Үлэ элбэҕэ, тыл аҕыйаҕа үчүгэй

Түөһүн күүһүнэн, илиитин эрчиминэн киһи тугу баҕарар кыайар, санаатын ууруо эрэ кэрэх диэн этии биһиги бүгүҥҥү кэпсэтэр киһибитигэр быһаччы сыһыаннаах. Павел Павлович Романов –  тутааччы, уруһуйдьут, хоһоонньут, тыйаатыр артыыһа, мас ууһа уонна оҕолоругар амарах аҕа, дурда-хахха буолар дьиҥнээх эр бэрдэ.

– Эйигин кытта кэпсэтэ олорон биир киһи хайдах маннык элбэх дьарыктаах буолуон сөбүй диэн санааҕа куустаран ылар эбээт. Хантан, туохтан маннык саҕыллыбыта буолуо дии саныыгын? Ааҕааччыларбытыгар бастаан бэйэҕин билиһиннэр эрэ, Байбал.

–  Бүлүү куоратыгар олоробун. Ийэлээх аҕам икки өттүттэн тулаайах дьон ыал буолан, олоххо тардыһыылара күүстээх буолан, айар эйгэҕэ чугас этилэрэ. Оҕолорун, биһигини, эмиэ ол тыыҥҥа улаатыннарбыттара.

Ол курдук, аҕам Бүлүү кулуубугар худуоһунньук уонна электрик этэ. Бэйэтин айылҕатынан идэтин сөпкө туһанан үлэлээбитэ. Ийэм эмиэ кыптыыйдаах кылаана буолан, күннээҕи үлэ кэнниттэн түүннэри иистэнэрэ.  Эппитим курдук, биһиги эмиэ кинилэри көрөн үөрэнэн, кэрэҕэ дьулуһа, илиибитинэн оҥоро, уруһуйдуу, айа-тута улааппыппыт.

Мин аҕабын батыһа сылдьаммын элбэххэ үөрэннэҕим дии. Онон бастакы уһуйааччым, биллэн турар, аҕам буолар. Кини курдук уруһуйдуохпун баҕарар санаам туолан, күн бүгүнүгэр диэри уруһуйдуу, ону таһынан уһана сылдьабын. Улахан кыыс ювелир үөрэҕин бүтэрэн, көмүс ууһа буолан тахсан эрэр. Кыра кыыһым уон биирис кылаас, үөрэҕэр үчүгэй. Уолаттарым иккиэн үлэһиттэр. Утуму салгыыр уол сиэннэрим саҥа өндөйөн эрэллэр. Аҕа, эһээ буоларым быһыытынан төһө кыайарбынан болҕомтобун, кыахпын, күүспүн ыччаппар уурабын.

Төрөппүттэрбиттэн утумнаан, дьарыга суох сыппакка, сатаабаппын сатыырга, кыайбаппын кыайарга дьулуһабын.

– Төһөнөн киһи оҕо сааһыгар ыараханы көрсөр да, соччонон олоххо тардыһыыта күүстээх буолар диэҥҥэ сөбүлэһиэҥ этэ дуу? Оҕолоргор туохха ордук болҕомтоҕун уураҕын?

– Сэрии кэминээҕи оҕолор төһөлөөх үлэни көрсүбүттэрэ буолуой?! Аһыыр-аһаабат ыккардыгар, тоҥон-хатан, хара сарсыардаттан харахтарын симиэхтэригэр диэри өрө тура сылдьан хамсаннахтара. Этэр дьоллоох оҕо саастара онон аастаҕа... Төрөппүттэрбит ити курдук улаатаннар, биһигини кытаанахтык ииттэхтэрэ дии саныыбын. Ол туох даҕаны куһаҕана суоҕа. Үлэттэн толлубакка, аҥаар кырыытыттан ылсыы, саҥа технологияны, техниканы баһылааһын биһиги көлүөнэ дьонугар баар. Туруоруммут сорукка хайаан да тиийэргэ дьулуһуу – эмиэ биһиги төрөппүттэрбит иитиилэрэ. Ол да иһин биһигини наһаа дьоллооххут диэтэхтэрэ.

Оттон биир өттүнэн, сорох ардыгар билиҥҥи кэми тулуйумуна гынабыт, кыйаханан да ыларбыт баар суол. Үлэлээри гыннахпытына, бириэмэбитин маныыбыт. Дьиэҕэ тиийэн бэлэмҥэ олоро сатӹыбыт. Аҕа, ийэ суолтата отой атыннык хайысхаланан эрэр. Оҕо иитиитин тутуһуута лаппа сыппаата. Судаарыстыба көмөтүн кэтэһэр курдук манаан олоробут, ким эрэ уунан биэрдэр дэһэбит. Оҕолорбут да ону сэрэйэн эрдэхтэрэ. Бэйэбит оҕо сааспытыгар төрөппүттэрбитин көрө-истэ улааппыппыт курдук, биһигини оҕолорбут эмиэ манаан, холобур оҥостон эрдэхтэрэ. Барытын бэлэмнээн биэрэр сүүрүүтүгэр охтобут. Киһи олорор күннээҕи кыһалҕатын атыннык көрөр буолан эрэр, наһаа туора сири көрөн тахсабыт. Бэлэми кэтээһиҥҥэ-манааһыҥҥа буолбакка, бэйэбитигэр интэриэһи сүтэрбэккэ, бэйэбититтэн тутулуктааҕы оҥорон-тутан истэрбит дии саныыбын. Оҕолортон ирдэспэккэ, бэйэбитигэр ирдэбиллээх буолуохха. Чэ ити мин санаам, олох куһаҕан буолла дэммэппин. Саас барара түргэн, оҕо улаата охсоро соһуччу.

Өбүгэлэрбит үөрэтиилэрин билэ, хайа да түгэҥҥэ тутуһа сатыахха.

– Киһи олоҕо – тыйаатыр. Орто дойдуга биһиги артыыс буолан кэлэбит диэн этэллэр дии. Эн норуот тыйаатырын биир тутаах артыыһа буоларыҥ туһунан кэпсэтиэх.

– Тыйаатырым туһунан кэпсээтэххэ, 35 сыл устата араас оруолга оонньоон кэлбиппин. Эдэр киһи оруолуттан, кырдьаҕаһыгар тиийэ. Онно бааллара Бүөккэ диэн эдэркээн уол хомолтолоох уобараһа. “Наара суох” пьесаҕа омуннаах кэпсээннээх Мыччыыкаан оҕонньор. «Хара кыталыкка” – Тээллэриис, о.д.а. сүрүн оруоллары балайда ситиһиилээхтик оонньообутум. Бэйэм эмиэ режиссер буолан холонон көрбүттээҕим. Онно бэйэм айымньыларбын бар дьонум дьүүлүгэр туруоран хайҕаммыттааҕым. Кындыл Уйбаан, Уххан хоһооннорун Дьокуускай үрдүк сыаналарыгар ааҕарбыт.

Тыйаатыр мин олохпор элбэҕи биэрдэ. Араас айымньылар нөҥүө олохпун атын хараҕынан, өйүнэн-санаанан көрөрүм тус бэйэбин сааһылыыр. Уһанар дьоҕурбар да элбэххэ үөрэттэ уонна оттон саамайа дьоннуун-сэргэлиин алтыһыы буоллаҕа эбээт.

Онон, этэллэрин курдук, киһи бэйэтэ артыыс бу олоҕор. Ити оруоллар даҕаны киһиэхэ мэнээк түбэспэт буолуохтаахтар дии саныыбын. Итинэн тугу эрэ бу орто дойдуга үөрэнэн эрдэхпит буолуохтаах.

– Уһанар дьарыгыҥ кимтэн утумнанан кэлбит дии саныыгын? Уус киһи  ис дьиҥэ хайдаҕый?

– Аҕам хайҕабыла миэхэ саамай үрдүк наҕараадам этэ. Бастакы инструмеммынан маска оһуор оҥорон таһаарбыппын көрөн олус астыммытын өйдүүбүн. Уонна «уус буолсугун!» диэн үөрэн хайҕаабыт тыллара билигин да кулгаахпар иһиллэргэ дылы. Аҕам сэриигэ баран өлбүт таайа оччолорго уус эбит. Сэриигэ барыан иннинэ мастан ат кыһан биэрбит. Оттон аҕам уруһуйга дьоҕурдаах этэ. Кинилэр талааннарыттан бэриһиннэрдэҕим буолуо.

Бу дьарыкка бастакы хардыылар хаһан баҕар кыраттан саҕаланар буоллахтара. Аны санаатахха, илии үлэтиттэн саҕалыыр ордук эбит. Оччолорго электрическэйдэр устуруус, дрель эрэ диэххэ сөп. Мин биир күһүн тэлэбиисэринэн "Bosch" фирма лобзигын көрөн-сөҕөн, ону ылар баҕа күүһүрэн, кыһын Дьокуускайтан ыллаттарбытым. Ол бастакы инструмеммынан оһуор-мандар оҥорон саҕалаабытым. Уонна аан бастаан аҕам хайҕабылын ылбытым.

Ити курдук маска ылларбытым 30 сыл буолла диэххэ. Ол тухары тугу ордук оҥорбут киһи диэн санаа үүйэ тутар. Билбэтим билигин да баһаам. Уус дьарыга уһанан истэх аайы толкуйдатара элбээн иһэр, мындыр буолууну ирдиир.

– Тохсунньу томороон тымныылара сатыылаан аҕай тураллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ кыһыннары уһаныы баар буолла. Маныаха туох ымпык-чымпык, ньыма-имэ, сүбэ-соргу баарын сэгэтэ түһүөҥ дуо, Байбал.

– Тымныыга дьиэ тутар диэн боппуруоска диэ... Оттон тымныыга дьиэ тутар улахан туох да уратыта суох. Биир үчүгэйэ диэн, кыһын кумаар, бырдах суоҕа буоллаҕа дии. Арай томороон тымныыны туттар тэрил тулуйбат. Ол эрэн аныгы олоххо инструмент арааһа дэлэй. Ити да буоллар биир бэйэм бэйэлээх бэйэбит дойдубут Арассыыйыскай инструменнарын ордоробун, тымныыны тулуйалларын иһин. Оттон эрбиилэргэ штильтэн ордугу бакаа көрө иликпин. Кыһын туттар мас кураанах буолуохтаах. Дьиэ туттарар хаһаайын бастакы уочарат маһын кураанаҕар болҕомто ууруохтаах. Инчэҕэй мас тымныыга хайа барара үгүс буолар.

– Эн тутууларыҥ тугунан уратылаахтарый?

– Дьиэ ис, тас өттүн элбэҕи оҥорон, тутан кэллим. Улахан кулууптан саҕалаан, уопсай дьиэлэргэ, маҕаһыыннарга, кафеларга, улахан хотоннорго тиийэ туттум. Тупсаҕай тутуулаах дьиэлэрим Бүлүүгэ, онтон да атын сирдэргэ бааллар. Буочарбынан да көрөн билээччи элбэх. Бэйэм да ураты соҕустук көрөммүн, тус эскизпинэн оҥорон таһаарарбын сөбүлүүбүн. Уонна хаһан да биир халыыбы тутуспакка буоларга кыһаллабын, биир тэҥ ойуулары оҥорбоппун. Обьемнай гынан оҥорорбун ордоробун. Бары дьарыктарбыттан бэйэм да маһы тутан-хабан уһанарбын ордоробун ээ.

–  Эдэр тутааччыларга тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Мас хаппырыыһын бары билэбит, ол эрэн мускуйан син иннин ыламмыт тутабыт, хабабыт. Былыргыттан уус киһи убаастанар. Нэһилиэктэр аайы төһөлөөх дьону дьиэлээтилэр, мал-сал оҥордулар, дьэрэкээн оҥоһуктары дьэндэттилэр.

Арай сорох дьон сакаастаан баран ылбаттара баар. Сылтах була сатаан арааһынайдаан этинэллэр. Дьиҥэр, сакаастаабыт киһи уус үлэтин сыаналыы сатыахтаах. Төһөлөөх сыра, дууһа иэйиитэ киирэн, илиитинэн имэрийэ туппута буолуой?! Ыктарыылаах кэмнэр барыбытыгар да бааллар, онон харчы аахсыыта кытаатан турар. Биир бэйэм харчы сырса сатаан үлэлээбэппин. Оҕолорум тустарыгар – күннээҕи остуол аһыгар, таҥаспытыгар эрэ хамсанабын. Сүрүн дохуотум буоллаҕа дии. Сорох дьонтон: «Төһө байдыҥ? Харчыҥ халыҥаабыта буолуо?» – диэн тыллары дөрүн-дөрүн истэбин. Дьиҥ уус оннук хаһыытыыр үптэммэт. Тоҕо диэтэххэ дуоспуруннаахтык, хаачыстыбалаахтык уонна дьоҥҥо туһалаах буоллун диэн  үлэлии сатыыбыт. Ол, кырдьык, харчы баһа сатаан дьону албыннаан үлэлэтэ сатааччылар бааллар. Онтуларыҥ эн кичэйэн үлэлииргэр наадыйбаттар, түргэн хамсаныы наада уонна үлэтэ судургу.

Эдэр саҕалааччылар уһанан бардаххыт аайы араас дьоҥҥо-сэргэҕэ, биригээдэҕэ үлэлиэххит. Кылаабынайа, туппут илиигитин ыһыктымаҥ, алдьатымаҥ. Үчүгэй уус тарбахха баттанар. Оннук сыалланан үлэлээтэххитинэ, дьон убаастабылыгар сылдьыаххыт. Үчүгэй илиилээх уус элбэх буолбат, доҕоттоор. Аны туран, киһи уһанан бардаҕына туох эрэ дьикти уратыны оҥоро сатыыр толкуйга түһэр. Оҥорон бүттэххэ, хонон турдах аайы урут оҥортообуттарыҥ сыппах курдук көстөн иһэллэр. Ол аата – дьулуһуу, тугу эрэ ситиһэ сатааһын. Холобура, спортсмен курдук диэххэ. Отой тохтообокко көрдүүр, атын албастарга үөрэнэр буолбат дуо?!

Уһанан эрэр эдэр уолаттар  оҥоро сылдьар тутууларгытын бэйэҕит санаабыт, көрөр хараххытынан оҥоруҥ. Үчүгэй оҥоһуктары көрдөххүтүнэ, тэҥнэһэ сатаан, илиигитин араарбакка уһанан иһиҥ диэн сүбэлиэм этэ.

Түмүккэ уус дьарыктаах дьоҥҥо бэйэм хоһооммун аныыбын:

Кыһыммыт кэллэ, доҕоттоор!

Кыыдам хаарбыт түһэн,

Томороон тымныылар тураллар.

Ол эрэн онтон чаҕыйбаппыт биһиги

Олорон биэрбэппит толлон.

Уһанар тыаспытын таһааран,

Өссө күүскэ хамсанабыт.

Өчөс сахалар баарбыт,

Итии хааммыт оонньоон,

Тымныыны, тыалы аахсыбаппыт.

Чэй, доҕоттоор, уустарым,

Сүгэбитин тутаммыт, тыаһаппытынан барыаҕыҥ!

– Байбал уола Байбал сэргэх сэһэҥҥэр, сүмэлээх сүбэҕэр барҕа махтал буоллун. Саҥа 2025 үгүс үтүмэн үөрүүнэн эн дьиэҕин толордун!

Хаартыскалар:

Дьоруой тус архыыбыттан