Лидия Шамаева: «Буолары барытын махтана ылыныахха»

Саха норуотун чулуу уола Платон Алексеевич Ойуунускай “Саха тыла сайдыан баҕарабын, сайдыа диэн бэркэ эрэнэбин” диэн этиитин эрэллээхтик олоххо киллэрэргэ, кэнчээри ыччат төрөөбүт тылынан үөрэххэ, билиигэ уһуйуллар эйгэтин тэрийэргэ туох баар кыһамньыларын ууран үлэлиир-хамныыр үтүө дьонноохпутунан киэн туттабыт.
Оҕону сахалыы тылынан төрүт эйгэтигэр үөрэтиигэ биир оннук биллэр суоллаах-иистээх үлэлээх киһинэн  РФ үтүөлээх учуутала, РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ Учууталлар учууталлара, “Айыы Кыһата” национальнай гимназия дириэктэрэ Лидия Петровна Шамаева буолар. Кини – хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта.

«Икки улуус эйгэтин иҥэринэн улааппытым»

– Мин аҕам Прокопьев Петр Иванович Хаҥалас улууһун Буотаматыттан төрүттээх, ийэм Александрова Александра Николаевна – Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигитэ. Ол иһин икки улуус туох баар эйгэтин, дьонун-сэргэтин өйүн-санаатын, онно баар туох баар олохтоммут сыһыаны кыра эрдэхпиттэн иҥэринэн улааппытым. Оскуолаҕа киириэхпэр диэри Хачыкаакка олорбуппут. Дьоллоох оҕо сааһым эбэлээх эһэм аттыларыгар ааспыта. Ийэм Хачыкаакка биология, химия учууталынан үлэлээбитэ. Аҕам суол үлэһитэ этэ, Бэстээхтэн Алдаҥҥа диэри суолу тутуспута. Бииргэ төрөөбүттэр иккиэбит, бырааттаахпын. Эбэлээх эһэбит хаһаайыстыбалаахтара, сүөһү туталлара, сибиинньэ, куурусса иитэллэрэ. Дэриэбинэ оҕотун быһыытынан тыа олоҕун тулалыыр эйгэтин, ис тыынын барытын иҥэринэн улааппыт буоламмын, айылҕаҕа олус тардыһабын. Ис кутум эмиэ дэриэбинэҕэ тардыһар эрээри, тоҕо эрэ Дьылҕа хаан Дьокуускайга олохтообута. Ол да иһин буолуо, бу “Айыы Кыһатын” оҕолорун тыаҕа, өбүгэ төрүт дьарыктарыгар, айылҕаҕа сырытыннарарга дьулуһар санаа испэр олох олорор. Бу маны биллэхтэринэ, сатаатахтарына, өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэриннэхтэринэ эрэ кинилэр олохторугар тирэхтээх буолаллар диэн бигэ санаалаахпын. Бу санааны олоҕум устатын тухары тутуһан кэллим, манна сөптөөх эйгэни өрүү тэрийэ сатыыбын.

Мин оскуолаҕа киирэрим саҕана дьонум Мэҥэ Хаҥаласка көспүттэрэ. Ийэм онно үлэ суоҕунан, биир сыл олорор дьиэтэ суох буоламмыт, бырааппын уонна тастыҥ эдьиийбит оҕолорун илдьэ Сыымахха кулуупка олорон үөрэммиппит. Онно Мария Петровна Бубякина диэн  учууталга үөрэммитим. Аҕыйах оҕо буолан, кэлин кэлэн өйдөөтөххө, кып-кыракый, 4 хас паарта эрэ турар кылааһыгар, үөрэммит эбиппит. Ол саҕана оскуолабын наһаа улахан курдук саныыр этим. Кулууп уонна оскуола биир тиэргэҥҥэ бааллара.  Инньэ гынан дьиэбититтэн сүүрэн тахсан үөрэнэр этибит. Өссө бу тэлгэһэҕэ интэринээт баара. Интэринээт оҕолорун кытта онно көһөн олороору баҕа баһаам буолааччы. Оттон иккис кылаастан Майаҕа көһөн үөрэнэн, оскуоланы 1975 с. бүтэрбитим. Быйыл оскуоланы бүтэрбиппит 50 сылын бэлиэтээтибит. Оскуолабытыгар бара сырыттыбыт. Ханнык даҕаны выпусктааҕар элбэх оҕо буолан муһуннубут. Оскуоланы 4 кэккэлэһэ кылаас буолан бүтэрбиппит. Бу 4 кылаас оҕолоро бары олус эйэлээхпит, эн-мин дэсиһэн, ыкса ситимнээхтик алтыһан улааппыппыт. Оччотооҕу учууталлар үлэлэригэр олус бэриниилээхтэрэ, кинилэр биһиги туспутугар ис сүрэхтэриттэн кыһаллан үлэлээбиттэригэр барҕа махталлаахпын. Учууталларбытын хас биирдии көрсүһүүлэргэ илдьэ сылдьааччыбыт. Алын сүһүөх оскуолаҕа Варвара Федосеевна Гаврильева, Варвара Прокопьевна Зверева үөрэппиттэрэ. Варвара Прокопьевнаны кытта күн бүгүҥҥэ диэри ситими тутабыт. Дьиктитэ диэн, биһиги кылааһы үөрэхтэрин саҥардыы бүтэрбит, бэҕэһээҥҥи устудьуоннар үөрэппиттэрэ. Холобур, 5-с кылааска география учуутала Любовь Иннокентьевна Седалищева кылаас салайааччылаабыта. Эмиэ сүрдээх интэриэһинэйдик айылҕаҕа сырытыннаран, субуотунньуктары тэрийэн үөрэппитэ. Учууталларбыт бары даҕаны аҥаардас уруогунан үөрэтиинэн муҥурдамматтар этэ. Араас уопсастыбаннай үлэҕэ, тэрээһиннэргэ төрөппүттэри кытыннаран, көхтөөх олоҕу тэрийэллэрэ. Николай Васильевич Назаров диэн физика учуутала кылааспытын салайа сылдьыбыта. Кэлин завуһунан, дириэктэринэн үлэлии барбыта. Онтон 8-с кылааска математика учуутала Петр Семенович Онуфриев кэлэн кылаас салайааччытынан үлэлээбитэ. Бу учууталларбыт олох хас биирдии оҕо туһугар кыһамньылаах, дьоһуннаах, ордук уол оҕону   иитиигэ сабыдыаллаах этилэр. 10-с кылааһы химия учуутала Изабелла Сергеевна Баишева бүтэртэрбитэ. Биһиэхэ сырдык санааны, бигэ аһаҕас туругу, сылаас сыһыаны, чиҥ билиини, сатабылы иҥэрбит, олук уурбут учууталларбар олус махтанабын.

Майа туох баар уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөҕүнэн биллэр дии. Кылаас кыргыттара өссө “Кыталык” ансаамбыл тэриллиэн иннинэ баар үҥкүү куруһуогар сылдьыбыппыт. Кылааспыт аҥаара театральнай куруһуокка дьарыктанара. Музыкальнай оскуолаҕа үөрэммитим. Онно эмиэ бэйэтэ туһунан эйгэ буолара. Спорт өттүгэр чэпчэки атлетикаҕа, баскетболга, волейболга эҥин кыттар этибит. Ону таһынан пионерскай, комсомольскай хамсааһын биһигини барыбытын түмэн, күн бүгүҥҥэ диэри бэйэ-бэйэбитин тутуһан сылдьабыт, түгэн көһүннэр эрэ, олус үчүгэйдик үөрүү, ырыа аргыстаах көрсүһэбит, алтыһабыт, өйөһөбүт. Холобур, бу соторутааҕыта Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр үлэлиир “Кустук” лааҕырбытыгар турба таһаарыахтаах этибит. Онно Бэстээххэ олорор грузовойдаах бииргэ үөрэммит Егор Порядин эр дьоммутун кытылга тоһуйа көрсөн, турбабытын тиэйэн, лааҕырбытыгар илдьэн биэрбитэ. Хаһан эрэ матараастар наада буолбуттарыгар эмиэ тиэйэн илдьибиттээх.

Кыталык Уйбааны кытта сайын аайы Амма устун сатыы походтуу барар этибит. Биирдэ оннук баран иһэн өйдөөбүппүт, эрдиибитин умнан кэбиспит эбиппит. Онно эмиэ бииргэ үөрэммит уолбар Анатолий Турчиҥҥа эрийбитим. Онтум биһиги хаһан тиийиэхпитигэр диэри эрдии булан суол тоҕойугар кэлэн тоһуйан турара. Аны Чөркөөххө ардахтаан биир да оптуобус сылдьыбат буолан хаайтаран сыттахпытына, оччолорго хомунаалынай салайааччыта Слободчиков Гавриил оптуобус ыытан ылларбыттаах. Ити курдук, хайдах эрэ түмсүүлээх баҕайытык күн бүгүҥҥэ диэри бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэ сылдьабыт. Оҕо саас доҕотторо саамай эрэллээх, чугас буолаллар. Бу сыһыан кэнники олоххор, үлэҕэр да сабыдыаллыыр буоллаҕа. Ханна да сырыттаргын, онно маарынныыр эйгэни тэрийэ сатыыгын.

Учуутал идэтигэр уһуйуллуу

– Новосибирскайга алын сүһүөх учууталларын бэлэмниир факультет аһыллыбыт бастакы сылыгар баһаатайбыт Маргарита Константиновна Калачеваны  батыһан туттарса барбытым. Онно үөрэххэ киирэн, үс сыл Новосибирскайга үөрэммитим. Онтон кэргэннэнэн, оҕолонон Дьокуускай куоракка ыал буолан көһөн кэлбиппит. Салгыы Благовещенскайга кэтэхтэн икки сыл үөрэнэн, 1980 с. бүтэрбитим. Онон икки институт преподавателлэрин билиилэрин иҥэриммитим. Онно бииргэ үөрэммит устудьуоннарым бары үлэлэригэр, олохторугар олус ситиһиилэммиттэрэ. Холобур, Маргарита Константиновна Петрова олохтон барыар диэри үөрэх министиэристибэтигэр үлэлээбитэ. Үгүстэрбит улуустарынан, Дьокуускай куоракка үөрэх тэрилтэлэригэр бэриниилээхтик үлэлии сылдьаллар, билигин да ыкса ситиммитин сүтэрбэккэ алтыһабыт.

Алгыстаах аартык арыллыыта

– 1980 с. үөрэхпин бүтэрэн баран Дьокуускай 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэбин саҕалаабытым. Оччолорго куоракка икки эрэ оскуолаҕа, 14-с уонна 2-с нүөмэрдээххэ, кылаас аайы кэккэлии сахалыы кылаастара бааллара, сахалыы тылынан үөрэтэр бүтүн оскуола диэн суох этэ. Киһи үксэ нууччалыы саҥарар, баһыйар эйгэ нууччалыы этэ. Уопсастыбаннай сиргэ сахалыы саҥардахха дьиктиргии көрөллөрө. 80-с, 90-с сылларга “тоҕо сахалыы саҥараҕын?” диэн тохтотор да түгэннэрэ баара. Ол кэмнэри кытта билиҥҥини тэҥнээн көрөр буоллахха, балаһыанньа олох уларыйда, оскуолаҕа да, уопсастыбаҕа да сахалыы эйгэ тэнийдэ. Маннык сахалыы эйгэни кэҥэтэргэ бэйэм өттүбүттэн туох эрэ кылааты киллэриэхтээхпин быһыылаах, тоҕо эрэ тыаҕа олохсуйарга тардыспытым да иһин, күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри Дьокуускайга үлэлии-хамсыы сылдьабын.  Бастаан үлэбин саҕалыырбар үс сыл нуучча кылаастарыгар быстах кэмнэргэ үлэлээбитим. Тыаҕа үөрэммит буоламмын, дууһам син биир сахалыыга тардыһара. Мин дьолбор, 1985-86 сс. “Туллукчаан” оҕо саадыгар эксперименниир национальнай оскуолалар институттарын сахалыы үөрэтиини 4 сыллаахха көһөрөр, 6 саастарыттан үөрэтэр үлэтэ саҕаламмыта. Онно аһыллар иккис эксперименниир кылааска Татьяна Семеновна Сантаева учууталынан ылбытыгар улахан махталлаахпын. Төрөөбүт тылгынан саҥарар, үөрэтэр, сахалыы эйгэҕэр сылдьан үлэлиир хайдахтаах курдук үчүгэйин  онно кэлэн билбитим. Бэйэ эйгэтигэр күн аайы кынаттаах курдук сананан үөрэ-көтө барарым. Нууччалыы эйгэҕэ эрэйдэнэн баран, дьэ, төлө баран аһыллан, утаппыттыы үлэлээн барбытым. Үлэлииргэ, биллэн турар, бастаан утаа ыарахан этэ. Сахалыы үөрэтэр идэҕэ үөрэммэтэх буоллаҕым. Мин дьолбор, национальнай оскуолалары чинчийэр институт үрдүк билиилээх, таһымнаах учуонайдара уруоктарга сылдьан кэтээн көрөн, итэҕэстэр-быһаҕастар туоратылланнар, сөптөөх учебниктар оҥоһуллубуттара.  Игнатий Иванович Каратаев  азбукатын оҥороругар уруокка сылдьан бэлиэтэнэн, Хатас уонна 2-с оскуола, кэлин 26-с оскуолаҕа көспүт “Туллукчаан” эксперименниир кылааһын учууталларын бука барыбытын түмпүтэ, үлэҕэ кынаттаабыта, саҥаттан саҥаны көрдүүргэ угуйбута, учебникка учуонайдар уонна учууталлар бииргэ үлэлээһиннэрин үтүө холобурун көрдөрбүтэ. Мин өйүм-санаам сайдарыгар, айар үлэбэр, олох кэрэтин сыаналыырбар  Игнатий Иванович сабыдыала сүҥкэн. Кинини сэргэ Тамара Ивановна Петрова,  Валентина Егоровна Степанова, Саргылана Прокопьевна Васильева курдук үрдүк таһымнаах методистар сүбэлэрэ-амалара үлэбитин саҕалыырбытыгар төһүү күүс буолбута.

Киһи үлэтин саҕалыырыгар хайдах таһымнаах эйгэҕэ түбэһэрэ үлэтэ тахсыылаах буоларыгар олус улахан оруоллаах буолар эбит. Ийэм учуутал буолан бу эйгэни билэ улааппытым. Үөрэтэр кылааһын тэрээһиннэригэр элбэхтик сылдьыбытым. Кини үөрэппит оҕолорун кытта бүгүҥҥэ диэри билсэбит. Ол курдук, биирдэ Аммаҕа тиийбиппитигэр лицей дириэктэрэ Дарья Иннокентьевна миигин көрөн “тапталлаах учууталым кыыһа кэлбит дии” диэн билэн, оптуобус биэрэн, көмөлөһөн, абыраан турардаах. Ити курдук үтүө үтүөнэн төннөр. Ийэҥ, аҕаҥ үтүө суобастаахтык үлэлээбит буоланнар, кинилэр алтыһан ааспыт дьонноро үөрүүнэн көрсөллөр. Итини алгыстаах аартык арыллыытын курдук көрөбүн. Өбүгэҥ, төрөппүтүҥ олоҕо эйиэхэ суолу тэлэр.

90-с сыллар саҥаларыгар сахалыы эйгэни төрүттэспит 2-с, 26-с оскуолалар  учууталлара Христина Григорьевна Микушина, Галина Константиновна Степанова, Николай Константинович, Антонина Гаврильевна Чиряевтар,  Мария Серафимовна Слепцова, Тамара Ильинична Яковлева туһунан саха оскуолата баара буоллар диэн баҕа санаалаах этибит. Михаил Ефимович Николаев сүбэтинэн, “гимназия буоллун” диэн, 1992 с. Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназия тэриллибитэ. Онно учууталынан, кафедра салайааччытынан үлэлии киирбитим. Дириэктэринэн Николай Константинович Чиряевы анаабыттара. Бастаан үлэлиирбитигэр оҕолорбут аҕыйах этилэр. Онтон сахалыы төрөөбүт эйгэтигэр үөрэммит оҕо ураты буоларын, ордук арылларын, билиитин таһыма быдан чиҥ буоларын өйдөөн, гимназияҕа аны олус элбэх оҕо киирэр буолбута. Кафедра сэбиэдиссэйин быһыытынан оҕолоро киирбэккэ хаалбыт төрөппүттэри кытта мунньахтыыр этим. Ханна кылаас аһылларын ыйан-кэрдэн, туруорсуҥ диэн сүбэлээн-амалаан ыытарым. Үөрэх управлениетыгар бу төрөппүттэр испииһэктэрин илдьэн биэрэрим. 2003 с. Святослав Семенович Попов, энергетик идэлээх төрөппүт, иилээһининэн-саҕалааһынан төрөппүт уопсастыбаннай түмсүүтэ юридическай тэрилтэ быһыытынан тэриллибитэ.

Оҕолоро сахалыы кылааска киирбэтэх төрөппүттэр уопсай кыһалҕаҕа түмсэн хамсаан барбыттара. Ол иннинэ туруорсан 15-с, 13-с, 32-с нүөмэрдээх нуучча оскуолаларыгар саха кылаастарын арыйтарбыппыт. Уһуйааннарга сахалыы бөлөх элбэх буоллаҕына, бу оҕолору төрөппүттэрэ салгыы сахалыы үөрэттэриэхтэрин баҕардахтарына, сахалыы кылаастар эмиэ элбиэхтэрин сөп диэн төрөппүт түмсүүтэ уһуйааннарга болҕомто ууран үлэлээбиппит. Түмсүү күүһүнэн элбэх илии баттааһыны хомуйбуппут. Сахалыы оҕо саадын туруорсарга элбэх үлэ ыытыллыбыта. Ол саҕана оҕону уһуйааҥҥа суруйалларыгар төрөппүт ханнык бөлөххө баҕарарын учуоттаабаттар этэ. Миэстэ былдьаһык, онон оҕо уочарата кэллэ да, ханна миэстэ баарынан киирэрэ. Түмсүүлэр, кэпсэтиилэр түмүктэринэн Юлия Иннокентьевна Трофимованы, билигин “Мичээр” оҕо уһуйаанын сэбиэдиссэйэ, үөрэх управлениетыгар туруорсаммыт сахалыы бөлөхтөрү арыйтарарга ыстаапка бэрдэрбиппит. Кини бу боппуруоһунан дьарыктанан, “Мичээр” оҕо саадын тэрийбитэ. Арай күһүн Юлия Иннокентьевна эрийэн: “Лидия Петровна, биһиэхэ нууччалыы тыллаахтары ыыталаан эрэллэр. Оттон биһиги барытын, каадырдарга тиийэ, сахалыы бэлэмнээн олоробут”, – диир. Онно бэрт түргэнник сүбэлэһэ охсон, биллэрии тарҕаттыбыт (бассаап эҥин тарҕана илик кэмэ), ким оҕотун сахалыы бөлөххө сырытыннарыан баҕалаах миэстэтин атастаһарыгар. Сөҕүөхпүт иһин, икки күнүнэн туолан хааллылар. Итинник түргэнник быһаарбатахпыт буоллар, баҕар, кыһалҕаттан ити уһуйааҥҥа нуучча бөлөхтөрө аһыллыахтара эбитэ буолуо. “Мичээр” күн бүгүҥҥэ диэри сахалыы эйгэлээх уһуйаан. Онтон Мария Николаевна Христофорова диэн туох да наһаа кимиилээх, харса суох туруорсуулаах дьокутаат кэлбитэ. Кини дьаныһан туруорсан, оҕону уһуйааҥҥа суруйарга төрөппүт ханнык тыллаах бөлөххө баҕарарын суруйалларын ситиспитэ. Дьокутааттар сабыдыаллара эмиэ ити курдук улахан оруоллаах.

17-с оскуола саҥа куорпуһа тутулларыгар Лидия Николаевна Максимова биһиги төрөппүттэрбитин кытта туруорсуубутун ылынан, бастакыттан тохсус кылааска диэри саха кылаастарын астарбыта. Инньэ гынан сыллата эбиллэн испиппит, 2001-2002 үөрэх сылыгар тоҕус кылаастаах Саха гимназията ЯГНГ филиалын быһыытынан үлэтин саҕалаабыта. Ол долгунугар 38-с оскуолаҕа туспа дьиэ бэриллибитэ. 2005 с. “Айыы Кыһата” Национальнай гимназия иһинэн үс кылааһы арыйбыта. Бэйэм биир кылааһы ылбытым, Мария Филипповна Кронникованы 14-с оскуолаттан көтүтэн аҕалбыппыт уонна бэһис кылааска Илиада Георгиевна Саввина учууталлаабыта. Бу 5-с кылааһы күүскэ туруорсан арыйбыппыт. Саамай сүрүн кыһалҕабыт диэн сахалыы бастакы эрэ сүһүөххэ үөрэнэн баран оҕолорбут салгыы нууччалыы үөрэнэллэригэр этэ. Институкка тиийэн Светлана Семеновнаны кытта сүбэлэһэн, “Айыы Кыһатыгар” эксперименниир 5-с кылааһы астарыахха наада” диэн сурук ылбытым. Бу иннинэ “Өрөспүүбүлүкэтээҕи экспериментальнай былаһаакка” диэн үөрэх министиэристибэтэ ыытар куонкуруһугар “Саха оскуолатын кэнсиэпсийэтин” Галина Семеновна Попова-Санаайа, Гаврил Гаврильевич Филиппов буолан үһүөн 33-с оскуолаҕа көмүскээбиппит. Николай Иннокентьевич Бугаев сэртипикээт биэрэн өйөөбүтэ. Бу кэнсиэпсийэни суруйарга элбэх киһи үлэлэспитэ. Саха омук туһугар  ис сүрэхтэриттэн ыалдьар, сүүрэр-көтөр былаас бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдар, уопсастыбанньыктар, учууталлар кыттыспыттара. Сэрэдэ аайы мустан сүбэлэһэн үлэлиирбит.

Сылын аайы кылааспыт эбиллэн, 2019 с. 203-с түөлбэҕэ Ил Дархан Айсен Сергеевич өйөбүлүнэн оскуола дьиэтэ тутуллан, Национальнай гимназияттан арахсан, туһунан оскуола буолбуппут.

«Куйаар сокуонун тирэх билиитэ төһүү буолбута»

– Хас биирдии киһи бу бүгүҥҥү олоҕор үтүөнү, бэйэтиттэн тутулуктааҕы оҥорон, айан-тутан бэйэтин эйгэтигэр суолу хааллардаҕына, кэнэҕэски ыччатыгар сүрдээх төһүү күүс буолар диэн өйдөбүллээхпин. Учууталларбыт биһиэхэ сыһыаннарын, кыһамньыларын көрөн, учуутал буолар санаа иитиллибитэ. Билигин иһиттэххэ, эдэр көлүөнэ соччо учуутал буолуохтарын баҕарбаттар. Учуутал үлэтэ ыараханын көрөн чаҕыйар буоллахтара. Киһи, уопсайынан, ыараханы көрүстэҕинэ тумна сатыыр мөккүөннээх дии. Дьиҥинэн, биһиги көлүөнэ дьон урут ыараханы буолуохтааҕын курдук ылынар этибит. Оҕо сылдьан аһаҕас массыынаҕа айаннаан, күүстээх үлэни толорон... Түмсүүлээх үлэ үөрүүтүттэн ыарахан да дии санаабат этибит. Ханнык баҕарар күүстээх үлэ киһини тулуурдаах, күүстээх санаалаах оҥорор. Билигин сорох төрөппүт, эбэлэр-эһэлэр оҕолоругар-сиэннэригэр чэпчэки олоҕу тэрийэ сатыыллар. “Мин курдук эрэйдэммэтиннэр” диэн санааттан. Оннооҕор бу төрөөбүт тылы үөрэтиини “ыарахан баҕайы” диэн судургу суолун талан оҕолорун “омук” оҥоро сатыыллар. Оҕо инники дьылҕатын итинник төрөөбүт тылын билбэт киһи суолунан салайдахха, омукпут кэскилэ кэхтэр буоллаҕа. Итинник үрдүнэн-аннынан сыһыан дьиҥ итэҕэлэ, “мин сахабын” диэн өйдөбүлэ суохпутуттан быһыылаах. Биллэн турар, сэбиэскэй кэмҥэ ити өйдөбүлү сүтэрэ сыстахпыт буолуо. Дьиҥэр, оттон айылҕаттан саха буолан төрөөтөхпүт, тойукпут-ырыабыт, олоххо үгэстэрбит олох ыараханын туоруурбутугар көмөлөһөр күүс буоллахтара. Өбүгэлэрбит тыйыс айылҕалаах дойдуга ыараханы туоруурга тобулбут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара билигин олох ыарахаттарын туоруурбутугар тирэх буолуохтаах этэ буоллаҕа. Билиҥҥи кэмҥэ оҕону үлэҕэ сыһыарыы хайаан да наада дии саныыбын. Биһиги оҕолорбутун сылын аайы Мандар кыһатыгар таһааран, иискэ-ууска уһуйтаран эрэ буолбакка, тыа олоҕун көрдөрөн, балыктатан, оттотон, айылҕаны кытта биир тэтимҥэ киллэрэбит. Күннээҕи олох ыарахаттарын тулуйарга (кинилэргэ ол кумаар, бырдах), бэйэни көрүнэ сылдьыы үөрүйэхтэригэр үөрэтэбит.

2005 сыллаахха Сайыына “Көмүлүөк” духуобунас киинигэр тиийбитим. Онно куйаар сокуоннарын, тирэх билиини ылбытым. “Тыый, баччааҥҥа диэри маны хайдах билбэккэ сылдьыбыппыный?” диэн сөрү диэн сөхпүтүм. Ол куйаар сокуонун таһыттан үөрэтэн, истэн баран, ону дьиҥ олоххор, бэйэҥ уопутуҥ нөҥүө буһан-хатан, сыыһаларгын көннөрөн, куйаар сокуоннарын бэйэҥ нөҥүө аһардаххына эрэ өйдөбүлгэ тиийэҕин. Күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри үөрэнэ сылдьабын. Манна ылбыт төрүт санааларбынан салайтаран, олохпор буолар ыарахаттары арааран өйдүүргэ үөрэммитим, бу билиим тирэхтээх буоларбар күүс-көмө буолан, олохпор быһаарыылаах оруолу ылбыта. Ити 2005 с. “Айыы Кыһата” тэриллибитэ. Ылбыт билиим оскуола атаҕар турарыгар тирэх буолбута. Гимназиябыт билигин 1800-чэ үөрэнээччилээх. Онно эбэн кэбис, оҕолор төрөппүттэрин, эбэлэри-эһэлэри – 10-нан тыһыынча киһи эн эйгэҕэр баар. Бары араас майгылаахтар-сигилилээхтэр. Ол гынан баран барыбытын холбуур биир – айыы санаа. “Айыы Кыһатыгар” киирэргэ “Махтал. Таптал. Эрэл” диэн үс күлүүс тыл ыйанан турар.  Айыы Кыһата – айыы санаанан салайтаран Айыы киһитэ буоларгар кыһаны – оскуоланы ааһаҕын. Уус кыһатыгар тимири эллээн-эллээн, тиритэн-хорутан тугу эрэ оҥорон таһаарар. Ол курдук Айыы кыһатыгар бэйэҥ Айыы киһитэ буоларгар олох араас очурдарын туорааҥҥын киһи-хара буолаҕын. Хайа да ыарахантан толлуо суохтааххын, махтана, холкутук ылыныахтааххын. Бу маннык буолбутуттан туох эрэ саҥаҕа үөрэнэбин, туохтан эрэ босхолонорбор алгыстаах аартыгым арылларыгар бу буолла диэн ылыннаххына, барыта чэпчэкитик өһүллэн иһэр. Үгүс киһи куйаар тирэх билиитин билбэт буолан, стрескэ киирэр. Дьэ уонна, санаата түһэн хаалар эбэтэр кыратык эгди буолла да, бэрдимсийэн барар. Онон ортотун табан туппатахха, олоххо охсууну ылыахха сөп. Тугу баҕарар үөрэ, махтана ылына үөрэниэххэ наада.

«Айыы Кыһата» – бүгүн

– Биһиги үс хайысханан үлэлиибит: инженернэй-тэхиньиичэскэй, естественнэй-научнай уонна тыл. Быйыл оскуолабыт 20 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир. Онно сыһыаннаан оҕолор, учууталлар научнай үлэлэринэн кинигэлэр таҕыстылар. Улахан кылаастарбыт сахалыы тыыны олус үчүгэйдик тута сылдьаллар. Алын кылаастарбыт сахалыы мөлтөхтүк саҥараллар. Олору сахатытарга үлэлиибит. Быйыл уоттан сылтаан Ыһыахпыт бобулуннар да, төрөппүттэр күүскэ туруорсууларынан олус үчүгэйдик ыытылынна.

Гимназиябытыгар 5-с кылаастан оҕо идэни таларыгар эрдэттэн анаан үлэни ыытабыт. Идэтин сөпкө талбыт киһи дьоллоох буолар. Быйыл олус элбэх саҥа учуутал үлэлии кэллэ, настаабынньыктар ыйыыларынан-кэрдиилэринэн үлэҕэ уопутураллар. Уопсайа 100-чэ педагог үлэлиир. Быйыл оскуоланы 72 оҕо бүтэрэр. Тиһэх эксээмэннэрин түмүгүн кэтэһэ сылдьаллар. ОГЭ-ни   хас да оҕобут үрдүкү баалга туттарда. Химияҕа көрдөрүүбүт быйыл хаһааҥҥытааҕар да үчүгэй. Манна көрдөрүү учууталтан эмиэ улахан тутулуктаах. Быйылгы үөрэх дьылыгар химияҕа олус үчүгэй, билиилээх учуутал кэлбитэ. Оҕо сүрүнэ ис сүрэҕиттэн билиини ылынарга үөрэниэн наада. Сөбүлээбэтин ылына да  сатаабат буолар. Онно учуутал да, төрөппүт да туохха барытыгар үчүгэйин булан көрөргө үөрэтэн үчүгэй сыһыаны үөскэтиэн наада.

Учуутал идэтэ – улахан эппиэтинэстээх уонна махталлаах үлэ. Бу идэни талааччы кэми кытта тэҥҥэ үүнэ-сайда сылдьарга дьулуһуохтаах, оҕоҕо махталынан, тапталынан сыһыаннаһан, кини сайдарыгар суолу-ииһи булан, ньыманы тобулан сырдык суолу тутуһуннарарга кыһаллыахтаах, бэйэ холобуругар сылаас сыһыаны олохтуохтаах. Сылаас сыһыаннаах учуутал үөрэнээччилэрэ киниэхэ эмиэ оннук сыһыаннаах буолаллар, үөрэхтэригэр да ситиһиилэнэллэр. Киһи олоҕун тухары үөрэнэр, биһиги эмиэ хас биирдии  үөрэнээччиттэн туох эрэ саҥаҕа үөрэнэбит. Баары хайдах баарынан ылынан, хас биирдии күнү, түгэни махтана ылыныаҕыҥ, бэйэбититтэн тутулуктааҕы оҥоруоҕуҥ, үөрэ-көтө олоруоҕуҥ, дьоллоох буолуоҕуҥ диэн Сайыына тирэх билиитин ылынан, ыччаттарбыт туһугар бэйэбитин салайыныаҕыҥ, сайыннарыаҕыҥ, үүнүөҕүҥ-сайдыаҕыҥ!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан