Кыраайы үөрэтии мусуойун устуоруйата

Дойду устуоруйатын мусуойдар кэпсииллэр. Норуот быһыытынан сайдыыбыт барыта мусуойга кэпсэнэр. Суруйааччы Николай Денисович Неустроев аатынан Уус Таатта орто оскуолатын СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Алдан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, мусуойу төрүттээбит Анна Денисовна Данилова аатын сүгэр кыраайы үөрэтэр мусуой салайааччыта, Таатта улууһун «Ай-Тал 2017» бастыҥ мусуой үлэһитэ аат хаһаайката Антонина Николаевна Неустроевалыын кэпсэтиибитин ааҕыҥ.

«Основать музей – это большое дело, которым общество вправе будет гордиться и где могли учиться не только наши дети, но и взрослые... Музей имеет не только научное значение, но и воспитательно-просветительское...»

Николай Денисович Неустроев

– Антонина Николаевна! Сыллата ыам ыйыгар Аан дойду мусуойун күнүн бэлиэтиибит. Саха литературатын саҕааччы, төрүттээччи Николай Денисович Неустроев аатын сүгэр Уус Таатта орто оскуолатын мусуойун туһунан кэпсэтиэх.

– Оннук. Аан дойду үрдүнэн мусуой дириҥ суолталаах. Мусуойдар тэриллэн, төрөөбүт дойдубут түҥ былыргытыттан саҕалаан билэ улаатар, тапталы иҥэрэр, киэн туттууну үөскэтэр кыах баар. Алдан нэһилиэгэ, дохсун сүүрүктээх хоту өрүскэ холбоһор ыйаахтаах Аллан өрүс курдук, олус түгэхтээх, номохтон салҕанан кэпсэнэр дириҥ сэһэннээх дойду. Онон даҕаны айар-тутар дьоҕурдаах дьон төрөөн-үөскээн ааспыт ытык сирдэрэ. Ол курдук, саха литературатын төрүттээччилэр Николай, Анна Неустроевтар, саха суруйааччылара Василий Тарабукин, Николай Винокуров-Урсун талаҕынан курбуулаах Таатта үрэх, Аллан өрүс уутун иһэн улааппыттара, айылҕа маанылаах сирин салгынынан тыынан, төрөөбүт литературабытын сахпыттара.

Биһиги мусуойбут Анна Денисовна Данилова көҕүлээһининэн анал дьиэлэнэн-уоттанан, 2005 с. үлэтин саҕалаабыта. Онон кини бастакы мусуой педагогунан буолар. Мин идэбинэн омук тылын учууталабын. Ол эрэн 2007 с. мусуой педагогун быһыытынан мусуойга үлэбин саҕалаабытым.

– Мусуой пуондата хайдах хомуллубутай?

– Оскуолабыт мусуойун пуондата хаҥыырыгар олохтоохтор күүс-көмө буолбуттара. Манна ойуччу тутан,  мелодист, хоһоонньут, норуот ырыаларын,  фольклорун хомуйбут, үйэтиппит, сахалартан бастакы музыкальнай инструменнары настройкалыыр маастар Денис Данилов баай матырыйаалы бэлэхтээн турар. Кини өр сылларга бэчээт ыстатыйаларынан биэс уон кинигэни оҥорбутун бэлэхтээбитэ. Аан дойдуга, Арассыыйаҕа, Саха сиригэр устуоруйа чахчыларын, биллэр дьон олохторун, үлэлэрин, култуура, спорт тиэмэлэригэр 400, 500 сирэйдээх кинигэлэри оҥорон туттарбыта. Итини 2012 с. Таатта улууһун 100, Алдан нэһилиэгин 90 сылларыгар бэлэх ууммута. Ону таһынан биир дойдулаахпыт Лидия Борисова «Алдан дьикти таастара» кэллиэксийэтин бэлэхтээбитэ. Умнуллубат үтүөлээх кыраайы үөрэтээччилэр матырыйааллара сүрүн пуонда буолар. Оскуолабыт бастакы учуутала Константин Неустроев 1928 с. мусуой тэрийбитин, бу мусуойга саха олохсуйа  илигинэ тоҥустар олорбуттарын бигэргэтэр тэрил, муос оҥоһуктар баалларын суруйбут. РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Михаил Кулачиков 60-с сылларга көтөрдөр, кыыллар чуучулаларын оҥорон, оччотооҕу кэм малын-салын мунньубут, учуутал, сэрии кыттыылааҕа Петр Колодезников сэрии кыттыылаахтарын, тыыл үлэһиттэрин туһунан ахтыылары, докумуоннары хомуйбут, тыыл бэтэрээнэ Анна Новгородова тыыл үлэһиттэрин туһунан ахтыылары, хаартыскалары мунньубут, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, өр сылларга оскуолаҕа пионер баһаатайынан үлэлээбит Клара Колодезникова сэрии кыттыылаахтарын туһунан пионердарынан хомуйтарбыт, Учууталлар учууталлара Николай Неустроев Аҕа дойду сэриитин устуоруйатын, сэрии кыттыылаахтарын туһунан элбэх матырыйаалы мунньубута үйэлэргэ ааспыты кэпсии хараллаллар. Балары тэҥэ суруйааччылар Василий Тарабукин, Николай Винокуров-Урсун, кыраайы үөрэтээччи Татьяна Андросова кинигэлэрин, РСФСР уонна САССР норуодунай артыыската Анна Егорова, буойун-бэйиэт  Макар Хара кыыстара РФ, СӨ үтүөлээх бырааһа Земфира Кузьмина сэдэх эспэнээттэри уо.д.а бэлэхтээбиттэрэ хараллар.

– Мусуой үлэтэ-хамнаһа эбийиэктэн быһаччы тутулуктаах уонна сүрүн боппуруос. Эһиги саха балаҕаныгар олохтоохтук оҥостон үлэлии тураҕыт.

– Мусуой үлэтэ эбийиэктэн быһаччы тутулуктааҕа чахчы. Этэргэ дылы, үчүгэй эбийиэккэ үлэ ситимнээхтик барар уонна таһаарыылаах буолар. Ааспыт үйэҕэ мусуойбут анал дьиэтэ-уота суох, «Албан Аат хоһо» диэнинэн муҥурданан, хостон-хоско көһөн үлэлии турбут буоллаҕына, бүгүн 2011 с. үлэҕэ киирбит саха олоҕун көрдөрөр, тутулун кэпсиир балаҕан дьиэҕэ  үлэлиибит. 2006 с. СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин 161 №-дээх  бирикээһинэн – «Школьный музей»,  оттон  2010 с. 13151 №-дээх бирикээһинэн «Краеведческий музей МОУ Усть-Таттинской СОШ» сибидиэтэлистибэнэн тирэхтэнэбит. Мусуой-балаҕаммыт үлэҕэ киирбит нөҥүө сылыгар учуутал, кыраайы үөрэтээччи, саҥа кэм мусуойун төрүттээччи, СӨ үөрэҕин үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Аан дойдутааҕы «Меценаты столетия» анал бэлиэлээх Алдан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Анна Денисовна Данилова аата иҥэриллибитэ. Саҥа эбийиэкпит 2023 с. Арассыыйаттан  24563 №-дээх сэртипикээттэнэн, судаарыстыбанан бигэргэтиллибит мусуойдар реестирдэригэр киллэриллибитэ. Бу кыраайы үөрэтээччилэр, мусуой тэрийээччилэрин, нэһилиэк олохтоохторун өр сыллаах үлэлэрин түмүгэ буолар. Мусуой-балаҕан үтүө санаалаах биир дойдулаахтарбыт көмөлөрүнэн тутуллубута баар суол. Үйэлээх бэлэҕи оҥорбут архитектор, бырайыагы оҥорсубут Елена Евграфоваҕа, оскуола дириэктэрэ Петр Дягилевка, бырайыагы оҥорбут, туппут Дмитрий Евграфовка, тутууга үлэлэспит  Михаил Иркитовка (Горнай Алтайтан кэлэн өр сыл оскуолаҕа үлэлээбитэ) өрүү махталлаахпыт. Маннык этэргэ дөбөҥ. Дмитрий Евграфов уонна Михаил Иркитов, оскуола үлэһиттэрэ бэйэлэрин күүстэринэн тутан үлэҕэ киллэрбиттэрэ.

– Сэдэх эспэнээттэр бааллар дуо?

– 2005 с. биир дойдулаахпыт Данил Максимов XVIII үйэтээҕи ат ыҥыырын  бэлэхтээн турар. Үчүгэй харайыы түмүгэр, биһиги дьолбутугар, баччаҕа тиийэн кэлбит. Саха саарыннара Николай, Анна Неустроевтар чугас аймахтара  Анна Егорова, Макар Хара кыыстара Земфира Кузьмина Николай Неустроев 115 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ И.П. Будинов «Русско-якутский словарь» (1926),  А.Е. Кулаковскай «Сборник трудов исследовательского общества «Saga Keskile» (1925) кинигэлэрин бэлэхтээбитэ. Ону таһынан  2007 с. Неустроевтар төрөппүттэрэ Ксения Петровна, Денис Петрович Неустроевтар хопполорун Федора Денисовна кыыһа Акулина Неустроева илдьэ сылдьыбытын сиэн кыргыттара Зоя, Лидия Гаврильевна Гоголевалар бэлэхтээбиттэрэ. Николай Денисовиһы эҕэрдэлээбит аккырыыккалар куоппуйалар эмиэ мусуойбут киэн туттар эспэнээттэрэ. Биир аккырыыкка кэннигэр: «Николаю Дионисьевичу Неустроеву. Коля! Поздравляю Васъ съ Высокоторжественнымъ праздникомъ Рождества Христова и наступающимъ Новымъ Годомъ душевно желаю Вамъ встретить проводитъ оный радостно въ добромъ здоровье и полномъ благополучии. Съ истин. С почтениемъ Вашъ Ваня», – диэн суруктаах; иккиһигэр – «Николаю Дионисьевичу Неустроеву. Коля! Поздравляю всъ Днемъ Ангела и желаю провести во всякомь благополучии. От Ивана Слепцова, 1913 год, 6/XII».

Бу курдук үтүө дьоммут тутта сылдьыбыт маллара биһиэхэ туохха да сыаналаммат күндү, сыаналаах мал буолар.

– Мусуой бүгүҥҥү олуга...

– Мусуой нэһилиэкпит туллар тутааҕа, эргийэр киинэ. Сыллата араас тиэмэлэринэн быыстапкалар, мусуой уруоктара, экскурсиялар тэриллэн,   дойдуга, төрөөбүт алааска тапталы иҥэрэр, киэн туттууну олохтуур. Үүнэр көлүөнэ ыччакка сайдыыны саҕар, олорон, үлэлээн ааспыт көлүөнэ олоҕун сыаналыырга, ытыктыырга үөрэтэр.

– Антонина Николаевна, сырдатыыгар махтанабын.

Хаартыскалар: Ааптар тиксэриитэ