Үлэ көдьүүһэ үрдээн иһиэхтээх

«Сахаада-спорт» Ассоциация (А.Н. Ким-Кимэн) уонна Манчаары аатынан саха төрүт күрэс көрүҥнэрин Киинин (Г.А. Васильев) көҕүлээн ыытар “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак чэрчитинэн от ыйын 7-12 күннэригэр Тааттаҕа ыытыллар Манчаары оонньууларыгар путевка былдьаһыылаах сүүмэрдиир чемпионатыгар 30 хамаанда 493 мадьынытын күөн көрсүһүүтэ үрдүк тэрээһиннээхтик ыытылынна.

Улуус дьаһалтатын киэҥ-куоҥ мунньахтыыр саалатыгар салайааччылар, тренердэр, хамаандалар бэрэстэбиитэллэрэ мустан кэпсэттилэр. Улуус баһылыга Степан Саргыдаев эҕэрдэ, алгыс тылларын анаата.

Киин дириэктэрэ Геннадий Васильев киирии тылыгар Чурапчыга мас тардыһыытыгар өрөспүүбүлүкэ чемпионата ыытыллыбатаҕа 17 сыл буолбутун бэлиэтээн туран, улуус дьаһалтата болҕомтотун ууран, тэрийбитигэр махтанна.

2024 сылга ыытыллыбыт үлэ туһунан албан ааттаах мадьыны, Саха Өрөспүүбүлүкэтин мас тардыһыыга Федерациятын бэрэсидьиэнэ Анатолий Баишев дириҥ ис хоһоонноох отчуоту  оҥордо.  Кини бигэргэммит былааҥҥа олоҕуран үгүс өрүттээх дьаһаллар ылыллыбыттарын; аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэр ыытыллыбыттарын; ситиһиилэр баалларын; кэккэ быһаарыыны эрэйэр боппуруостары иһитиннэрдэ. Ол курдук, Покровскайга  өрөспүүбүлүкэ чемпионата үрдүк таһымнаахтык буолан ааспыт, федерация конференцията тэриллибит, “Мадьынылар ыһыахтара” тэрээһиннээхтик буолан ааспыт; тренердэр хамнастарын үрдэтиини туруорсуу бара турар, онуоха үрдүкү салалтаҕа эрэнэр; “Үс Хатыҥ” комплекс сиригэр-уотугар сир учаастагын ыланнар, “Мадьыны түһүлгэтин” оҥорбуттар; Дьокуускайга култуура-сынньалаҥ пааркатыгар “Мадьыны аллеятын” оҥорон эрэллэр; Ил Дархан куонкуруһун кыайаннар 3 мөл. солк. наҕараадаламмыттар; оҕолорго аан дойдуга  тахсыылаах Арассыыйа чемпионатыгар кыттарга эрчиллэр-бэлэмнэнэр түмсүүнү толору үбүлээн тэрийэн ыыппыттар; улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ абсолютнай чемпионатын ыыппыттар; аан дойдутааҕы, Арассыыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна “Модун” Киин бииргэ үлэлээһиннэрин Сөбүлэһиитигэр илии баттаспыттар; быйыл Тааттаҕа буолар Манчаары оонньууларын үчүгэй бириистэрдээх ыытар сорук турар.

Дакылаат сүнньүнэн кэккэ этиилэрдээх кэпсэтиилэр буоллулар.  Чуолаан, Бүтүн Арасссыыйатааҕы мас тардыһыытын федерациятын бэрэсидьиэнэ Михаил Гуляев, бу “Күүстээх Дэһээккин”  чемпионата Манчаары оонньууларыгар кыттар быраабы биэрэрин, өрөспүүбүлүкэ бастакы нүөмэрдэрин быһаарар суолталааҕын, онон үрдүк эппиэтинэстээҕин, бастаабыттар аан дойду, иккис миэстэлэммиттэр Европа чемпионаттарыгар кыттыахтаахтарын, үһүс миэстэлэммиттэр норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдарга барыахтаахтарын, эппиэтинэстээҕин бэлиэтээтэ: “Саха сирин мас тардыһыыга федерацията аан дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар, киэҥ билиниинэн туһанар. Киргизия Бишкек куоратыгар былырыын буолан ааспыт  аан дойду мас тардыһыыга чемпионатыгар Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандата 29 кыһыл көмүс мэтээли ылла, ол иһигэр, уолаттарга, дьахталларга, бэтэрээннэргэ уонна эр дьоҥҥо 19  чөмпүйүөн, 8 үрүҥ көмүс мэтээллэри ылаттаан сүҥкэн ситиһии оҥоһуллубута. Онтон быйыл төһө үчүгэйдик сүүмэрдээһини ыытарбытыттан тутулуктаах буолуоҕа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин федерацията сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлээтэ. Үлэтин “үчүгэйинэн” сыаналыыбыт. Анатолий Баишев бэйэтэ элбэхтик күрэхтэспит киһи быһыытынан барытын билэ-көрө сылдьар. Бастакы солбуйааччыта – биһиги улаханнык ылынар тэрийээччибит Игорь Анатольевич Борисов буолар дьаһалларга Саха сирин аатыттан көхтөөхтүк кыттар, үбүлээччи-спонсор да быһыытынан, улахан күрэхтэһиилэргэ барыларыгар сылдьыһар. Бэйэ-бэйэлэрин толорсон биэрэр үчүгэй салалта буолла дии саныыбын. Саамай үчүгэйэ  диэн, Арассыыйа Федерациятын кытта уонна Өрөспүүбүлүкэ төрүт күрэс көрүҥнэригэр Киинин кытта эмиэ ыкса үлэлэһэллэр. Биһиги маннык түмсүүлээхтик быһаарса сырыттахпытына сахалар куруутун кыайа-хото сылдьыахпыт. Итиэннэ инникитин үлэбитигэр-хамнаспытыгар элбэх ситиһиилэр күүтэллэр”.

Өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн тренерэ Иван Готовцев: “Ааспыт сылга икки улахан күрэхтэһии Хаҥаласка уонна Федерация Кубога үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыллыбыттара. Кэлиигэ-барыыга, оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар спортивнай форма эҥин биэрэн боруобалаабыттара сүрдээх үчүгэй этэ. Итинник кэлиигэ-барыыга өйөбүл салҕана турара буоллар. Биһиги биири кыайбакка сылдьабыт: оҕолор Арассыыйаҕа баралларыгар наар төрөппүттэр ыыталлар. Биһиги, тренердэр, туруорса сатыыбыт даҕаны, билиҥҥитэ кыалла илик. Бастакы нүөмэрдэргэ үбүлээһин толору эбитэ буоллар. Хас күһүн аайы ол айдаана. Тус бэйэм икки күрэхтэһиигэ сырыттым. “Игры кочевников” дойду сүүмэрдэммит хамаандатын илдьэ сылдьыбытым. Арассыыйа сүрүн тренерэ Николай Эллэевич Константиновтыын аан дойду чемпионатын иннинэ Москва аннынааҕы “Парамоново” эргиччи толору хааччыллыылаах сиригэр-уотугар сытаммыт, далбарга сырыттыбыт, сүрдээх үчүгэй усулуобуйаҕа дьарыктанныбыт. Инникитин даҕаны итини дьарыктанар база оҥостуохха дии саныыбын. Москваттан тэйиччи сытар дэриэбинэ, стадионнаах, айылҕата бу турар. Теннис, бильярд –  барыта баар. Итини кытта ыкса үлэлэһиэххэ наада эбит. Быраабыла уларыйыыта – сайдыы биир көрүҥэ. Бастаан “опробация” ыытан баран эбитэ буоллар”.

Чурапчы улууһун спорка управлениетын начаалынньыга Дьулустаан Егоров: “Өрөспүүбүлүкэ чемпионаттарын түмүктэринэн чөмпүйүөннэри, призердары чиэстээһиннэри ыытабыт, бириистэри туруорабыт. Дойду, өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи чемпионаттарга баралларыгар толору үбүлээһин көрүллэрэ – кэм ирдэбилэ”. 

Геннадий Васильев: “Барыы-кэлии – сытыы боппуруос. Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын бастакы нүөмэрдэрэ “Модун” нөҥүө бараллар. Былырыын улахан дьону ыыппыппыт, быйыл – бастакы нүөмэрдэри. Оҕолорго Арассыыйа чемпионатыгар төрөппүттэр суоттарыгар барбыппыт. Быйыл аан дойдуга тахсыылаах дойду чемпионатыгар биир “возраһы” оҕо спордун былааныгар киллэрдибит. Өрөспүүбүлүкэ спорка министиэристибэтэ төлүөҕэ. Атыттарга үлэлэһиэхпитин наада. Үбүлээһини федерация, “Модун”, министиэристибэ иһинэн аттардахпытына барыта тахсан кэлиэхтээх. Махталбыт улуус спорка кэмитиэттэригэр, управлениеларга, баһылыктар, төрүт көрүҥнэри, спорду өйүүр буолаҥҥыт күн бүгүн кэлии-барыы кыаллар. Төрүт күрэс көрүҥнэригэр улахан хамсааһын барар. Былырыын мас тардыһыы федерацията 3 мөл. солк. Ил Дархан Гранын ылбыта. Итиччэ үбү мас тардыһыытын федерацията ылбыта. Итинник үлэни салгыахпыт. Мас тардыһыытын үрдүк таһымҥа тутуохтаахпыт. Үлэ көдьүүстээхтик барар. Каадырынан туоллубут. Сбордары ыытыыны, тренердэри кытта үлэни күүһүрдүөхпүт. Федерация хас биирдии күрэхтэһиини үрдүк таһымҥа ыытарга кыһаллар. Бириистэр тута быһаарыллан иһэллэр. Үлэ көдьүүһэ үрдээн иһиэхтээх”.

Мас тардыһыы федерациятын толорооччу дириэктэрэ Иван Сивцев: “Үгэс салҕанан иһэр. Чемпионаты улуустарынан ыытыахха. Сүбэ мунньахтар, хамаандалар бэрэстэбиитэллэрин кыттыылара, этиилэри киллэриилэрэ элбэҕи быһаарар. Бырабыыталыстыба иһинэн төрүрүк остуол тэрийиэххэ, мас тардыһыы тула кэпсэтиэххэ. Боппуруостары туруорсуохха. Маассабаспытынан, көрдөрүүбүтүнэн, аан дойдуга тарҕаныыбытынан атын дойдулартан хаалсыбаппыт, ол салҕанан иһиэхтээх”.

Конференцияҕа араас боппуруостары көрөн дьүүллэһиигэ мас тардыһыы быраабылатын, саҥа  ыйааһыннары киллэрии, оҕолор саастарын тула киэҥ кэпсэтии, ырытыһыы буолла. Аан дойду федерациялара ирдииллэр, туруорсаллар. Туһааннаах боппуруоска аан дойду хамыыһыйата тэриллибит, үлэ саҕаламмыт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн хамыыһыйаҕа Григорьев И., Ермолаев Е. киллэриллибиттэр. Арассыыйаҕа аан дойдуттан хаалбат туһугар быраабылаҕа уларытыылары киллэрии, ыйааһыннары саҥардыы уонна саҥа ыйааһыннарга чөмпүйүөннэрдээх буолууну ситиһии үгүс үлэни, түбүгү эрэйэр. Ити уларыйыыларга кичэллээх бэлэмнэнии, Арассыыйа чемпионатын ыытыы боппуруостара тураллар. Мас тардыһыыны төрүттээбит Саха сирэ саҥа быраабыланы киллэриигэ, тэрийиигэ, сайыннарыыга быһаарар оруоллаах буолуохтааҕа бэлиэтэннэ.

Геннадий Васильев: “Мас тардыһыыга улахан хамсааһын 1992 сыллаахха Чурапчыттан саҕаламмыта, Степан Алексеев, Григорий Барашков хамсаныылара соһуппуттара, мас тардыһыы тиэхиньикэтигэр уларыйыылар киллэриллибиттэрэ. Онтон ыла хамсаныылаах тиэхиньикэни баһылаабыттар баһыйа тутар буолбуттара. Хамсаныыта суох тардыһыыга  баһыйтарабыт. Кыайарбыт кыччыыр. Төрдүттэн оҥоһуллубутун хаалларыахха баар этэ. Атаҕы хамсатыыттан, үөһэ-аллара түһэрииттэн эчэйии тахсар. Судьуйалааһыҥҥа  түбүк тахсар. Онон уларытыы киллэриллэр. Уларыйыы буолара буолуо. Атын мөккүөрдээх өрүттэр, моһуоктар бааллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир 65 спорт оскуолатыгар барытыгар мас тардыһыы салаата тэриллэ илик. Штаттары көрүүнэн, тэрийиинэн спорт министиэристибэтэ, Олимпийскай солбук оҕо спорт оскуолата ылсан дьарыктаныахтаахтар. Башкирия, Чувашия элбэх оскуолалардаахтар. Кэскиллээхтэр. Олордохпутуна мэлийиэхпитин сөп. Эрдэттэн өтө көрөн үлэ барыахтаах. Тренердэр үлэлиэхтээхтэр”.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин мас тардыһыыга федерациятын бэрэсидьиэнэ Анатолий Баишев түмүк тылыгар култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар “Мадьыны аллеятын” оҥорору, стелланы туруорууну, “Үс Хатыҥҥа” анаммыт сиргэ уулуссаҕа аат иҥэрэргэ, субуотунньуктары ыытыыны, “Мадьыны түһүлгэтигэр” балаҕан тутуутун, Тааттаҕа Манчаары оонньуулара үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыллалларыгар баҕа санаатын тиэртэ.

Чурапчы улууһун баһылыга Степан Саргыдаев мас тардыһыы Саха сиригэр норуот ылынар, өрө тутуллар спорт көрүҥүнэн буолбутун, федерация үлэтэ “үчүгэйинэн” сыаналаммытынан, Манчаары оонньууларын аартыгын аана аһыллыбытынан эҕэрдэлээтэ,  кыраһыабай киирсиилэр, үчүгэй түмүктэр баар буолалларыгар, баҕа санаатын биллэрдэ. 

“Боотур көлүөнэтэ” дьоһун бырайыагы көҕүлээбит “Сахаада-спорт” ассоциация бэрэсидьиэнэ, аан дойдутааҕы мас тардыһыы федерациятын I вице-бэрэсидьиэнэ  Александр Ким-Кимэн мас тардыһыыта Саха сиригэр былыр-былыргыттан, Олоҥхоттон саҕалаан, сахаларга баарын, онон сирдэтэн, 1992 сыллаахха “Сахаада-спорт” тэриллэн, төрүт көрүҥнэр, ол иһигэр, мас тардыһыыта сайдыыларын В.П. Кочневтыын, И.Ю. Григорьевтыын турууласпыттарын санатта. Мас тардыһыы тахсарыгар улахан оруоллаах Петр Каратаевы, бастакы спорт маастарын Виктор Николаев-Хотой Бииктэри, чулуу тренер Федор Дегтяреву, аатырбыт Платон Прокопьев-Оокко-бухатыыры, “Нуучча Гераклын” Николай Колодкону, Евгений Сивцеви, Анатолий Баишевы, бүгүҥҥү күҥҥэ Арассыыйа бастакы үтүөлээх маастарынан Калугаттан Иван Галкин, Саха сириттэн Павел Черноградскай, Дмитрий Попов буолбуттарын, биллэр мас тардыһааччы Виктор Колибабчук мас тардыһыытыгар улахан суолталаах ааттар буолалларын; мас тардыһыытын федерацията үйэ чиэппэриттэн ордук кэмҥэ инники күөҥҥэ сылдьан үлэлээбитин, араас кэмнэргэ Александр Акимов аан дойду таһымыгар тиийэ салайарын, кэлиҥҥи сылларга Геннадий Васильев уонна Анатолий Баишев таһаарыылаахтык үлэлииллэрин; Бүтүн Арассыыйатааҕы мас тардыһыы федерациятын 2002 сыллаахха тэрийбиттэрин, бастаан А.К. Акимов, онтон М.Д. Гуляев үлэни үчүгэйдик аттаран туруоран салайарын, билигин дойду 60-тан тахса субъектарыгар федерациялар баалларын; 2012 сылтан аан дойдутааҕы федерацияны А.К. Акимов баһылаан-көһүлээн үлэлэтэрин; А.Н. Ким-Кимэн вице-бэрэсидьиэн быһыытынан нуорма-быраап өттүгэр уонна креативнай сайдыытыгар эппиэтинэһи сүгэн, мас тардыһыыны сайыннарыыга улахан кылааттаах мас тардыһыы аан дойдутааҕы федерациятын генеральнай сэкирэтээрэ И.Ю. Григорьев үлэлии-хамсыы сылдьалларын бэлиэтээтэ. Ылдьаа Скрябин курдук үчүгэй комментатордар тахсалларыгар баҕа санаатын биллэрдэ.

Мас тардыһыы сайдар анала сүҥкэн.