи буолуохпун баҕарарым. 9-с кылааһы бүтэрэр сылбар аҕам хаһыаттан Педфакка физкултуурунай отделение аһылларын туһунан биллэриини кырыйбытын көрдөрбүтэ уонна: «Манна үөрэнэ киирэҕин дуо? Ханнык көрүҥү баҕараҕын?» – диэн талларбыта. Инньэ гынан миигин волейболга, баскетболга, атах оонньуутугар, байыаннай үөрэхтээһиҥҥэ (полоса препятствий) диэҥҥэ күүскэ дьарыктаабыта. Онон спорка тапталы аҕам иҥэрбитэ.  Онтон оскуоланы бүтэрэрбэр, 1980 cыллаахха, дьэ, аҕам арыаллаан, үөрэххэ туттарса барбытым. Бэйэбин син кыанар буоламмын, үөрэххэ тутатына киирбитим.

— Спорка улахан ситиһиилэриҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?

— Бастаан баскетбол салаатын талбытым. Онтон уһуйааччым Иннокентий Юрьевич Григорьев: «Эн көрүҥүҥ – бу, манан дьарыктан, элбэҕи ситиһиэҥ», – диэн, атах оонньуутун сүбэлээбитэ. Иккиэн дьарыктанар этибит. Мин Валерий Пантелеймонович Кочневка эрчиллибитим. Аармыйаҕа барыам иннинэ икки cыл күүскэ дьарыктанан, «маастарбын» толорон иһэн хаалтым. 1987 cыллаахха аармыйаттан кэлэн баран биир сыл дьарыктанан, урукку киэппэр түһэн, маастарым нуорматын толорбутум. Онтон Иннокентий Юрьевич: «Хотугу многоборье диэн көрүҥ баар, эн аармыйаҕа сырыттаххына Красноярскайга кыттыбыппыт, онно холонон көр», – диэтэ. Хаартысканан көрдөрдүлэр эҥин, наартаны ыстаныы баар эбит. Дьэ, бу көрүҥүнэн дьарыктанан бардым. Ол саҕана наарта диэн суоҕа, «Юность» cтадиоҥҥа шиналары көмөн баран ыстаннарар этэ. Ол сыл Валерий Пантелеймонович: «Эһиил хотугу многоборьеҕа Арассыыйа чемпионата манна буоларын ситистибит, онон күүскэ дьарыктаа», – диэн тренербэр Иннокентий Юрьевичка эппит этэ. Кыһыҥҥы өттүгэр СГУ столярнайыгар кэпсэтэн, 50 см усталаах 10 устуука наарта  оҥорторбута, онно дьэ манежка дьарыктаныы бөҕөтө буолтум. Ити кэм саҕана анаан-минээн хотугу многоборьенан дьарыктаммат этилэр. Сүрүн хамаандаҕа атах оонньуутун спортсменнара киирбиттэрэ: И.Ю. Григорьев, В.Н. Николаев, Б.Н. Ильин, С.И. Говоров, П.С. Макаров, А.И. Иванов. Кинилэр үс төгүллээх хотугулуу ыстаныыга бириистээх миэстэлэргэ тиксибиттэрэ, тоҕо диэтэххэ ити көрүҥнэрэ «куобахха» маарынныыр этэ. Онтон мастаах сүүрүүгэ 3 км биһи стайердарбыт А. Феофанов, Ю. Иванов Г. Кириллин инники күөҥҥэ сылдьыбыттара. Арай наартаны ойууга, сүгэни быраҕыыга хотторбуппут. Ити көрүҥнэри биһи спортсменнарбыт уонна тренердэр сөбүлээн, Саха сиригэр РСФСР чемпионатын оҥорорго дуогабардаспыппыт. 1988 cыллаахха Дьокуускайга сүрдээх үчүгэйдик Арассыыйа чемпионатын тэрийбиттэрэ.

Ол күрэхтэһиигэ төрдүө буолан ситиһиилээхтик кыттыбыппыт. Онно Анаабыртан Аркадий Дьяконов Арассыыйа спордун маастара буолта, Борис Ильин 187,50 cм ыраах сүгэни быраҕан, Саха АССР саҥа рекордун олохтообута (ол рекорда 20 cыл турбута). Герман Тюрютин уонна мин сүгэни быраҕыыга эмиэ спорт маастарын нуорматын толорбуппут. Ол чемпионат биһиэхэ хотугу многоборье сайдарыгар улахан олук буолбута. Онтон сүүрүүнэн дьарыктанан барбытым. 1990 cыллаахха Арассыыйа чемпионатыгар бастаабытым эрээри, «икки сүүрүүгэ маастардары хайдах  кыайыахтааҕый, бириэмэтин сыыһа туппуккут» диэн баран миэхэ 10 сөк. эбэн, иккис миэстэҕэ түһэрэн кэбиспиттэр этэ. Тренерим балыйдылар диэн кыыһыран аҕай кэлбитэ. Ону: «Иккис да миэстэ үчүгэй буоллаҕа», –  диэбиппэр, ытыһынан кэтэххэ биэрбиттээх. Эһиилигэр сүгэнэн быраҕыыга Ямалга күрэхтэһиигэ барбыппыт. Онно күрэхтэһиигэ улахан буурҕа түспүтэ. Биһиги көнөтүк барар, халыйбат, ыарахан ыйааһыннаах (500 г) «лаппаахы» диэн саппаас сүгэбитин туһаммыппыт. Хас да сүгэлээх этибит. Көҥүллэнэринэн  саамай  чэпчэкитэ  350 г, онтон  ыарахана  төһө  баҕарар  буолуон сөп. Дьэ туран, эрийэ турар буурҕаҕа сүгэм көбүс-көнөтүк 165,5 м көтөн тиийэн, кыайыылаах буоллум! Атыттар гиэннэрэ халыйан хаалар этэ. Хотугу многоборье көрүҥэ прикладной буоларын быһыытынан, олоххо баары туһанан Ямалга төрүттэммитэ. Бастаан таба бырааһынньыгар тэрийэллэр эбит – аркаан быраҕыыта, наартаны ыстаныы, сүгэни ыраах кыыратыы, үстэ төхтүрүйэн ыстаныы, куобахтааһын. 1990 сыллаахха СӨ хотугу многоборьеҕа федерацията тэриллибитэ.

— Билигин Баһылай Манчаары аатынан «Модун» спорт национальнай көрүҥнэрин киинигэр тренердиигин. Манна тэриллэр араас күрэхтэргэ хайдах кыттан кэллигит, ол үлэҕин сырдатыаҥ дуо?

— Иккитэ Арассыыйа чемпионата буолбута, биирдэ – первенство. 1995 cыллаахха туруулаһан туран хотугу многоборьены Манчаары оонньууларыгар киллэртэрбитим. Дьарыктыыр оҕолорум хамаанданан  Арассыыйаҕа үстэ бастаабыттара, быйыл иккис буоллубут. Улааттахтарына атын тренергэ биэрэн, көмөлөөн дьарыктыыбыт, онон мин оҕом диэн баран сылдьыбаппын. Инникитин бу көрүҥү сайыннаран, кыра эрдэхтэриттэн дьарыктаан, маастар оҥортуохпун баҕарабын. Икки уол тахсан эрэллэр, кинилэри маастар оҥортоотохпуна, баҕа санаам туолар. Урут СГУ-га устудьуоннары дьарыктыыр этим, ону физруктар мин бэлэмнээбит оҕобун маастар оҥордуҥ дииллэрэ. Абааһы көрөллөр этэ. Ол иһин физрук аатын кытта бэйэм ааппын тэҥҥэ суруйтарар буолтум. Бэйэтигэр эмиэ биллэрэр этим. Билигин кыраларыттан дьарыктыыр оҕолорум ситиһиилэниэхтэрэ диэн эрэнэбин.

— Иллэҥ кэмҥэр туох дьарыктааххыный?

— Балыктыырбын астынабын. Чукоткаҕа тиийэн муораҕа балыктаабытым. Биирдэ эмэ куска бултуу тахсааччыбыт. Эдэр эрдэххэ массыына эҥин оҥорор этим. Уһанабын, тугу барытын сатыахпын сөп, киһиргээбэккэ эттэххэ. Пластик наартаны, тутум эргиир станогын, аркаан быраҕар хомуллар «хорей» диэн мастарын, пластик сүгэни эмиэ мин айбытым. Урут наарталары грузовой массыынаҕа тиэйэн илдьэ барар этибит, аны кыра массыынаҕа хомуйан бардахпытына да батар гына толкуйдаабытым. Билигин Арассыыйаҕа тарҕанна, үтүктэн оҥорор буолбуттар. Патент оҥортор диэбиттэрин, валютанан оҥоһуллар буолан, аккаастаммытым.

Кулун тутарга буолан ааспыт төгүрүк остуолга «Сахаада спорт» Ассоциация бэрэсидьиэнэ А.Н. Ким-Кимэн хотугу многоборье федерациятын үлэтэ сөпкө баран иһэрин, cаҥа методика киллэриллиэхтээҕин, физкултуура уонна спорт икки институттара үлэлэрин наукаҕа туһаайыахтаахтарын, Арктика дьыалаларыгар уонна тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрин кытта ситимнээхтик үлэ барыахтааҕын, үбүлээһини туруорсары санаппыта. 

Күннэтэ «Модун» кииҥҥэ элбэх оҕо, ыччат  кэлэннэр хотугу многоборье көрүҥэр умсугуйан туран дьарыктаналлар. Бу аҕыйах ахсааннаах норуоттар симэлийбэтэх көрүҥнэрэ Анатолий Сыромятников курдук идэлэригэр бэриниилээх тренердэр баалларын тухары сайдан иһиэҕэ.

Хаартыскалар: Дьоруой архыыбыттан