Куприян Михайлов: «Искусствоҕа турукка киирии сэрэхтээх...»

Бүгүҥҥү сэргэх сэһэннээх ыалдьыппыт – ССРС култууратын туйгуна, СӨ норуодунай артыыһа, СӨ үтүөлээх артыыһа,  «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына, Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, Дириҥ орто оскуолатын Бочуоттаах выпускнига Куприян Васильевич Михайлов. Кини Тыйаатыр аан дойдутааҕы күнүгэр быыс кэннинээҕи чаҕылхай олоҕун, мүччүргэннээх сырыыларын «Маяк» библиотекаҕа ааҕааччылары кытта көрсүһүүгэ кэпсээбитин сурукка тистибит. Көрөөччү кутун-сүрүн туппут тапталлаах артыыспыт ыччат дьоҥҥо кэс тылын тиэрдэбит.

• Чуут фарцовщик буола сыспытым...

• Сүрүнэ –  арыгыны испэтэҕим...

• Онно даҕаны «үөнүм» баппакка, түбэһэ сыспытым...

• Биирдэ дьикти түүлү түһээтим: биир оҕонньор ойууннуурга үөрэттэ...

• Атын омукка туох үчүгэй баары барытын «сойботон» иһиэх тустаахпыт.

• Көстүбэт өбүгэлэрим көмөлөрүнэн ити үрдүк аакка тигистим...

Күндүтүк саныыбын

– Сааһыран олорон эргиллэн көрдөххө, киһи олоҕо, үлэтэ-хамнаһа –  барыта оскуолаттан саҕаланар эбит. Ханна да сырыттарбын, сэбиэскэй кэммин, үөрэммит оскуолабын, учууталларбын  наһаа күндүтүк саныыбын, үтүө тылларынан ахтабын.

Биһиги көлүөнэ табыллыбыппыт дии саныыбын. Сэбиэскэй кэмҥэ соҕурууттан үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр учууталлары үлэлэтэ ыыталлара. 5-6 кылаастарга нуучча тылын Анна Ивановна Степанова диэн нуучча кыыһа үөрэппитэ. Англия тылыгар Юрий Алексеевич Погасий уһуйбута. Дэриэбинэҕэ туох барыта омуннаах диэбиккэ дылы, ол киһибитин үспүйүөн үһү диэн сурах тарҕаммыта. Биһиги, оҕолор, көрүү-истии, сэргэхсийии бөҕө. Онтубут моряк, суруналыыс, аан дойдуну кэрийбит сайдыылаах киһи эбит.  Москваҕа үлэлии сылдьан, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, хаһыакка сэбиэскэй былааһы кириитикэлээн кэбиһэн, диссидент аатырбыт. Инньэ гынан Саха сиригэр көһүүгэ ыыппыттар.

Үрдүкү кылааска нуучча тылыгар Одьулуунтан төрүттээх, сахаҕа олус кыраһыабай Мария Михайловна Иванова диэн учуутал үөрэппитэ. «Красота – это страшная сила» диэн этии чахчы эбит. Биһиги, чабырҕайбытынан көрө сылдьар орой-мэник оҕолор, кини уруогар кыайан мэниктээбэт этибит. Аны наһаа үчүгэйдик ыллыыра. Көрүдүөргэ таҕыстыбыт да, киһини барытын түҥнэри көтөр дьон, учууталбыт ыллаатаҕына, адьас чуумпуран хааларбыт, кылааска алҕас киирбит сахсырҕа көтөр кынатын тыаһа эрэ иһиллэрэ. Итинэн тугу этээри гынабыный? Сахалар чахчы талааннаах дьону убаастыыр эбиппит.

Кырдьыгынан эттэххэ, дьиэҕэ үлэни олох аахпат этим, уруокка истибиппинэн сылдьарым. Арагааккабын туппутунан таах моҕотойдуу, күтэрдии эрэ барар айдааннааҕым. Кэлин, арыый улаатан баран, куобахтыыр, кустуур эрэ дьарыктаах буолбутум. Оннук орой-мэник, түҥ хараҥа дьону учууталларбыт барахсаттар үөрэттэхтэрэ, үгүс билиини биэрдэхтэрэ. Кинилэргэ махталым муҥура суох.

Остуорас уола

– Аҕам Үгүрүө Баһылай кадровай булчут, сталинец, сүрдээх кытаанах киһи этэ. Киниттэн бары толлор, кистээн абааһы көрөр этибит. Тоҕо диэтэххэ үҥкүү буолбут киэһэтигэр дьэ саамай үчүгэйдэтэн эрдэхпитинэ Үгүрүө Баһылай күлүүкэлээх тиийэн кэлэрэ. Биирдэ интэринээт кыргыттара: «Куприян, аҕаҕыттан баран көрдөс, биир чаас уһаттын», – диэн кикпиттэрэ, онуоха бу эрэйдээх хап-сабар элэстэнэн тиийэн: «Аҕаа, үҥкүүнү биир чаас уһатар үһүгүн», – диэччи буолбутум. Онуоха, доҕоор, Үгүрүө: «Туох даа? Ону эн дьаһайар буолбутуҥ дуо?» – диэт, бары көрөн турдахтарына күлүүкэтинэн саайбата дуо, нэһииччэ аһаран биэрбитим.

Оҕо дьиэтигэр Саха сирин араас муннуктарыттан, бэл, хотуттан, оннооҕор нуучча оҕолоро кэлэллэрэ. Ол иһин ханна да тиийдэхпинэ, биһиги оскуолабытыгар үөрэммит оҕолору көрсөбүн. Миигин билиҥҥэ диэри «остуорас уола сылдьар» дииллэр.

Тустууттан – уһуну сүүрүүгэ

– Чурапчылар бары спорду өрө туппут дьоммут. Спордунан дьарыктаммат киһи бэйэтин убаастаммат. Манна диэн эттэххэ, Павел Пинигинныын биир дэриэбинэттэн сылдьабыт. Бастаан уолаттары үтүктэн, тустууга барбытым. Киирээппин кытта, моонньум уһун дуу, үөдэн дуу, «страус» диэбиттэрэ. Харахпыттан уу тахсыар диэри сүнньүбүн «тас-тас» гына эрийтэлээбиттэригэр, бэйэм бэринэн, тиэрэ баран түһэ сылдьар буолбутум. Кэбис, тустан туһа суох диэн аккаастаммытым.

Онтон интэринээт уолаттара боксанан үлүһүйдүлэр. Ким эрэ «түргэн баҕайыгын, үчүгэй реакциялааххын» диэн киһиргэппитин истэн, били, оруобуна иэдьэгэй уоппут тураах курдук, «дьэ, оччоҕо боксаҕа барабын» диэн турбутум. Пахай, доҕор, онно тиийбитим, дьарыктаах уолаттар начаас сирэйбин лэппиэскэ курдук хаптаччы саайталаабыттарыгар, баллаччы иһэн тахсыбыта. Сарсыныгар дагдайан, көҕөрөн хаалбыта. Эмиэ «кэбис» диэбитим.

Аны сүүрүүгэ, бастаан 60 миэтэрэҕэ холонон көрбүтүм. Аҕыйахта атыллааппын кытта, дьонум ситэн ааспыттара. Онтон 100 миэтэрэҕэ көспүтүм. Дьэ ортолоон истэхпинэ, дьонум көрүөх бэтэрээ өттүгэр –  биэтэккэ. Ол курдук, үтүрүллэн-үтүрүллэн, 1500 миэтэрэҕэ тиийбитим. Уһуҥҥа ким да сүүрүөн баҕарбата. Аны турист буолан табыллыбытым, ориентированиеҕа кыайбытым. Петр Гаврильевич Старостин диэн география учууталыгар туризмҥа дьарыктаммытым. Онно аҕабын кытта сохсо көрөрүм элбэхтик туһалаабыта. Алҕас, өмүтүннэрэн, ориентированиеҕа оройуон чөмпүйүөнэ буолан хаалбытым.

Саввин Вячеслав Романович диэн дириэктэрбит кыра уола миигин анаан-минээн хайыһардатар этэ. Биирдэ Славка: «Эн биир сыыһалааххын», – диэтэ. «Бай! Ол туох?» – диэн соһуйдум. Ким да миэхэ оннук кыһаммат буоллаҕа. Эн дьарыга суох тугу да ситиспэккин диэн быһаарда. Биирдэ-иккитэ кыайыаҥ уонна салгыы ситиһиилэниэҥ суоҕа диэтэ. Дьарык наада диэн сүбэлээтэ. Итиэннэ дьарыктаата: хаардаахха хайыһардатта, онтон – сүүрүүгэ. Аны аһатар. Аҕам булчут буолан, дьиэбитигэр эт дэлэй, этэргэ дылы, остуолбутугар ыһылла сытар. Куобах, балык баһаам. Ол эрээри бурдук аспыт мөлтөх этэ. Онон Славкаҕа билиҥҥэ диэри махтанабын.  

Москваҕа олох оскуолатын ааспытым

– Бэрт бытархай түгэннэртэн киһи олоххо туһалааҕы өйдүүр эбит. Бу санаатахха, мин биир үчүгэйдээхпин – наар үөрэнэ, билэ-көрө сатыыбын, дьадаҥы, дьаранаас төрүттээх буолан дуу, мэһэйи көрүстэхпинэ да, ону хайдах эрэ гынан ааһарга, мүччү көтөргө дьулуһар идэлээхпин.

Дьадаҥытык, кыһалҕалаахтык иитиллибит оҕо Москваҕа тиийэн дьиҥнээх олох оскуолатын ааспытым, элбэххэ үөрэммитим. Бастакы кууруска хам-бааччы сылдьыбытым, билбэт сирбэр сэрэнэн-сэрбэнэн. Иккис кууруска дьоммун сиппитим. Үһүс кууруска дьоммун таһынан барбытым. Ол хайдах? Оччолорго кафеҕа, эрэстэрээҥҥэ улуу уочарат. Омук киинэтэ сүрдээх муодунай, сороҕо бобуулаах да курдук. Ол сылдьан омук буолан артыыстыыр идэлэммитим – вьетнамец, дьоппуон, монгол.

Биирдэ Саҥа дьыл саҕана балыыһаҕа киирэн хааллым. Атарабыыс буолан. Өйдөнөн кэлбитим, капельницаҕа сылгы курдук уһун сирэйдэнэн ньолойо сытаахтыыр эбиппин. Саатар, ол саҕана «Битлстары» үтүктэн, уһун баттахтаахпын. Уулуссаҕа охтон хаалбыппын омук дии санаан омуктар балыыһаларыгар укпуттар.

Ыйы быһа сыттым. Кураторым Люция Константиновна Рожина кыра дьуолканы аҕалан биэрдэ. Оччолорго оннук саҥа үөдүйэн эрэр кэмэ. Омуктар кэлэн уларыс диэн көрдөстүлэр. Көрүдүөргэ кыттыгас остуол тартылар. Туох баар омук барыта баар: үрүҥ диэтэххэ –  үрүҥ, хара диэтэххэ – хара. Ол курдук аһаатыбыт-сиэтибит.

Аны артыыс буоларбын билэн соһуйбуттар. Больничнай лииспэр «артист драмы и кино» диэн сурулла сырыттаҕа. Көрдөхтөрүнэ, бэрт боростуой сирэйдээх-харахтаах киһи буолуом. Онон артыыс киһини ыллатыахха диэтилэр. Хата, мин дьолбор, учууталым хомус аҕалбыта. Дьиҥэр, балаҕан аайы баар оонньооччу буоллаҕым, ол да буоллар билбэт дьон ортотугар араастаан туттан-хаптан, артыыстаан барбыппар, чуумпуран хаалбыттара. Онтон гитарабын ылан, «Якутяночка» ырыаны сахалыы, нууччалыы, английскайдыы толордум. Онтон сөп буолбакка, «У моря, у синего моря» ырыаны нууччалыы, сахалыы, дьоппуоннуу ыллаатым. Инньэ гынан ол киэһэ «сулус» буолан хааллым. Онтон үҥкүүгэ баҕас «остуорас уола» тэҥнээхпин булбатым. Итинник ыйы быһа араас омуктары кытта алтыспытым.

Биирдэ уулуссаҕа дьоппуон ансаамбылын көрүстүм. Кэпсэппиппэр, олус соһуйдулар. Онтон ыла «дьоппуон» буолан хааллым, эрэстэрээҥҥэ быһа ааһа турабын.

Аны чуут фарцовщик буола сыспытым. Бастаан онтон-мантан булан, пластинка арааһын атыылаан эргиммитим. «Детский мир» маҕаһыынтан чугас олорорбут. Хачаайы, көтөх буоламмын, миэхэ оҕо таҥаһа барыта батар. Онтон чэпчэки сыаналааҕы ылан баран, арыый эбэн атыылыы сылдьыбытым. Манна диэн эттэххэ, Москваҕа саамай дьоллоох кэмнэрим ааспыттара, хата, онно-манна түбэһэ сыһа-сыһа, син мүччү-хаччы туттаран, этэҥҥэ  үөрэнэн кэлбитим. Сүрүнэ –  арыгыны испэтэҕим. Сорох хаарыан үчүгэй оҕолор түбэһэн, үөрэхтэриттэн уһуллубуттара. Кылаабынайа, арыгыны иһиэ суохха наада диэн аһаҕастык этэбин. Саха арыгы испэтэ да, саханы баһыйар киһи аҕыйах эбит.

13 дойдуга сырыттым

– Быйыл 51-с сылбын Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар үлэлии сылдьабын. Ааспыт 2024 сылга М.С. Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училищены бүтэрэн кэлбиппит 50 сылын бэлиэтээтибит. Биһигини, үһүс көлүөнэ щепкинецтэри, «кыһыл көмүс устуудьуйа» диэн ааттаатылар.

Бу санаатахха, 1974 сыллаахха М.С. Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училище саха устуудьуйатын бүтэрбиттэртэн саамай кыараҕас харахтаахтара, куһаҕан сирэйдээхтэрэ мин эбит. Эдэр сылдьан инньэ дии санаммат этим ээ, спортсмен эҥин буоламмын «син ничегобун» дэнэрим (дьээбэлэнэр).

Артыыстар, үчүгэйэ диэн, аан дойдуну кэрийэбит. Андрей Саввич Борисов Саха тыйаатырын Сойууска, аан дойдуга таһаарбыт өҥөлөөх. 50 сыл устата Саха сирин үксүн көрдүбүт, Сэбиэскэй Сойуус араас муннуктарыгар сылдьыбыппыт, бырааттыы омуктарбытыгар – алтаайдарга, тываларга, казахтарга, киргизтэргэ, монголларга, бүрээттэргэ, башкирдарга, чуваштарга ыалдьыттаабыппыт. Ааҕан көрбүтүм, 13 дойдуга сылдьыбыт эбиппин. Үлэбинэн аҕыс дойдуга баран кэллим. Дьиктитэ баар, тыйаатыры кытта сырыттахпытына, биһиги дойду үчүгэйин, «параднай» эрэ өттүн көрөр, наар бэлэмҥэ эрэ сылдьар эбиппит. Бэйэҥ сырыттаххына, үчүгэйи да, куһаҕаны да көрөҕүн. Манна учууталым Погасийга наһаа махтанабын, оскуолаҕа Англия тылын үчүгэйдик үөрэтэн, сааһыран баран дириҥэтэн үөрэппитим дьолум эбит. Ханнык эрэ күлүүкэлээх остуорас уола аан дойдуну кэрийэ сырыттаҕым.

Айар үлэ улахан утарсыылаах...

– Бу олорон санаатахпына, ханна даҕаны мэлдьи утарааччы буолар эбиппин. Оруолум да барыта оннук. Наар үрүҥ бандьыыттары, үрүҥ эписиэрдэри, дьоппуон үспүйүөнүгэр тиийэ оонньоон кэллим. Бэйэм даҕаны, сэбиэскэйдии иитиилээх буоламмын, сүрдээх аһаҕас тыллаах, санаабыппын малтаччы этэр киһибин. Нууччалыы эттэххэ, «Язык мой – враг мой». Аны, сүрдээх омуннаах киһибин. Ону «Чурапчым киирэр» диэн ааттыыбын.

Дьиҥэр, олох да, айар үлэ да хаһан баҕарар улахан утарсыылаах, спорт кэриэтэ күрэстэһиилээх буолар ээ. Ону оҕо, ыччат дьон тулуйуох тустаахтар.

Америкаҕа тиийэ стажировка

– Аны биир дьиибэлээхпин – тылга дьоҕурдаах эбиппин. Ол кэнники билиннэ. Сэттэ уон сааспар чугаһаан баран Англияҕа стажировкаҕа баран, «Британский английский» үөрэтэн кэлбитим. Ону ааһан Америкаҕа университекка стажировка ааспытым. Дьиҥэр, миэстэ былдьаһык буоллаҕа. Бу оҕонньорго туохха нааданый диэччилэр да бааллар быһыылааҕа. Омуктар биһиги курдук сааһыран баран омук тылын үөрэтэр дьону сүрдээҕин убаастыыллар, холобур оҥостоллор эбит. Тылга айылҕаттан дьоҕурдаах эбиккин диэн элбэхтэ хайҕаммытым. Манна диэн эттэххэ, сахалар өйгө тутар дьоҕурбут сүрдээҕин сайдыбыт. Аны артыыс идэм да туһалыыр буолуохтаах дии саныыбын. Англия тылын билэр киһи ханна баҕарар тиийэр, ханан баҕарар киирэр-тахсар кыахтаах эбит.

Кэлин билбитим, Амма Сулҕаччытыттан төрүттээх Амма бастакы кулубата Рязанскай хаан аймаҕым буолан таҕыста. Ону даҕаны Баһылай Харысхал архыыпка хасыһан, билэн кэлбитэ. «Чурапчыбын диигин даҕаны, Амма эбиккин буолбат дуо. Рязанскайдар хаан аймахтарыҥ эбит. Тылга дьоҕурдаахтар, оттон эн хайдаххыный?» – диэн ыйыппыта. Син аҕайбын диэбитим. Рязанскайдар нууччалыы, сахалыы, кытайдыы, французтуу, ньиэмэстии, аангылыйалыы элбэх тылы билэллэр эбит. Бэл, Кытайга тахсан хаһыакка ыстатыйа суруйар дьон.

Мүччүргэннээх сырыылар

– Англия сайдыылаах дойду эбит. Туох баар идиэйэни эргитэн, харчыга кубулуталлар.

Дьиктитэ диэн, баҕарбатахпыт да иһин, Англияны оскуола эрдэхтэн билэр, удумаҕалатар эбиппит. Робинзон Крузоны, Шерлок Холмсу, «Битлс» бөлөҕү.

Англияҕа хомуспун, үрэр сэппин («Илиир Хоруол» испэктээккэ Глашатайы оонньообутум), дүҥүрбүн илдьэ сылдьыбытым. Ковент-Гарден диэн аан дойду артыыстара мустар түһүлгэлэригэр хомустаан, улуу Шекспир айымньытыттан монолог ааҕан, ону ааһан ойуун буолан турабын.

Биирдэ түмэл иннигэр негрдэр оонньуу туралларыгар түбэстим. Ыйытан баран, кыттыстым. «Чолбоннор» «Эн хотойгун» диэн ырыаларын тардан кэбистим. Анарааларым тэтиммин хабан ыллылар да, тэҥҥэ оонньоһон бардылар. Өссө бунтаардар ырыалара дуо диэн токкоолоһон ыйыттылар.

Америкаҕа даҕаны «үөнүм» баппакка, түбэһэ сыстым. Биирдэ метроҕа гитаралыы турар негры көрдүм. Гитарата олус үчүгэй, онно оонньуохпун баҕаран, тохтооччу буоллум. Итиэннэ «чолбоннорум» ырыатын оонньоон бардым. Онуоха доҕотторо үҥкүүлээн кыттыстылар. Биирдэ өйдөммүтүм, уонча буолбуппут. Итинник, арыгыта да суох турукка киирэн хаалар идэлээхпин. Арай көрбүтүм, үрүҥ полиция үлэһиттэрэ биһигини тутаары, төгүрүйэн эрэллэр эбит. Кыл мүччү поезд кэлбитигэр, биэс сыл Москва метротугар үөрэммиппинэн, дьылыс гынан хааллым. Кэлин билбитим, ол киһи уолун үрүҥ полицейскайдар тутан өлөрбүттэрин бырачыастыы турбут эбит. Онно түбэспитим буоллар, аны баран-кэлэн бүтэбин, провокатор аатырабын.   

«Хараҕа уоттаммыт, тыла иччилэммит» аатырбытым…

– Иван Гоголев-Кындыл тыла, чахчы, иччилээх диэн итэҕэйбитим.

Ол саҕана Федот Потапов ыалдьан нэһиилэ сылдьара. Биирдэ Иван Гоголевтыын «Дьабыҥҥа көтүү» диэн испэктээк туруоран эрэбит, онно Муҥураат диэн ойууну оонньуоҥ дуо диэн көрдөстүлэр. Бастаан сөбүлэспэтим. Онтон Иванова Александра Дмитриевна диэн сүрдээх аптарытыаттаах артыыс кэлэн: «Куприян, аккаастаныма. Көрөҕүн дии Федот Федотович туругун, ити бүтэһик айымньыта буолуо. Кытаат, тыла-өһө ыарахан. Итини тулуйдаххына, кэлин артыыс да, киһи да быһыытынан элбэҕи туһаныаҥ, Иван Гоголев көннөрү киһи буолбатах. Сөбүлэс», – диэтэ. Инньэ гынан сөбүлэстим, репетициялаан саҕалаатыбыт. Биирдэ дьикти түүлү түһээтим: биир оҕонньор ойууннуурга үөрэттэ. Дьиҥэр, сэбиэскэй кэмҥэ иитиллибит киһи, улаханнык туохха да итэҕэйбэппин. Саамай соһуйбутум уонна куттаммытым диэн, балтараа чаас тохтообокко саҥарыахтаах тылым-өһүм биир нэдиэлэ иһигэр өйбөр киирэн хаалла. Дьэ, дьикти! Кэнникинэн моһуогураары гынным диэн бэйэбиттэн куттанан бардым.

Аны биирдэ сыанабыт умайан таҕыста. Онтон биир артыыспыт олох даҕаны уҥан түстэ. Онуоха аата ааттаммат айылҕаттан айдарыылааҕы ыҥыра сылдьыбыттара. «Кинини оонньотумаҥ, анарааҥҥылар көҥүллээбэттэр, атын дьахтары ылыҥ», – диэбит этэ. Иккис артыыс эмиэ кыайбатаҕа. Миигин: «Төрүттээх киһи эбит. Өбүгэлэрэ кэлбиттэр, иһигэр киирбиттэр, киниттэн сэрэниҥ», – диэбит. Онтон хараҕыҥ уоттаммыт, тылыҥ иччилэммит диэн аны ону «саптардылар». Инньэ гынан муҥнанан-сордонон испэктээкпитин син туруорбуппут. Иван Гоголевка уонна Федот Потаповка билиҥҥэ диэри махтанабын.

Онтон ыла киинэҕэ наһаа барбаппын...

– «Орда» киинэҕэ ойууну оонньообутум. Анараа артыыһы олох харыһыйбаттар эбит. Онно сырыттахпына үтэн-анньан көрбүттэрэ бэйэтэ кэпсээн.

Дьиҥэр, искусство диэн туһунан буоллаҕа. Күһүн этэ. Өрүскэ тиийбиппит. «Дьэ, ойууну оонньуур киһи, балыкта хаптаран көрдөр эрэ», – диэтилэр. Хайыахпыный, быыкаа уот отуннум уонна көрдөстүм. Аны улахан киһини – Алыһардаах удаҕаны ыҥырааччы буоллум. «Күлүү-элэк оҥостоору гыннылар, эдьиийим, көмүскээ. Саатар, биир алыһары хаптарарбар көмөлөс», – диэн ботугураатым. Күөгү туттаран кэбистилэр, ону бырахтым. Дьэ, доҕоор, онтон кырдьык алыһар хаптардым! Дьонум чуумпуран хааллылар. Онтон бары балык хаптара сатаатылар, биир да киһиэхэ кэлбэтэ. Онтон ыла мин туспунан сурах тарҕанна, аны көрсө түстүлэр эрэ, дорооболоһор буолан хааллылар.

Өссө биир маннык түгэн буолла. Оонньуур кэммэр турукка киирэн хааллахпына, тулабын көрөрбүн умнан кэбиһэр идэлээхпин. Ол сылдьан ыйанан турбут улахан тимиргэ сирэйбин анньан кэбистим. Аны миигин «өлөрүөхтээх» сыаналарыгар казах артыыһа холус баҕайытык, дьиҥнээхтик сүнньүбүн быһа эрийэ сыста.

Онтон ыла киинэҕэ наһаа барбаппын. Итинэн тугу этиэхпин баҕарабыный? Искусствоҕа турукка киирии сэрэхтээх, ону босхо ылбаккын. Хайаан да сиэртибэ көрдүүр эбит.

Саатар, миэхэ тура-тура ойуун оруолун биэрэллэр. Урут син үчүгэй ойууннары оонньуур этим ээ. Билигин наар сиэмэх оҥоро сатыыллар. Аһаҕастык эттэххэ, турукка киирэн ол-бу буолан хаалыа диэн куттанабын, наһаа артыыстыахпын баҕарбаппын. Сахаларга «Оонньообутуҥ оҕус буолуо» диэн этии баар. Кырдьык, сэрэниэххэ наада.       

Түүлбэр – ырыа

– Мария Обутова-Эверстова «Өйдөһүү» испэктээгэр биригэдьиир уолу оонньообутум. Ырыабытын Виктор Никоноров суруйуохтаах этэ. Ону ыалдьан кэлбэтэҕэ. Биир дуу, икки дуу нэдиэлэ хаалбытыгар, ыксаан, ырыа суруйталаабытым. Ол эмиэ түүлбэр киирбитэ. Ити кэмтэн ырыа айар буолбутум.

«Ый кыыһа» диэн ырыам эмиэ түүлбэр кэлбитэ. Биирдэ балаҕан ыйын саҕана ийэбин кытта хараҥаҕа уу баһа барбыппыт. Ол турдахпытына дьүөдьэҕэ ый суола тахсан кэлбитэ. Онуоха ийэм сынньана олорон: «Ити Ый кыыһын суола», – диэн кэпсээбитин өйдүүбүн.

Драма артыыһа буолан эбитэ дуу, дьону көрдөхпүнэ: «Бу киһи туох драмалааҕый?» – диэн таайа сатыыр идэлээхпин. Мин ийэм тус драмата диэн көһүүгэ сылдьыбыта уонна иккитэ кыыс оҕоломмута, иккиэн өлбүттэр. Кэнники түүлбэр ийэм бастакы кэргэниттэн кыыһа (эдьиийим) эбэтэр аҕабыттан төрөөн баран өлбүт кыыһа (балтым) кэлбитэ дуу дии саныыбын. 

Искэр кистэлэҥ күүс киирэр

– Арҕааҥҥы култуура таһыттан иһирдьэ, ол эбэтэр өйгүнэн искэр киллэрэ сатыыр. Оттон биһиги кистэлэҥмит диэн онтубут испититтэн тахсар. Өбүгэлэрбититтэн кэлбит информация түгэх өйбүтүгэр (подсознание) сылдьар быһыылаах. Ону хайдах эрэ таба туттахха, дьикти турукка тиийэр кыахтанаҕын, искэр кистэлэҥ күүс киирэр эбит. Нууччалыы эттэххэ, «генетическэй память» уһуктар, өбүгэлэриҥ кэлэн, сүбэлээн-амалаан биэрэллэр. Итинэн тугу этэбиний? Айарга өбүгэлэриҥ көмөлөһөллөр эбит... Манна диэн эттэххэ, мин кыраһыабайбынан дуу, бэрпинэн дуу норуот артыыһа буолбатым. Көстүбэт өбүгэлэрим көмөлөрүнэн ити үрдүк аакка тигистим.

Быстан-ойдон биэриэхпит суоҕа

– Киһи сааһын тухары үөрэниэхтээх. Атын омукка туох үчүгэй баары барытын «сойботон» иһиэх тустаахпыт. Улахан убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй эппит тылларын, кини дириҥ философиятын, атын омук киэнин бэйэлэринээҕэр ордук баһыйыҥ диэбитин үгүстүк холобур оҥостобун.

«Куһаҕан үчүгэйдээх» дииллэринии, тымныы сиргэ олорор буоламмыт баччааҥҥа диэри тылбытын, төрүт култуурабытын илдьэ кэлбиппит дии саныыбын.

2007 сыллаахха Канадаҕа олоҥхолуу барбыппыт. Онно биһиги курдук кыра омуктар олороллор – эскимостар уонна индеецтэр. Дьэ, ол айантан тылы, төрүт култуураны сүтэрии улахан трагедия буоларын өйдөөн кэлбитим. Ыччаппыт төрөөбүт тылын биллин, дойдутун историятын үөрэттин. Тылбытын, төрүт култуурабытын өрө тута сырыттахпытына, илдьэ хааллахпытына, сахалар быстан-ойдон биэриэхпит суоҕа. Атын да омуктар ытыктыахтара, сыаналыахтара.

Дьоллоох, доруобай буолуҥ, күндү дьонум-сэргэм!

Аҕыйах хонуктааҕыта Куприян Васильевичка «Чурапчы улууһун Бочуоттаах бэтэрээнэ» ааты туттардылар. Эҕэрдэлиибит!

Ааптартан:
Куприян Васильевичтыын көрсүһүүнү тэрийбит «Маяк» библиотекаҕа, чуолаан «Кэпсээ» кулууп салайааччыта Татьяна Старковаҕа махталбытын тиэрдэбит. 

Хаартыскалар: Дьоруой тус
архыыбыттан уонна ааптар түһэриилэрэ