Үлэ, эйэ күнүн иннигэр...

Үлэ, Эйэ, Кыайыы бырааһынньыктара чугаһаабыттарын биллэрэрдии, күммүт анаабыт курдук чаҕылыччы тыгара, күп-күөх халлаан урсунугар биир да кыырпах былыт суоҕа «Үчүгэйиэн, бу сиргэ» диэн ырыа курдук сырдыгынан, сылааһынан угуттуурга дылы.

Атахпынан хаамтахпына, тылбынан кэпсэттэхпинэ эрэ күннээҕи килиэппин булунар үлэлээх киһи буоларым быһыытынан, бүгүн, бырааһынньык иннинээҕи күн, Дьокуускайга Кыайыы болуоссата тугунан тыынарын билэр соруктаах ол диэки хаамтым.

Болуоссат аны аҕыйах хонугунан Кыайыы 80 өрөгөйдөөх үбүлүөйүн көрсөөрү бэлэмнэнэр. Манна оробуочай таҥастаах дьон сиппийэ-хомуйа сылдьаллара, тэйиччи кырааска сытынан тунуйан анал бэлиэни бэлэмнииллэрэ, ыраах эмиэ үлэ таҥастаахтар кирилиэһинэн тахсан оҥоһуллуоҕу оҥоро, ситэриллиэҕи ситэрэ сылдьаллара көстөр. Толору ыскамыайка тиэйиилээх улахан массыына болуоссат түгэҕин диэки сыыйылыннарар.

Ып-ыраас, көбүс-көнө болуоссат устун аа-дьуо хааман иһэммин эдэр ыччат бөлөҕөр тиийэбин. Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж преподавателэ Кыайыы историятын страницаларын туһунан кэпсээнин  устудьуоннары кытта тэҥҥэ истэммин, болуоссаты биир гына хаамсабын. «Тыылга хаалбыт дьон сэрииттэн ордук ханнык суругу күүтэллэрэй?» диэн ыйытыыга устудьуон дьон: «Үс муннук суругу», – диэтилэр. «Түөрт муннук сурук сэрииттэн саллаат өлбүтүн эбэтэр сураҕа суох сүппүтүн биллэрэрэ», – диэн бэрт чуолкай хоруй иһиллэр. Түмүгэр устудьуон дьон төрөөбүт улуустарыттан хас буойун сэриигэ барбытын, эргиллибэтэҕин туһунан иһитиннэрии оҥороллоругар сорудах ыллылар.

Наталья Дмитриевна Васильева, Дьокуускайдааҕы педагогическай колледж историяҕа преподавателэ:

– Сыл аайы Кыайыы күнүн иннигэр устудьуоннарбар маннык уруок-экскурсия ыытабын. Бүгүн бу физкультурнай салааҕа үөрэнэр оҕолору кытта сылдьабыт.

Төттөрү барыыбар аны камера иннигэр хоһоон ааҕааччылар баар буолбуттар. Байыаннай пилоткалаах, илиилэригэр тыыннаах гвоздикалаах дьоҥҥо чугаһаан туоһуластым.

Александра Николаева, Дьокуускай куораттааҕы Инбэлииттэр уопсастыбаларын бэрэссэдээтэлэ:

– Бэйэбит түмсүүбүт иһинэн маннык сыл аайы ыытыллар бырайыактардаахпыт. Бүгүн бу хоһоон ааҕыытыгар сүүрбэ иккилэриттэн саҕалаан алта уоннарын ааспыттар кэллилэр. Доруобуйаларынан хааччахтаах дьон маассабай тэрээһиннэргэ сылдьалларын ыарырҕатар буоланнар, маннык бэйэбит испитигэр оҥоробут. Ол курдук «Свеча Памяти», «Бессмертный полк», бу маннык хоһоон ааҕыытын ыытаммыт, анаан видеоҕа устаммыт, ситим нөҥүө тарҕатарбыт биһиэхэ эмиэ биир умнуллубат түгэн.

Хоһооннорун ааҕар уочараттарын кэтэһэн ыскамыайкаҕа олорор байыаннай таҥастаах эр хоһууннарга чугаһаабыппар, «бу маннык тэрийэллэрэ биһиэхэ олус табыгастаах. Хата, бүгүн күммүт анаабыт курдук олус үчүгэй буолла» диэн санааларын үллэстэ көрүстүлэр.

Сааскы халлааммыт уларыйара түргэнэ... билигин аҕай уу-чуумпуну сааскы хахсаат тыал өрүкүттэ. Пилоткатыгар, плаһыгар тиийэ байыаннай таҥастаах далбар хотуттар болуоссат устун хааман иһэллэр:

– Хайа диэкиттэн кэллигит? Туох эрэ соруктаах хаамаҕыт ээ, быһыыта, – диэн ыйытабын.

«Дьыссааппытыттан кэллибит», – дэһэ-дэһэ, хаамыыларын бытаардан да көрбөккө, иннилэрин диэки дьулурҕаччы хаама турдулар. 202-с түөлбэ «Кустук» оҕо саадын үлэһиттэрэ Кыайыы болуоссатыгар ыллыы, онтуларын видеоҕа уста кэлбиттэрин бүтэһиккэ иһээччиттэн истэн хааллым.

Кыайыы болуоссатыттан салгыы Федор Попов скверин диэки хаамабын. Бу күннэргэ манна саҥа пааматынньык арыллыахтаах.

Тиийбитим, пааматынньыгы хайы үйэ постаменыгар аҕалан туруора охсубуттар. Сотору анал хамыыһыйа кэлэн тутарын күүтэ сылдьаллар эбит.

«Дьэ кэллим төрөөбүт Сахам сиригэр. Бу мантан тураммын Дьокуускай куорат үлэһит дьоно, кэнчээри ыччата хайдах олорорун көрөр буоллум!» – диэбиттии, куорат киин уулуссатын диэки хайыһан турар пааматынньык –  саха норуотун аар саарга аатттаппыт сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Поповка 81 сыл буолан турбута, чахчы даҕаны, бэлиэ күн!

Суруналыыстарга эмиэ Байанай диэн баар ээ. Федор Поповка аналлаах пааматынньыгы бырайыагыттан бу бүгүн манна туруор диэри оҥорбут скульптор Павел Иннокентьевич Чямпин, Арассыыйа Худуоһунньуктарын Айар сойууһун чилиэнэ, архитектор Сергей Иннокентьевич Лукин, Арассыыйа архитектордарын сойууһун чилиэнэ, СӨ үтүөлээх архитектора иккиэн бу хаамса сылдьаллар. Кэпсэтэн билсибитим, иккиэн Федор Попов биир дойдулаахтара, мэҥэлэр эбит. Пааматынньыгы бэрт кылгас кэм иһигэр оҥорон-тутан таһаарбыттарын истэн, күүстээх санаалаах, дойдуларыгар, саха норуотугар бэриниилээх дьон эбит диэн сыаналаатым. Бачча кылгас кэмҥэ ыраах Санкт-Петербург курдук сиртэн, бу суол сабыллаары турдаҕына, туох баар моһоллору, тургутуулары ааһан, Кыайыы 80 сыллаах өрөгөйдөөх күнүн иннигэр аҕалан туруорбуттара туһугар дьоруойдуу быһыы эбээт.

Санатар буоллахха, кинилэр иккиэн оҥорбут пааматынньыктара Дьокуускай куораппытыгар аҕыйаҕа суохтар эбит: судаарыстыбаннай диэйэтэл Степан Васильевка, участковай  инспекторга уонна Олимпийскай чемпион Роман Дмитриевка скульптор Е. Оготоев буолан. Сергей Лукин бэйэтэ Д.П. Коркиҥҥа, А.Е. Мординовка, И.Е. Винокуровка, В.Г. Павловка, И.Г. Чиряевка, бастакы хаһаахтарга аналлаах пааматынньыктары оҥорсубут архитекторынан биллэр.

Хамыыһыйа кэлэн туох диэн быһаарыыны ыларын мин эмиэ интэриэһиргээтим. Федор Попов уулуссатынан, сквер таһынан ааһар дьон бары даҕаны долгуйарга дылыбыт. Массыыналаахтар сигналлаан ааһаллар,  сатыы сылдьааччылар тохтоон, ыйыталаһан, үөрүүлэрин биллэрэн тэйэллэр. Самокаттаах оҕолор кытта чуумпуран, тохтоон, өрө хантайан көрөллөр.

Болдьохтоох чааспытын күүтэ таарыйа миэхэ скульптордаах архитекторы кытта ирэ-хоро кэпсэтэр түгэн тосхойдо. Ол турдахпытына эдэрчи киһи күө-дьаа саҥарбытынан кэлэн: «Массыынанан ааһан иһэммин убайым хайыы үйэ миэстэтигэр кэлэн тура охсубутун көрөммүн бу диэки салайдым», – диэтэ. Федор Кузьмич Попов хаан-уруу аймаҕа эбит.

Дьэ, маннык үгүс элбэх интэриэһинэй чахчылар тустарынан, пааматынньыгы оҥорбут скульптор, архитектор кэпсээннэрин «Киин куорат» хаһыат кэлэр нүөмэриттэн билсэргитигэр ыҥырабыт.

...Сааскы ылааҥы күммүт бу сабыс-саҥа сүрэхтэммит пааматынньык сирэйигэр уун-утары тыган, боруонсаттан кутуллубут пааматынньык өссө киэркэйэр. Куорат киин уулуссатыгар бар дьонугар хайыһан турар пааматынньыгы судаарыстыбаннай анал хамыыһыйа кэлэн бэчээт туруоран, тутан барда. Онон Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Поповка аналлаах пааматынньыгы ыам ыйын 8 күнүгэр күнүс 12.00 чаастан үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыллыыга диэри таҥаһынан бүрүлүннэ.

80 сыл анараа өттүгэр Рейхстаг үрдүгэр Кыайыы былааҕа өрө күөрэйбит күнүгэр, муус устар 30 чыыһылатыгар, саха ньургун уолун пааматынньыга Дьокуускайга туруоруллубут бэлиэ, умнуллубат түгэнигэр кыттыспыт киһи буоларбынан, Эйэ, Үлэ, Кыайыы иннинээҕи репортажпын манан түмүктээтим.