Кыайыы күнүн умнубаппын

Мөлүйүөнүнэн ааҕыллар сиэртибэлээх, мөлүйүөнүнэн хорумньулаах сэрии түмүктэммитэ 80 сыла. Алдьархайдаах сэрии дуораана билигин да иһиллэр, билигин да ахтыллар. Кыайыы көтөллөөх ыам ыйын нүөмэригэр тыыл бэтэрээнэ, Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Игидэй нэһилиэгин, Таатта улууһун ытык кырдьаҕаһа Никита Никитич Быгынановтыын кэпсэтиибин ааҕыҥ.

– Улуу Кыайыы 80 сылынан, Никита Никитич! Бу алдьархайдаах сэрииттэн норуоппут кыайыылаах тахсыытыгар эһиги, сэрии кэмигэр тыылга үлэлээбиттэр, көмөҕүт, тирэххит тугунан да кэмнэммэт улахан. Төһө да ыарахан буоллар, ааспыты ахтан-санаан ылыах эрэ.

– Биһиги, сэрии кэмин иннинэ төрөөбүттэр, уустук оҕо сааһы ааспыппыт. Оҕо сааспытын сэрии быһа түһэн, ситэ оонньооботох, төрөппүт тапталын, доҕордуу буолууну билбэтэх көлүөнэбит. Сэрии – төрөппүтү, чугас дьоммутун,  доҕору-атаһы суох оҥорбут, төнүннэрбит, ытаппыт-соҥоппут, тулаайах хаалларбыт ыар тыл. Мин 1934 с. саас муус устар 10 күнүгэр Никита Трифонович, Вера Игнатьевна Быгынановтар дьиэ кэргэттэригэр бастакы оҕонон күн сирин көрбүтүм. Сэрии буоларыгар сэттэ саастаах этим, Дириҥҥэ олорорбут. Нэһилиэкпит эр дьоно, кыанар өттө бары сэриигэ ыҥырыллыбыттара. Оҕо аймах, оҕонньор-эмээхсин туран хаалбыппыт.

– Сэрии кэмигэр оскуолаҕа үөрэх тохтооботоҕо, үөрэҕи таһынан бары Кыайыы туһугар үлэҕэ эриллибиккит...

– Оччотооҕу салалта үөрэҕи тохтоппотоҕо, онон ааҕар-суоттуур дьолу биэрбитэ. Дэбдиргэттэн түөрт биэрэстэлээх Дириҥ алаастан сылдьан үөрэнэрбит.  Ол саҕана чаһы диэн суоҕа. Бириэмэни халлаан сырдыырынан-хараҥарарынан быһаараллара. Халлаан сырдаан эрэр диэн дьоммут туруоран оскуолабытыгар ыыталлара. Маҥнайгы кылааска биэс-алта буолан барбыппыт. Бастакы учууталым Мотрена Афанасьевна Трофимова этэ. Ити сылларга оскуола дириэктэринэн Петр Георгиевич Нестеров үлэлиирэ. Сэрииттэн бастакынан 1943 с. Алексей Николаевич Варламов төбөтүгэр бааһырыы ылан кэлбитэ, доҕолоҥнуура. Кини бастыкы ыҥырыыга барбыт этэ. Ити сыл оскуолаҕа физругунан үлэлээбитэ, онтон  балыыһаҕа сопхуостуу көспүтэ. Семен Ефимович Егоров – нуучча тылыгар, Зинаида Ельпидифоровна Егасова, Анна Алексеевна Большакова – ахсааҥҥа, Михаил Гаврильевич  Кузьмин саха тылыгар  үөрэппиттэрэ. Ахсаан уруогар сөбүлээн үөрэнэрим. Сайынын оҕолор бары окко үлэлээбиппит, ити уончалаахпыттан этэ. Сэрии сылларыгар айылҕа тэҥинэн ытаабыта, ол аата улахан кураан сатыылаабыта, аһыҥка ыспыта. Бары туос аччык сылдьыбыппыт, хоргуйууттан өлүү-сүтүү элбээбитэ. Ону ол диэбэккэ кыралыын-кырдьаҕастыын бука бары үлэлииргэ кыһалларбыт. Аҕам үлэ фронугар барбытыгар Баайаҕаҕа эһэбэр иитиллибитим. Онно икки сыл үөрэммэккэ олорбутум. Онтон аҕам кэлэн ылбыта.

Сэрии кэннинээҕи сылларга, ити 1947-1948 сс. буолуохтаах, Куссумарга кэриэй оҕонньордоох эмээхсинэ олороллоро. Оҕуруот аһа ыһаллара, онно биһиги уу кутарбыт. Хортуоппуй, оҕурсу, сээкэй оҕуруот аһа үүннэрэллэрэ. Хаппыыстаны кэлин үүннэрэр буолбуттара. Балтыбар ырбаахы тигэн биэрбиттэрэ үһү диэн дьон кэпсээбит. Хантан кэлбиттэрин өйдөөбөппүн. Соҕотох балтым Ольга  Никитична Алексеева төрөөбүт дойдутугар олорор. Кыайыы сылын кэннэ, 1946 с. төрөөбүтэ. Удьуорун салҕыыр элбэх ыччаттаах.

– Кыайыы буолбутун ким биллэрбитэй? Олохтоохтор үөрүүлэрин умнубат буолуохтааххын...

– Кыайыы буолуутугар 11 сааспын туолбут кэмим этэ. Дириҥҥэ саха балаҕанынан, нуучча дьиэтинэн хас да ыал олорорбут. Биир тэҥ күн-дьыл, тиийиммэт-түгэммэт кэмнэр тураллара. Ол күн, Кыайыыны биттэнэн, күннээх сылаас күн буолбутун өйдүүбүн. Хара сир этэ, ханан да хаар суоҕа. Холкуостаахтар ыһыыны ыһан бүтэрдилэр диэбиттэрэ. Арааһа саас эрдэ кэллэҕэ буолуо. Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпытына, почта начаалынньыга  Нуучча Биэрэ кэлэн эппитэ. «Кыайыы буолла, дьоҥҥутугар этиҥ» диэннэр, дьиэбитигэр эрдэ ыыталаабыттара. Ол күн ити курдук өйдөбүнньүк буола хатанан хаалбыт. Дьон-сэргэ үөрүүтэ харахха быраҕыллара, бары үөрбүт сирэйдээхтэрэ, кэпсээн-ипсээн буолбуппут баара. Уһун ыарахан олохтон дьон сылайбыта-элэйбитэ бэрт этэ.

– Кыайыы ыһыаҕын өйдүүгүн дуу?

– Кыайыы ыһыаҕар дьоммун кытта сылдьан турабын. Ыһыах Күбээдикигэ буолбута. Дьон санаата кэлбит да этэ. Туох баардарынан таҥнан, ырыаҕа-тойукка, оонньууга тэҥинэн кыттыбыттара. Оллооҥҥо эт буһаран сонно сиэппиттэрэ, кымыс кутан иһэрдибиттэрэ. Саламаат астаан түҥэппиттэрэ. Ааттыын Кыайыы ыһыаҕа ыһыллыбыта.

– Сэрии кэнниттэн үөрэх салҕанар, үлэ киһитэ буолаҕын...

– Дэбдиргэҕэ сэттэ кылааһы 17 саастаахпар үөрэнэн бүтэрбитим.  Оскуолаҕа сылдьан хайыһардыыр, сүүрэр этим. Оччолорго физкултуурабыт учуутала Иван Михайлович Лопатин диэн киһи этэ. Кэнники Михаил Гаврильевич Кузьмин үөрэппитэ. Спортивнай күрэхтэһиилэр оскуола эрэ иһинэн ыытыллаллара. Октябренок, пионер, хомсомуол кэккэтигэр сылдьыбытым. 1953 с. Ытык Күөл орто оскуолатын бүтэрэн баран, төрөөбүт нэһилиэкпэр холкуоска булчутунан, сайынын окко үлэлээбитим. Оттон 1956 с. түөрт ыйдаах тырахтарыыстар куурустарын, 1961 с. куоракка эмиэ түөрт ыйдаах суоппар үөрэҕин бүтэрэн, холкуоска тырахтарыыс, суоппар эппиэтинэстээх үлэтигэр эриллибитим. Үлэм устуоруйата киэҥ: 1967 с. Петр Алексеев аатынан сопхуоска суоппарынан, тырахтарыыһынан үлэлии киирэбин, 1975 с. оройуоҥҥа Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕын үрдүк аата иҥэриллибитэ. «Таатта» сопхуоска (1976 с.), 1978-2006 сс. Игидэй «Теремок» дьыссаакка оробуочайынан, хачыгаарынан үлэлиибин. Ол саҕана дьыссаат маһынан оттуллара, ити тэрилтэҕэ барыта 28 сыл үлэлээбитим. Сайынын нэһилиэк олохтоохторуттан үүт таһар этим. Үүт былаана түһэн, кэтэх ыаллартан хомуйаллара. Ону оҕуһунан, атынан тиэйэн собуокка илдьэрим. 70 сааспар үлэлээн тохтообутум. Онон тыа сирин олохтооҕо буолан туран, бэйэм холбор үлэлээбитим диибин.

– Удьуор ситимин салҕааччы, ыал аҕата, эһэтэ, хос эһэтэ  буолаҕын...

– Олоҕум аргыһа Екатерина Егоровналыын 55 сылбытын бииргэ олоробут. Түөрт оҕолоохпут, уон икки сиэннээхпит, үс хос сиэннээхпит. Онон Екатерина Егоровналыын ийэ-аҕа, эбэ-эһэ, хос эбэ-хос эһэ дьолун билэн олоробут. 1970 с. кулун тутар 21 күнүгэр Игидэйбитигэр уруу киэһэтин тэрийбиппит. Ол күнтэн үйэ аҥаарыттан тахса сыл биир сыл курдук ааһа оҕуста. Киһи олоҕор таптыыр дьахтарын көрсөн, оҕо-уруу төрөтөн, этэҥҥэ олордоҕуна, сыл-хонук түргэнник да ааһар эбит. Бу олох дьоло бэйэ-бэйэни өйдөһүүттэн, биир санаалаах буолууттан, оҕолор этэҥҥэ сылдьыыларыттан саҕыллар. Биһиги ыалга Игидэй нэһилиэгин «Семейная доблесть», Таатта улууһун «За верность родительскому долгу» (2020 с.) анал бэлиэлэр иҥэриллибиттэрэ. Ону таһынан нэһилиэкпит «Дьолун кинигэтигэр» үйэ саас тухары киллэриллибиппит.

– Саҥа кэм ыччаттарыгар туһаайан тугу баҕарыаҥ этэй?

– Омук быһыытынан үгэһи, сиэри-туому тутуһан олоруҥ. Норуот быһыытынан тылбыт сүтүө суохтаах. Биһиги көлүөнэ алдьархайа хатыламматын!

– Эйэлээх олоҕу аҕалсыбыт, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, дьоһун олохтоох ытык кырдьаҕас, Никита Никитич! Кыайыы 80 сылын уруйдуу көрсөр дьоллоох киһигин. Кыайыылаах көлүөнэ дьонугар махтанабыт, эһигинэн киэн туттабыт!