Кылгастык Кытай туһунан

Урут “кытайдар олус элбээн, ыал 1 эрэ оҕолонорун көҥүллүүллэр, иккис оҕоломмуттар ботуччу сууманан ыстарааптаналлар үһү” дииллэрин истэргит буолуо. Дойдуларын нэһилиэнньэтэ олус элбээн, былааннаан, кэмнээн оҕолонор наадатын туһунан кэпсэтии Кытайга ааспыт үйэ 50-с сылларыттан саҕаланан барбыт. Төрөөһүнү аҕыйатар гына, хас да түһүмэхтээх улахан хампаанньа ыытыллыбыт. Кырдьык, 1979 сылтан 2016 сыл тохсунньутугар диэри сыччах 1 эрэ оҕолонуу көҥүллэнэрэ. Итиннэ арай игирэ оҕолонооччулар хапсыбаттара. Ону тэҥэ тыа сирин ыала бастакы оҕолоро кыыс буоллаҕына эбэтэр ыал бастакы оҕото ыарыһах, итэҕэс буоллаҕына, иккис оҕолоноллоро көҥүллэнэрэ, ыстарааптаммата.

Бикипиэдьийэҕэ сурулларынан, Кытайга 2016 сылтан эрэ икки оҕолонуу көҥүллэммит. Оттон 2021 сыл ыам ыйын 31 күнүгэр дойдуларын хомуньуус баартыйаларын КК Политбюротун мунньаҕа 3 оҕолонууну көҥүллүүр туһунан быһаарыы ылыммыт. Онуоха КНР-га 2020 с. ыытыллыбыт нэһилиэнньэ национальнай биэрэпиһин түмүгэ төрүөт буолбут.

Ити сыл Кытайга букатын аҕыйах... 12 мөлүйүөн оҕо төрөөбүт. Бу, доҕоттор, кинилэргэ кэнники 60 сылга муҥутуур намыһах көрдөрүү үһү! Эбэтэр 2016 сыллааҕыга тэҥнээтэххэ, оҕо төрөөһүнэ 1,5 бүк аҕыйаабыт.

Тэҥнээ: Арассыыйаҕа ити 2020 сылга баара эрэ 1 435 800 оҕо күн сирин көрбүт.

*Хомойуох иһин, көрдөрүү сыллата намтыыр. 2023 сылга — 1,265 мөл., былырыын олох да 1,222  мөл. эрэ кырачаан төрөөбүт.
Оттон бу дьыл тоҕус  ыйыгар —1,095 мөл. оҕо эбиллибит. Икки ый иһинэн былырыыҥҥы көрдөрүүнү ситиэхпит дуу?*

Ол да буоллар, Кытайга оҕолонуу аҕыйыырыгар судаарыстыбаннай бобуу-хаайыы буолбакка, социальнай, экэнэмиичэскэй уо.д.а. балаһыанньа, өй-санаа уларыйыыта, тастан сайдыы киириитэ ордук дьайбыт, онон “ойон тураат, оҕолонуу көрдөрүүтэ тупсан барара саарбах” дииллэр.

Кыыс оҕоттон ордук үөрэллэр?

Тоҕо эмиэ Кытайга тиийэн хааллым диэ? Бу сайын Хэбэй провинция Циньхуандао куоратын Бэйдайхэ оройуонугар сынньаммыппыт. Бу иннинэ Бэйдайхэни куорат аата дии саныырым, алҕаһыыр эбиппин. Бэл, сорох кытайдар бэйэлэрэ да куорат дии саныыллар үһү. Онно биир нууччалыы аата Аня диэн бэрт элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх, сытыы-хотуу гид кыыс баара. Таһыттан көрдөххө, 30-35 эргин саастаах, кэргэннээх. 12 саастаах кыыс оҕолоохтор үһү. Интэринээттээх оскуолаҕа үөрэнэрин кэпсээбитэ. Кэргэниниин үлэ үөһүгэр сылдьар буолан, оннук дьаһаммыттар. Аня өссө уол оҕолонуон ыралыыр да, эрэ иннинэн буолан, ончу сөбүлэммэт үһү. Уолланар гына, дохуоттара үрдүк буолуон наада эбит. “Баҕар, хойутуу” диэн, уһаттар-уһатар эбит. Тоҕо диэтэххэ, Кытайга уолланыы – улахан эппиэтинэс, ночоот да диэххэ сөп үһү. Холобур, “3 уол оҕолоохпун “диэбит киһини аһынан, “оо” диэн саҥа аллайаллар үһү. Этэр:

– Быйылгыттан оҕоломмут ийэҕэ 3 сыл устата ыйга 300 юань биэрэр буолуохтара диэн сонуну аахтым. Ол үчүгэй гынан баран, син биир билигин ким да 2-3 оҕолоно сатаабат. Үгүстэр, бэл, биир да оҕолонорго ыксаабаттар. Туохха барытыгар сыана үрдээн турар. Биир уоллаах үчүгэй. Уоллаах кыыс оҕо эмиэ – үчүгэй. Оттон икки оҕо иккиэн кыыс буоллахтарына – супер! Дьэ, оттон икки уол буоллаҕына – ужас! Кыра эрдэхтэринэ бары да тэҥнэр. Көрүүлэрэ-истиилэрэ биир. Улаатан, ыал буолууларыгар саҕана араастаһыыта, дьэ, көстөн кэлэр. Олоҕурбут үгэс быһыытынан, уол дьоно кини ыал буоларыгар хайаан да кыбартыыралаах буоларын хааччыйыахтаахтар. Манна билигин дьиэ 1 кв. м  сыаната 15 тыһ. юань. Онон икки уолу дьиэлиэх диэтэххэ, уустук. Үһүс туһунан саныахха да ыарахан. Дьиэтэ-уота суох уол ойох булунара уустук. Онон эрдэттэн дьиэлиир гына, төрөппүт үлэттэн ордубат. Ону ааһан, уол дьоно ойох тахсар, кийиит буолуохтаах кыыска (уруу бэлэмигэр диэн) үгүөрү үбү ууран биэриэхтээхтэр. Кээмэйэ араас буолар. Ортотунан – 100 тыһ. юань. Соҕуруу Кытайга Хотугутааҕар быдан элбэх.

Арааһа, хаһааҥҥыта эрэ биһиэхэ сулуу диэн баарын курдук быһыылаах. Ол эрээри биһиэхэ кийиит да кураанах барбата, энньэлэнэрэ уонна уол оҕоҕо сир бэриллэр, “кыыс диэн омук анала” да буоларынан, кыыс оҕотооҕор уолу ордороллоро. Оттон Кытайга, кырата, бу билиҥҥи кэмҥэ, төттөрүтүн, кыыс оҕолоохтор холкутук өрө тыынар чинчилээхтэр.

Биир кыбартыыралаах ыал арахсар түгэнигэр, оҕо киниэхэ хааларын быһыытынан ийэҕэ бэриллэр. Икки дьиэлээх буоллахтарына, үллэстэллэр үһү. Ол да үрдүнэн арахсыы син биир баарын Аня этэр.

Салгыы кэпсиир:

– Кыыс оҕо төрөппүт дьонугар быдан чугас буолар. Уол ордук кэргэнигэр тардыһар. Сорохтор көмө-күүс буолар диэн уолу баҕараллар. Уруккута чуолаан уолга баҕарар эбит буоллахтарына, билигин кыыска ордук тардыһаллар. Кыыстаах ыал – дьоллоох ыал.

Ити курдук, биһиэхэ төрөппүт оҕотугар булгуччу көмөлөһөр эбээһинэстээх. Ол биир мөкү өрүтэ – ыччат бэлэми кэтэһэ үөрэнэн, бэйэмсэх буолла. Төрөппүт биэриэхтээх диэн кыбартыыраланар, күүскэ үлэлиир туһунан санаабаттар. Тэлэбиисэр, төлөпүөн тутан баран олорооччу элбэх. Биллэн турар, үлэлээччилэр, эппиэтинэстээхтэр да бааллар. Биһиэхэ эмиэ кыбартыырабытын эрим дьоно атыыласпыттара. Хаалбыт кирэдьиитин бэйэбит төлөһөбүт. Бырыһыана, хата,  кыра: 3,5.  Үгүс төрөппүт кыайан кыбартыыра ылбат буоллаҕына,  саатар 30% уйунан баран, сороҕун кирэдьиит ылар.  Иэһи бааҥҥа 10-30 сыл устата төлөһүөххэ сөп. Сааскыттан тутулуктаах. Билигин 60 саас кэнниттэн иэс биэрбэттэрин тэҥэ.

Туризм, биэнсийэ уонна үөрэх, убаастанар идэ...

– Бэйдайхэ – сайыҥҥы туризм сайдыбыт сирэ. Онон сылаас, сөтүө кэмин баттаһа, манна үлэлээччилэр туттумахтаһан хаалаллар.  Кыһын барыта сабыллар. Олохтоох туризм суоҕун тэҥэ. Тастан кэлээччилэр суоттарыгар курорт үлэлиир, дохуот киирэр. Алтынньыттан саҕалаан манна ыам ыйын бастакы күннэригэр   диэри кураанах тэҥэ буолар.

Бэйдайхэ – Циньхуандао 4 оройуонуттан биирдэстэрэ. Уопсайынан, Кытай 24 провинциялаах. О.и. Хэбэй баар. Улахан провинция, Пекинтэн наһаа ырааҕа суох. Килиимэтэ быдан үчүгэй, салгына ыраас, бэрээдэк чааһа үчүгэй буолан, Бэйдайхэҕэ Кытай атын куораттарыттан көһөн кэлээччи элбэх. Ордук биэнсийэлээхтэр сөбүлээн олохсуйаллар. Циньхуандао кыбартыыраҕа наадыйыы улахан буолан, сыана үрдүү турар.

Биһиэхэ эр дьон – 63 саастарыгар, дьахталлар – 55-58 сааска биэнсийэҕэ тахсаллар. Урут дьахталлар – 50-55 саастарыгар, оттон эр дьон  60-нарыгар тахсаллара. Кэлин 3 сыл уһатан биэрбиттэрэ. Ол оннугар биэнсийэ үчүгэй. Онон үгүстэр үлэлээбэттэр. Үйэлэрин тухары үлэлээн, оҕолорун туһугар букунайан баран, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаллара да сөп буоллаҕа. Биһиэхэ төрөппүттэр хойукка диэри оҕолоругар көмөлөһөллөр, сиэннэрин көрсөллөр. “Улааттыҥ, ыал буоллуҥ, бэйэҥ хааччын” диэбэттэр. Тоҕо диэтэххэ, эһиэхэ курдук оҕо 1,5-3 сааһыгар оҕо көрөн олорорго уоппуска диэн суох. Ол иһин төрөппүт көмөтө суох дьоҥҥо олус уустук. Үгэс курдук, эһэ-эбэ көмөтө суох табыллыбаппыт. Ол иһин үгүстэр биэнсийэҕэ таҕыстылар да, тохтууллар. Оҕону дьыссаакка 3 сааһыттан эрэ саҕалаан ылаллар. Биллэн турар, төлөбүрдээх.  Ыйга, ортотунан, 1,5 тыһ. юань курдук буолар. Өссө сыаналаахтар эмиэ бааллар.

Оскуолаҕа 6 саастарыттан бараллар. Алын оскуола 6 кылаастаах, орто оскуола 3 кылаастаах. Онно үөрэнии босхо уонна оҕо булгуччу үөрэниэхтээх. Оттон үрдүкү оскуола (“высшая школа” диир) төлөбүрдээх. Орто оскуола кэнниттэн салгыы үөрэнэр гына, ситиһиилээхтик үөрэниэххэ наада. Төлөбүрэ араастаһар. Үчүгэй үөрэхтээхтэр кыраны, мөлтөхтүк үөрэнээччилэр үгүөрүнү төлүүллэр. Салгыы университекка үөрэниэххэ сөп. 4 сыллаах үөрэх. Арай медиктэр 5 сыл үөрэнэллэр.

Кытайга саамай үчүгэй уонна убаастанар идэ –  медик уонна педагог. Быраас, учуутал, преподаватель хамнаһа быдан үрдүк. Биэнсийэлэрэ да оннук буолар. Учууталлар субуота, өрөбүл күннэргэ өрүүллэр. Биһиэхэ кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы каникул диэн баар. Сайыҥҥы – от ыйын ортотуттан балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри. Балтараа ый уһуннаах. Кыһыҥҥы – биир ый уһуннаах. Алтынньы 1 күнүттэн нэдиэлэ сынньалаҥ баар.

Мин тойонум университекка устудьуоннары нуучча тылыгар үөрэтэрэ. Кини 10 тыһ. юань биэнсийэлээх. Хамнаһыҥ төһөнөн үрдүк, төлөбүрүҥ улахан – оччонон биэнсийэ элбэх буолар. Ортотунан, ыйга 3 тыһ. юань ылаллар. Сыллата кээмэйэ үрдээн иһэр.

Кыыспыт 8 кылааска үөрэнэр. Киниэхэ интэринээттээх оскуоланы талбыппыт. Үлэлиир буолан, бириэмэбит ончу тиийбэт. Олорорун уонна аһын-үөлүн ааҕан, интэринээтигэр биир сылга 20 тыһ. юань курдугу төлүүбүт. Үөрэҕэ, эппитим курдук, 9-с кылааска диэри диэри босхо буолан, үчүгэй.

Дьэ, ити курдук, Анялыын биир экскурсияҕа бараары, балачча элбэҕи истибиппит. Хата, биһиэхэ уол, кыыс оҕо диэн араарыы турбатын тэҥэ. Кими оҕолонор ордук ночооттооҕун-барыстааҕын этэр да уустук. Сүрүнэ, оҕо эрэ баар буоллун. Оҕо хатан күлүүтэ хас дьиэ аайы чугдаардын, дьоллоох оҕо саас өрүү баар буоллун! Биһиэхэ оҕолонууну, ол иһигэр элбэх оҕолонууну  өйүүр бэлиитикэ күүскэ барар. Ол эрээри, хомойуох иһин, оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтүнэн Кытайтан ырааҕынан хаалан иһэбит. Тохсус кылааска эрэ диэри босхо үөрэнии киирдэҕинэ, букатын да буорайар инибит?