Кыайыы буолбут күнүн умнубаппын

Саҥаспыт Федосия Константиновна Решетникова ийэбин кытта олох ыкса дьүөгэлиилэр этэ. Кэргэнэ Константин Иванович Николаев ийэбин кытта ини-бии дьон оҕолоро. Оҕо сырыттахпына түөрт уолларын кытта кэлэн сайын хонон-өрөөн бараллара. Биһиги сэттэ оҕобут, онно эбии түөрт уолу эбэн кэбиһиҥ. Урукку дьон наһаа да эйэлээхтик, өйөһөн, өйдөһөн олорбуттара билигин үтүө холобур буолар. Биһиги Николаевтары, убайдарбытын, бырааттарбытын кытта күн бүгүҥҥэ диэри билсэ, ыҥырса, сонуммутун үллэстэ сылдьабыт.

Решетникова Федосия Константиновна тыыл уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Уус Алдан улууһун Суотту нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 1926 с. ыам ыйын 15 күнүгэр Суотту нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Решетников Константин Гаврильевич, Суотту сириттэн, ийэтэ Мария Скрябина Мэҥэ Хаҥалас Маттатыттан төрүттээхтэр этэ. Былыргы ыал сиэринэн элбэх оҕоломмуттарыттан үс оҕо улаатан ыал буолан оҕо-уруу тэниппиттэрэ.

Федосия Константиновна бастакы кылаастан «Кыһыл кырдал» сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ. 1942 с. күһүн Дьокуускайдааҕы дошкольнай педогогическай училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Ити кэмнээҕи олоҕун туһунан 80 сааһын ааһан баран 2005 с.олунньу 2 күнүгэр маннык ахтыбыт:

«Мин Петр Аммосович Охлопков-Наара Суох туһунан ахтан-санаан ааһыам. Кинини эдэр эрдэҕинэ көрбөтөҕүм. Ыраах-ыраах алаастарга олорорбут. Кэлин кырдьыбытын кэннэ чугас, сороҕор дьукаах олорон билэбин. Кини томтоҕор уһун сирэйдээх, кыһыл хааннаах киһи этэ. Кыараҕас соҕус харахтаах, халыҥ соҕус уостаах, баттаҕа кылгас буолара. Наһаа чэпчэкитик бэдьэйэн хаамар, орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх этэ. Кэргэнэ суоҕа. Сэрии иннинэ биир сайын Мэнэримэ Дүөдэтэ диэн кыра сайылыкка дьукаах олорбуппут. Онно оҕонньор Таас Бэттиэмэтэ диэн сиргэ туулуур этэ. Сарсыарда эрдэ туран, киһи туруута 5-6 биэрэстэлээх сиртэн туулаан обургу тымтай улахан быһаҕаһынан мунду аҕалара. Ону Хобороос диэн кийиитэ эмээхсин элбэх үтэһэҕэ үөлэн, оһох иннинээҕи ардьаанаҕа ууран, кэлбит-барбыт дьоҥҥо сиэтэрэ. Улахан чугууҥҥа көмүлүөк оһоххо буһаран ыалларыгар бэрсэрэ. Ол саҕана биир да ыалга эт-ас суоҕа. Булуус диэн суох кэмэ этэ. Биһиги үөрэнэр буолбуппут кэннэ дойдуга киирэн Наара Суохтаахха дьукаах олоро сылдьыбыппыт. Күһүн улаханнык ыалдьа сылдьыбыта.

Онно бырааһынньыкка оскуолаҕа тахсан испиискэ хаатын суруктаах өттүнэн тутан туран дакылааччыты кытта тэҥҥэ саҥарара. «Дьэ, доҕоттоор, уот сэрии буолар буолла, өлүү-сүтүү, хаан тохтуута бөҕө буолар буолла», – диэбитигэр, дьон, кэлин сэрии буолбутугар, Наара Суох кырдьык ойуун эбит, билбит эбит дэһэллэрэ. Улаханнык бэргээн сылдьан элбэхтик саҥарар, кутурар да этэ. Түүнү быһа көмүлүөк оһоҕу оттон баран ыллаан, саҥаран тахсара, сороҕор орон баҕанатын айаатыы-айаатыы мөҕүрүү-мөҕүрүү кэйэр этэ. Ону Наара Суох ойуунун абааһыта оҕус этэ дииллэрэ. Биир да оҕону, улахан да дьону олох куттаабат, кыыһырбат, саҥарбат этэ. Онон дьиэ иһинээҕи дьон ким да кыһаллыбат. Көҥүл уруок ааҕан, дьиэ үлэтин үлэлээн, утуйан сылдьар этибит. Оччолорго, 1941-1942 сс., сэрии маҥнайгы сылыгар, кинилэр улахан дьиэлэригэр дьукаах олорбуппут. Онно үтүөрбүтэ эрээри, көрбөт буолбута. Кини суол айаҕынааҕы ороҥҥо сытара, мин балтыбыныын кини аттынааҕы ороҥҥо сытарбыт. Биирдэ сарсыарда аһыы суораттаах хааһы сиэн баран, оскуолаттан дэлби хотуолаан төннөн киирбитим. Уонна быһа айаккалаан мөхсө сыттахпына, испин имэрийэн үтүөрдүбүтэ. Кини дьону эмтиир этэ. Харахтара ыалдьыбыт дьону тылынан салаан эмтиирэ. Биир уол оҕо төбөтө лаҥха курдук баас буолбутун, ботугуруу-ботугуруу силлээн эмтээбитэ. Ол сыл оскуолабытыгар С.С. Васильев дириэктэринэн үлэлии кэлбитэ. Мин 6-ка үөрэнэрим. Күһүн С.С. Васильев сиэтэн дьиэтигэр илдьэ барара. Ону олоҥхо суруйтарар дииллэрэ. Ол сыл куораттан «Мааппа» диэн кэпсээни суруйбут суруйааччы иккиэ буолан тахсан хонон киирбиттэрэ. Ол кэпсээни түүн хойукка диэри наһаа да үчүгэйдик кэпсээбитэ билиҥҥэ диэри өйбөр хатанан хаалбыт. Оҕонньортон тугу эмэ суруйан бараары кэлэн баран, туһамматахтар этэ. Оскуоланы бүтэрэн куоракка үөрэнэ сырыттахпына өлбүтэ.

Сэрии саҕаламмыт сайыныттан уот кураан сатыылаабыта. Аас-туор олох барыбытын хаарыйбыта. Суоратынан, убаҕас хааһынан эрэ аһылыктаммыппыт. Сэттис кылааска үөрэнэрбитигэр мин колхуос интэринээтигэр, балтым Решетникова Вера Константиновна, оскуола интэринээтигэр олорон үөрэммиппит. Эдьиийбит уонна аҕабыт тыа нэһилиэктэрин күөллэригэр муҥхалааһыҥҥа кыһыны быһа үлэлээбиттэрэ. Саас ыһыы үлэтигэр эксээмэн иннинэ ыам ыйыгар колхуоска үлэлэтэ ыыталлара. Онно мин сир хорутуутугар оҕус сиэтэрим. Ыһыы кэнниттэн киирэн эксээмэн туттаран кылааспытын бүтэрэрбит. Мин 6-7 кылаастары бүтэрэн баран, сэриигэ барбыт суоччуту солбуйан үлэлээбитим. Онно ол саҕанааҕы холкуос бэрэссэдээтэлэ Васильев Егор Гаврильевич бэйэтэ үөрэтэн үлэлэппитэ. Холкуостаахтар көлөһүн күннэрин суруйарым, үлэ түмүгүн нэдиэлэ ахсын сельсовекка илдьэн туттарарым. Үлэм быыһыгар окко, бурдук хомууругар үлэлэһэрим. Оскуолабыт алтынньыттан аһыллара. Алтыс кылааска үөрэнэрбэр оскуолабыт дириэктэринэн суруйааччы, судаарыстыбаннай деятель Сергей Степанович Васильев үлэлээбитэ. Биология, физкультура уруоктарын үөрэппитэ. Сэттис кылааска үөрэнэрбэр Михаил Владимирович Федоров дириэктэрдээбитэ. География, история уруоктарын үөрэппитэ. Кылаас салайааччыта Марфа Иосифовна Слепцова диэн саха тылын учуутала этэ. Кини биһигини педучилищеҕа үөрэнэ киирэрбитигэр угуйбута. Атын техникумнар баалларын олох билбэт да этибит. Оскуоланы бүтэрэн баран сайынын холкуоска үлэлээбиппит.

Ыкса күһүн куоракка киирэн педучилищеҕа туттарсан үөрэххэ киирбиппит. Карточканан остолобуойтан ас ылан аһыырбыт. Балаҕан ыйын устата чох курууһугар үлэлэтэр этилэр. Таһаҕас тиэйэр массыынанан илдьэллэрэ. Онно баржа иһигэр туруору баҕайы кирилиэһинэн аллараа түһэн, куул түгэҕэр күрдьэҕинэн чох куттаран баран, тахсан аны өрүс сыырын дабайан чөмөххө илдьэн кутаҕын. Хаста кутарыҥ ахсааннаах, нуормалаах этэ. Ону толороору сылбаҥ быстара. Саас өрөбүл күннэргэ хортуоппуй, турунуоппус олордуутугар үлэлиирбит. Оччолорго наар илиинэн олордуу этэ. Таҥаспыт мөлтөх уонна наар аччык дьон тоҥон аххан биэрэрбит. Олорор уопсайбыт тымныыта бөҕө. Уу тоҥон хаалара. Истээх таҥаһынан сылдьарбыт уонна утуйарбыт. Биир кыыс төбө суунаары ыалтан муус тооромоһун аҕалан орон анныгар уурара ирбэт этэ.

Өрөгөйдөөх Кыайыы күнүн көрсүбүппүт үчүгэй да этэ. Билигин да умнубаппын. Уопсайбыт Петровскай уулуссаҕа баара. Сарсыарда оскуолабытыгар баран иһэн, остуолбаҕа тэллэҕэр араадьыйа баара, онтон истибиппит. Оскуолабыт таһыгар миитин оҥорбуттара. Орджоникидзе болуоссатыгар күнү быһа дьон бөҕө мустан эҕэрдэлэһии, үөрүү-көтүү, үҥкүү бөҕө буолбута. Массыына куузабын үрдүгэр ырыаһыттар бөҕө ыллаабыттара. Мин сэрии кэминээҕи олоҕум итинник».

Училищены 1947 с. бүтэрэн, Таатта оройуонун Ытык Күөл детсадыгар баспытааталынан, 1948 с. Уолба детдомун баспытааталынан үлэлээбитэ. Онтон 1949 с. дойдутугар кэлэн араас оскуолаларга үлэлээбитэ. Үлэлии сылдьан 1956 с. Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрбитин туоһулуур начаалынай кылаас учуутала дипломун ылбыта. 1975-1983 сс. Суотту орто оскуолатын интэринээтигэр баспытааталынан, түүҥҥү ньээньэнэн үлэлээбитэ. Сүрүн үлэтин таһынан уопсастыбаннай үлэлэргэ элбэхтик кыттара. Нэһилиэнньэҕэ агитаторынан, Найахыга уонна Суоттуга олорор сиригэр зона начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Араас субуотунньуктары, кэнсиэрдэри, спортивнай күрэхтэри тэрийсэрэ, бэйэтэ да кыттара. Ол курдук суоттулар, зонанан хайыһарга эстафета күрэхтэригэр бэтэрээннэр этаптарыгар сүүрэрин, онно улахан уола охтон түстэҕинэ туруоран биэрээри батыһарын өйдүүр буолуохтаахтар. Ол биэнсийэҕэ тахсан баран кыттара.

Сайын Уус Алдан оройуонун дьоно өрүс суолунан айанныылларыгар сиринэн тиэхиньикэ суох буолан хаайтарыы бөҕө буолара. Дьон суолга туран массыына кэтэһэллэрэ. Онно оҕолоох уонна кырдьаҕас дьону аһынан бэйэтэ суолга тахсан дьиэтигэр ыҥыртаан аһатара, хоннороро. Онон олус элбэх дьону билэрэ. Сайын дьиэтигэр куруук ыалдьыттаах, хоноһолоох буолара. Дьон суох буоллаҕына, тэһийбэтэ.

1959 с. Николаев Константин Ивановичка кэргэн тахсан ыал буолбута.  Кэргэнин дьонун туһунан Федосия Константиновна 2006 с. атырдьах ыйын 30 күнүгэр маннык суруйбут:

«Кэргэним Николаев Константин Иванович аҕата Лыткин Иван Иванович I (Хобороос Уйбаана) диэн сир түҥэтигин саҕаттан Сэбиэт суруксутунан үлэлээбит II-с Өспөх киһитэ эбит. Мин кини өлбүтүн кэннэ кийиит буолбутум. Кини Лыткина Анна Ивановна диэн соҕотох кыыстааҕа Түүлээххэ Ушницкай Николай Васильевич диэн учууталга кэргэн тахсан түөрт оҕоломмута. Анна Ивановна саха тылын учуутала этэ. Мин кэргэним Николаев Контантин Иванович 1927 с.т., наачалынай кылаас учуутала үөрэхтээҕэ эрээри, араас үлэҕэ үлэлээбитэ: Найахыга кулууп дириэктэринэн, Баатаҕайга математика учууталынан, Уһун Күөлгэ, Остуойкаҕа начаалынай оскуола сэбиэдиссэйинэн, Суоттуга интэринээт сэбиэдиссэйинэн. Коммунистическай партия чилиэнэ этэ, онон хайа баҕарар сиргэ лектор-пропагандист, быыбар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин, бырааһынньыктарга докладчик эбээһинэһин толороро.

Түөрт оҕолоохпут. Бары үлэлииллэр, оҕолоохтор. Улахан уол Ньурбаҕа кэргэнин дойдутугар олохсуйан олорор. Үс уол Суоттуга олороллор. Кэргэним бииргэ төрөөбүт быраата Николаев Виктор Иванович топограф үөрэхтээҕэ. Эдэригэр наар экспедицияҕа сылдьан, сир каартатын оҥорууга үлэлээбитэ. Кэлин сааһыран иһэн буҕаалтыр үөрэҕин бүтэрэн, куоракка үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыта. Аҕалара оҕонньор уол оҕоҕо өлүүлээх буолан, уолаттарын мээнэ халлаантан түһэрэн Николаев диэн араспаанньалаабыт. Дьиҥинэн Лыткиннар диэн буолуохтаахтар. Оҕонньор кэргэнэ Лыткина Марина Федоровна биһиги төрдүс оҕобут төрөөбүтүн кэннэ өлбүтэ. Кини ийэтэ Атласова Мария диэн Өнөртөн төрүттээх эмээхсин биһиэхэ олорон кыыһын кэнниттэн өлбүтэ.

Кэргэним ийэтин кытта бииргэ төрөөбүт киһи оҕолоро Атласов Егор Петрович диэн дойдутугар Өнөргө биригэдьиирдии сылдьан быарынан ыалдьан өлбүтэ. Кини түөрт оҕолооҕо. Иккитэ – Өнөргө, иккитэ Бороҕоҥҥо ыал буолан олороллор.

Биир кыыс, Находкина Анна Петровна, Намҥа кэргэн тахсан баран, кэргэнэ өлбүтүн кэннэ куоракка кыргыттарыгар олорор. Соҕотох уоллааҕа эрдэ өлбүтэ. Анна Петровна биир кыыһа мөлтөхтүк көрөр дьон библиотекатыгар сэбиэдиссэй. Улахан кыыһа Верховнай суут судьуйата.

Анна Петровна балта Борисова Матрена Петровна диэн Кэптэнигэ кэргэн тахсан сэттэ оҕолоох олорор. Оҕолоро бары оҕолоох-уруулаах ыаллар. Мин кэргэним дьонун туһунан билиим итинник».

Саҥаспыт Федосия Константиновна түөрт оҕо амарах ийэтэ, тоҕус сиэн оҕо истиҥ-иһирэх эбэтэ, биэс оҕо хос эбэтэ буолар. Кини 2018 с., 92 сааһыгар, олохтон туораабыта. Кэргэнэ Константин Иванович 1982 с. ыарахан ыарыыттан өлбүтэ.

Ыстатыйа тахсарыгар күүс-көмө буолбут, ахтыылары биэрбит Федосия Константиновна улахан уола, убайым, Юрий Константиновичка, саҥаспар Валентина Михайловнаҕа улахан махталбын биллэрэбин.