Лиэпчикэп кулуба

Фольклорист, лингвист Георгий Устинович Эргис бэлэмнээбит «Исторические предания и рассказы якутов» икки чаастаах кинигэтин иккис чааһыттан баай уонна меценат диэн ааты сүкпүт биллэр атыыһыт Филипп Иванович Лепчиков туһунан ССРС НА Саха сиринээҕи филиалын Тыл, литература уонна история институтун кэрэспэдьиэнэ С.Ф. Ксенофонтов 1954 с. суруйуутун бэчээттиибит.

Силип Уйбаанабыс Лиэпчикэп диэн киһи баар эбит. Аҕата, ийэтэ олус  дьадаҥы дьон эбиттэр. Силип отут саастаах, ойоҕо суох, хаартыһыт, арыгыһыт, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийбит сытыы киһи эбит. Аҕатыттан, ийэтиттэн хаалбыт икки ынаҕы иитэ сатыы барбатах, хата, күһүн кинилэри сүүскэ тыаһаталаан, эт оҥорон баран, эти ньаҕырдан, бэйэтэ хамнаска диэн кэпсэтэн, Ньыманньыттары кытта барсыбыт. Ол баран иһэн кини икки ынаҕын этин хаартылаан, үс сыллааҕы хамнаһын урутунан ылан кытта хаартылаан кэбиспит.

Кини хамнастаспыт тойонунуун Учурга тиийэн, биир баай тоҥуска сылдьыбыттар. Онно хоно сытаннар, дьиэлээх киһини кытары хаарты оонньообуттар. Лиэпчикэп дьиэлээх киһиттэн кыра соҕустук сүүйбүт, ол иһин анараа киһи кинини хайҕаабыт: «Бу эдэр сахачаан муокаан 2 үчүгэй хаартыһыт эбит. Мантан икки көстөөх сиргэ биир баай тоҥус олорор. Ол баҕадьы өрүү миигин кытта хатыйан туран хаартылыыр. Саха муокаана, эн миигин кытта барыс, биһиги бараммыт кинини үнтү сүүйэн ылыахха!».

Лиэпчикэп уолу ылан, ааттаах түргэн бэриэччит табаларынан ол тоҥуска тэптэрэн тиийбиттэр. Лиэпчикэп ол тоҥуһу кытта түүнү быһа оонньоон харчытын, түүлээҕин ньылбы сүүйэн ылбыт. Кинилэр, эрдэттэн сэрэнэннэр, үтүлүктээх бэргэһэлэрин хоонньуларыгар уктан олорбуттар. Дьиэлээх тоҥус үбүн, баайын сүүйтэрэн кыыһыран, батыйатын сулбу таһыйан ылан, өлөртөөрү соруммут. Кинилэр матаҕалаах харчыны, түүлээҕи харбаан ылан баран, ураһаттан таһырдьа ыстанан тахсан, тоҥон турар бэриэччит табаларын быатын төлө тардан, дьиэлэрин диэки көтүппүттэр. Анараа тоҥус ураһатыттан ыстанан тахсан, кинилэри кэннилэриттэн саанан ытан хаалбыт. Хата, дьол быатыгар, кини сыыһа ытан кэбиспит. Дьиэлэригэр кэлэн баран, Лиэпчикэп матаҕалаах харчыны, түүлээҕи дьиэлээх тойоҥҥо биэрбит, кини үбүнэн оонньообутун быһыытынан, сүүйбүт харчы, түүлээх киниэхэ буолуох тустаах  дии санаан. Ону баара дьиэлээх оҕонньор эппит: «Миэхэ харчы наадата суох, итинник ойуулаах кумааҕы хата бэйэбэр даҕаны элбэх. Ити харчыны эн бэйэҥ ыл, мин түүлээҕи ылыаҕым. Адьарай тоҥус баара, сааһын тухары миигин кытары күрэхтэспитэ, хата биһиги кинини кэһэттибит быһыылаах. Мин дьэ санаабын ситтим», — диэн. Онон Лиэпчикэп эмискэ байан хаалбыт. Иэһин-күүһүн төлөөн баран, хаартылыырын ууратан, онтон ылата эргинэн барбыт.

Ньымаҥҥа Лиэпчикэп хас даҕаны сыл сылдьан, түүлээҕи хомуйан, бэрт сотору олус күүскэ байбыта үһү. Онтон дойдутугар киирэн олохсуйбут. Лиэпчикэби кулубанан талбыттар. Кини хас даҕаны симиэнэҕэ кулубанан, өр сылга бэйэтин нэһилиэгэр кинээһинэн олорбут.

Саха былыргы баайдара, бэйэлэрэ уоруйаҕы тутар идэлээхтэр эбит. Кини уоруйаҕа Түөкүн Луукун диэн бэйэтин нэһилиэгин киһитэ эбит. Ол киһи ыраахтан баран: Намтан, Бороҕонтон, Мэҥэттэн атыыр үөр сылгыны үүрэн кэлэр эбит. Арыт Лиэпчикэп кулубаҕа, сүөһүлэрин сүтэрбит дьоннор, суоллаан тиийэн кэлэллэр эбит. Ол кэлэннэр киниэхэ дьиэтигэр сылдьаннар, сүтүктэрин туһунан кэпсииллэр эбит, онуоха Лиэпчикэп этэрэ үһү: «Баҕар, эһиги сүөһүгүт атахха киирбиччэ баран манна тиийэн кэлэн, мин сылгыбын кытары булкуспута даҕаны буолуо. Мин эмиэ элбэх сүөһүлээх киһибин, онон эһиги киирэн алааска көрүҥ. Ол эрээри мин хамначчыт уолаттарым атын сылгы мин сылгыбар холбосто диэн этэ иликтэр. Мин санаабар, эһиги сүөһүгүт бачча ыраах сиргэ хайдах кыайан кэлиэҕэй, хата кинилэри аара атын дьоннор туттахтара буолуоҕа», – диэн сүтүктээх дьоннор киэҥ алааска  киирэн кэрийэн көрөллөр эбит. Онно сылгылара сиэллэрэ сэлэммит, Лиэпчикэп бэчээтэ бэчээттээх буолаллар эбит. «Дьэ, бу оҕонньор ыттыйбыт, биһиэхэ бу сылгылары төттөрү биэримээри оҥостубут, киниттэн биһиги сиик дабаххай сүүрпэт киһибит буолуо», – диэн сүбэлэһэн бараннар, төттөрү Лиэпчикэп дьиэтигэр сукуҥнаһан тахсаллар эбит. Быстыахтара, ойдуохтара дуу, төһө даҕаны истэригэр абарбыттарын-кыһыйбыттарын иһин, Лиэпчикэпкэ этэллэр эбит: «Биһиги сүөһүбүт манна кэлбэтэх эбит, оннук сүөһүнү көрбөтүбүт», – диэн.

Нууччакаан Наһаар Лиэпчикэп икки олус уһуннук оччотооҕу Земскэй суутунан сири былдьаһан үҥсүбүттэр үһү.

Нууччакаан Наһаар күтүөтэ Пиэрибэй Тыыллыма киһитэ, Тыыбыртыырдар, Ньахатардар төрүттэрэ киһи эбит. Ол киһи эмиэ кыратык Лиэпчикэптэн тэриллэн, Ньымаҥҥа тахсан эргинэр эбит. Биирдэ күһүн кини Лиэпчикэптэн иэс ылаары тахсыбытыгар, Лиэпчикэп оҕонньор эппит: «Арай эн кыһыҥҥы ампаарыттан дьыалатын харатын уура сылдьар дьааһыгын аҕалан биэрэриҥ буоллар, оччоҕо мин эйиэхэ түөрт тыһыынчалааҕы биэриэм этэ», – диэн. Анараа киһи кыннын Тоҕолдьоҥҥо баар кыстык ампаарын алдьатан, дьыала харата симиллэ сылдьар ат дьааһыгын, күһүҥҥү түүн уоран аҕалан, Лиэпчикэпкэ биэрбит. Лиэпчикэп нуучча оһоҕун оттон баран, ол дьааһыктаах кумааҕыны барытын уоттаан кэбиспит. Кини, кырдьык, ол киһини тэрийбит үһү. Сотору онтон Лиэпчикэби уонна Нууччакаан Наһаары  куоракка Земскэй суукка ыҥырбыттар. Онно Нууччакаан Наһаар дьыалатын харатын илдьэ киирээри, кыстык ампаарыгар сылдьыбыта: дьыала харалаах дьааһыга суох буолбут, ампаарын аана алдьанан хаалбытын эрэ көрбүт. Земскэй суукка киирэн үҥсэллэригэр, Нууччакаан Наһаарга  биир кумааҕытын харата суох буолан биэрэн, кини Лиэпчикэпкэ кыайтаран кэбиһэн, Лиэпчикэп хоромньутун барытын төлүүр буолбут, үҥсүбүт сирэ Лиэпчикэп туһатыгар хаалбыт. Лиэпчикэпкэ үҥсэн кыайтаран тахсан иһэн, Нууччакаан Наһаар бэйэтин күтүөтүгэр сылдьан, үс хонукка өрөөбүт. Күтүөтэ кинини үс хонукка маанылаабыт: арыгы, ас элбэх үһү. Нууччакаан Наһаар дойдутугар аттанарыгар, хара сукуна сонноох, харах көмүс курдаах, уу буобурата бэргэһэлээх, үүт кэрэ атын үрдүгэр олорон баран: «Аны арахсарга сэргэ төрдүгэр арыгы иһиэххэ»,—диэн, кыыһыттан үрүүмкэлээх арыгыны көрдөөн ылан баран, атын сэргэни үстэ тула холоруктатан баран, өтөрү-батары, күөс хоруотун курдук, хомурунар-кырыыр былаастаан эппит: «Бу эйигиттэн мин сор суолланным, Лиэпчикэпкэ кыайтаран тахсан иһэбин. Эйигиттэн атын ким даҕаны кэлэн, мин кыстык ампаарбын алдьатан уоран ылан, Лиэпчикэпкэ илдьэн биэрбэт. Хата уорбуккун мэлдьэһэ даҕаны сорунума, ити суол ойбон суолун курдук көстөн турар. Онон, мин эстибитим иһинэн даҕаны киһи буолан чэчирээн олороруҥ биллибэт. Барбыт суолуҥ билиннин, кэлбит суолуҥ биллибэтин. Лиэпчикэптэн тэриллэн тахсан баран, киэҥ Ньыман эбэ хотунтан төннөн киирээйэҕин, онно сиик буолан симэлий, буор буолан буралын, үбүҥ-аһыҥ күдэн буолан көттүн», – диэн баран, үрүүмкэлээх арыгытын сэргэ төрдүгэр тоҕо бырахпыт уонна үрүҥ көмүс сэрэдэһиннээх кымньыытынан атын быһа биэрэн, барар суолун хоту тэптэрэ турбут.

Кини кыраабытын курдук, күтүөтэ ол тахсыытынан Ньымантан эргиллэн  киирбэтэҕэ үһү диэн кэпсээн буолара.

Лиэпчикэп Нууччакаан Наһаар сылгытын-ынаҕын босхону үрдүнэн чуорҕалаан ылбыт, дьиэтин-уотун көһөрөн ылбыт, Нууччакаан Наһаар өлбүтүн кэннэ, кини уолаттарын хамначчыт оҥостубут.

Биирдэ улахан сут буолбут. Саха өһүн хоһоонунан «Сут баай гиэнэ улахан убайа»  диэн буолар. Лиэпчикэп өрүс баһыттан киһи ыытан, хомуйбут бурдугун, буутун үстүү солкуобай атыылаабыт. Кини ол суттан олус байбыт. Ол эрээри, «Байар киһи хараҕа дириҥ” диэн өс хоһоонун бигэргэппит курдуктуу, кэмсиммит үһү: «Мин саха буолан көнөмсүйэммин, дьон тылын уйбакка, бурдугум сыанатын түһэрэн атыылаан, алдьанным. Бастаан санаабытым курдук, буут бурдугу уоннуу сүүс атыылаабытым буоллар, мин сүүс тыһыынча барыстаах буолуох этим” – диэн.

Кини икки уоллаах, хас даҕаны кыыстаах эбит. Уолаттарын үөрэххэ биэрбэтэх. Оччотооҕу сахалар «оҕо үөрэннэҕинэ саллаакка баран хаалыаҕа» диэннэр оҕолорун оскуолаҕа биэрбэт эбиттэр үһү. Ол эрээри Лиэпчикэп, өйдөөх киһи буолан, уолаттарын идэҕэ үөрэттэрбит: улахан уолун Борокуоппайы тимир ууһугар үөрэттэрбит, оттон аччыгый уолун Охонооһойу Сааба оҕонньорго ииттэрэн, мас ууһугар үөрэттэрбит. «Мин өлөн хааллахпына, ити мин муспут баайбын мин акаары уолаттарым сотору бараан кэбистэхтэринэ, саатар уһанан аһыахтара, оҕолорун, ойохторун иитиэхтэрэ», — диэн кини этэрэ үһү.

Аҕыс уонун туолан баран, өлөрүм чугаһаатаҕа буолуо диэн, Лиэпчикэп өлүөн үс сыл инниттэн иэһин-күүһүн хомуйбут, дьоннору тэрийэрин кыараппыт, онон үбүн-аһын чөмчөппүт. Духуобунай суругун биир ыйга оҥорторбут, икки уолугар 70 тыһыынча солкуобайы харчынан хаалларбыт, ол таһыгар бытархай (көмүс, алтан харчыны) икки мучунайы хаалларбыт. Ол бытархайы уолаттара тимир мэһэмээҥҥэ ыйааннар, үллэстибиттэрэ үһү. Атын аймахтарыгар 10 тыһыынча солкуобайы кэриэс анаан, үллэстэргэ хаалларбыт. Дууһатын ахтыытыгар диэн ааттаан, таҥара дьиэлэригэр эмиэ 10 тыһыынча солкуобайы анаабыт, ол ахсааныгар Дьокуускайдааҕы манастыырга 4 тыһыынча солкуобайы хаалларбыт. Харчы, баай кэннэ хас даҕаны ампаарга түүлээх, от-бурдук, сүөһү-ас уонна иэстээх дьоннорун хабалалара хаалбыт.

Кини Улахан Күрүө диэн бэйэтин алааһын кытыытыгар, дьиэтин аттыгар көмүллэ сытар. Уолаттара Ураалтан мыраамар таас пааматынньыгы аҕаланнар, уҥуоҕун эргиппиттэр.

Хаартыска куйаар ситимиттэн ылылынна