Куорат тас көстүүтүн ураты тыынныыр эбийиэктэр

Кыайыы 80 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр анаан Дьокуускай туонатын тупсаҕайдык оҥорууга эппиэттээх архитектура, монументальнай скульптура маастардарыгар, тутааччыларга, муралист-уруһуйдьуттарга үгүс түбүктээх күннэрэ түмүктэнэрэ аҕыйах хонук хаалла.
Маны сиһилии билсэр аналлаах бу күннэргэ куорат тас көстүүтүн киэргэтэр, ураты тыынныыр саҥа эбийиэктэри билистибит.

«Өйдүүбүт! Махтанабыт! Киэн туттабыт!» мурал

202-с түөлбэҕэ норуокка биллэринэн «бэтэрээннэр дьиэлэрин» истиэнэтигэр «Өйдүүбүт! Махтанабыт! Киэн туттабыт!» уруһуй, аныгынан арт-эбийиэк ыраахтан киһи хараҕар быраҕыллар.

1945 с. Берлин куораты ылыы кэнниттэн Рейхстаг истиэнэтигэр «Были и мы: из Якутии Донской Ф.С., из Чувашии Коннов Ф.Ф.» диэн суруйан хаалларбыт суруналыыс, учуонай, судаарыстыбаннай диэйэтэл Феодосий Семенович Донскойу уобарастыыр аҕамсыйбыт саха саллаатын мэтириэтэ 80 сыл анараа өттүнээҕи бэлиэ түгэни кытта ситимнэммит.

Эскиис ааптара – арт-эбийиэктэри оҥоруунан 12-с сылын дьарыктанар «Ойуу граф» тэрилтэ үлэһитэ Лилиана Ермолаева. Бу үлэни кинилэр Самсон Атасыков, Степан Никифоров, Степан Данилов, Павел Потапов буолан уон хонук устата оҥорбуттар. Үлэ Кыбаарталыгар, оскуолаларга, ону таһынан куорат араас оройуоннарыгар «Якутский лоскутный ковер», «Близость расстояния» мураллары өйдөөн көрбүт буоллаххытына, бу – кинилэр үлэлэрэ.

«Өйдүүбүт! Махтанабыт! Киэн туттабыт!» мурал арыллыыта бүгүн, ыам ыйын 7 күнүгэр, күнүс 12.30 ч. буолуоҕа.

Кыайыы паарката

Дьокуускай куораппытыгар дьон сынньанарыгар, хаамарыгар анаммыт «Кыайыы паарката» диэн туона бу кэнники сылларга оҥоһуллан эрэр.

Төһө да ситэрэ-хоторо ыраах, куораттан тэйиччи да буоллар, нэһилиэнньэ номнуо сөбүлээн, кыһыннары-сайыннары сарсыарда эрдэттэн сэрээккэлиир, хаалыктаах хаамар миэстэҕэ кубулуйда. Аһаҕас халлаан анныгар тэриллибит байыаннай тиэхиньикэ быыстапкатын оҕо батыһыннарыылаах эдэр да, аҕам да саастаах дьон күннэтэ кэлэн көрөллөр.

Бу күннэргэ Кыайыы күнүн сүрүн тэрээһиннэрэ ыытыллыахтаах сценатын бүтэрээри, тутааччылар күн бокуойа суох түбүгүрэллэр. Кирилиэс үрдүгэр тахсан турар эдэр киһи аҕыйах тылынан хоруйдаата. «Уончабыт. Үлэлээбиппит ыйтан орто. Бириэмэбит ыгым. Онон сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлиибит», – диэтэ Александр уонна хаптаһынын саайбытынан барда.

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Попов пааматынньыга

1945 с. Рейхстаг үрдүгэр Кыайыы былааҕа өрө күөрэйбит күнүгэр, 2025 с. муус устар 30 чыыһылатыгар саха норуотун аар саарга ааттаппыт Бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойбут Федор Кузьмич Попов пааматынньыга Дьокуускай куораппытыгар кэлэн турбута!

Дзержинскэй уонна Федор Попов уулуссалара быһа охсуһар муннугар баар Дьоруой аатынан сквергэ былырыын баараҕай тупсарыы үлэтэ ыытыллыбыта. Үрдүк дьиэлэр күлүктэригэр олорон хачыаллыыр сирдэри тулалыы үүммүт хатыҥ, үөт мастарга мустубут үөр чыычаах эмиэ Дьоруой пааматынньыга кэлбит күнүн айхаллыы көрсөргө дылылар.

Пааматынньыгы бырайыагыттан бу бүгүн аналлаах миэстэтигэр кэлэн туруор диэри оҥорбут скульптор Павел Иннокентьевич Чямпин, Арассыыйа худуоһунньуктарын айар сойууһун чилиэнэ, архитектор Сергей Иннокентьевич Лукин, Арассыыйа архитектордарын сойууһун чилиэнэ, СӨ үтүөлээх архитектора, мин тиийиибэр хамыыһыйаны күүтэ сылдьар этилэр.

Кэпсэтэн билсибитим, иккиэн Федор Попов биир дойдулаахтара, Мэҥэ Хаҥаластар буолан биэрдилэр. Баччалаах үлэни бэрт кылгас кэм иһигэр оҥорон-тутан таһаарбыттарын истэн, күүстээх санаалаах, дойдуларыгар, саха норуотугар  бэриниилээх дьон эбит диэн сыаналаатым. Ыраах Санкт-Петербург курдук сиртэн, бу суол сабыллаары турдаҕына, туох баар моһоллору, тургутуулары ааһан, Кыайыы 80 сыллаах өрөгөйдөөх күнүн баттаһа аҕалан туруорбуттара туһугар дьоруойдуу быһыы эбээт!

Суруналыыстарга эмиэ Байанай диэн баар. Үлэни тутар хамыыһыйа кэлиэр диэри пааматынньык ааптардарын санааларын, тылларын-өстөрүн истэр дьол тосхойдо.

– Павел Иннокентьевич, дьоһун үлэ түмүктэммитинэн! Бэйэҥ тускунан уонна хайдах, хаһан саҕаламмытыгар тохтоон ааһыах эрэ.

– Монументальнай үлэнэн кэлин дьарыктанан саҕалаатым. Өр кэмҥэ Санкт-Петербург куоракка олорбутум. Сүрүннээн дыбарыастарга бра, люстра оҥоруутунан дьарыктаммытым. Дойдубар былырыын кэлбитим.

2024 сыл сэтинньитигэр Дьокуускай куоракка монументальнай искусство уонна архитектура маастардарын ортотугар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Попов пааматынньыгын оҥорорго куонкурус биллэриллибитэ. Күүстээх састааптаах куонкурус этэ. Маннааҕы скульптордар бары кэриэтэ кыттыбыттара. Уонна өссө аатырбыт Калашниковы оҥорбут скульптор баара, онон Арассыыйа таһымнаах диэххэ сөп. Биллэн турар, ханнык баҕар куонкуруска курдук кыайыылааҕы шифр нөҥүө быһаараллар. Архитектор Сергей Лукины кытта биһиги икки бырайыагы киллэрбиппититтэн бу пааматынньык бастаан, үлэбитин саҕалаатахпыт дии. Бириэмэтэ ыгым, эппиэтинэс оннооҕор үрдүк буолан, судургута суох этэ. Үөрүөхпүт иһин диэххэ, Санкт-Петербург куоракка өр сылларга бииргэ үлэлээн кэлбит дьоммут өрөбүллэрин аахсыбакка көмөлөһөн, ыйыллыбыт болдьоххо силигин ситэрдибит.

– Сергей Иннокентьевич, аны сквер ааптарын, пааматынньык архитекторын санаатын истиэххэ.

– «Днепр тымныы долгуннарын туоруур саха уола» диэн хоһоон тылларыныы, көрөргүт курдук, аҕыс аҥаар туонна ыйааһыннаах гранит постаменнаах. Пааматынньыга бэйэтэ үс миэтэрэ үрдүктээх. Боруонсаттан кутуллубут саха ньургун уола илиитигэр аптамаатын кытаанахтык туппута – ньыгыл, күүстээх санааны, түөһүгэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун кыһыл сулуһа Кыайыыны көрдөрөр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев, Дьокуускай куорат баһылыга Е.Н. Григорьев, Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Д.И. Тихонов сахаттан Бастакы Дьоруойга пааматынньык турарыгар кыах биэрдилэр.

Пааматынньыгы оҥорууга Санкт-Петербург куоракка М.Ю. Аккузин (боруонсаттан кутуу), «Петромрамор» ХЭУо (постамент, гранит)  үлэлэстилэр. Өр сыл бииргэ үлэлээбит, алтыспыт буолан, хантараак бириэмэтэ ыгымын өйдөөн, утары баран көмөлөспүттэригэр махталбыт муҥура суох.

Махтанабыт үлэбитигэр күүс-көмө, тирэх буолбут «Сулус» спорт  комплекс үлэһиттэригэр (сал. Ю.П. Баишев), гиипсэттэн халыыптары Санкт-Петербурга илдьэргэ көмөлөспүт «Якутия» авиахампаанньаҕа (сал. В.Р. Николаев), пааматынньыгы сквергэ туруорарбытыгар өйөөбүт В.Г. Белинскэй аатынан библиотека үлэһиттэригэр (сал. Е.И. Пашнина), Санкт-Петербург куораттан нэдиэлэ иһинэн массыынанан тиэйэн кэлбит суоппардарбытыгар, өйөөбүт, тирэх буолбут дьоммутугар бука барыларыгар!

* * *

Хамыыһыйа кэлэн туох диэн быһаарыыны ыларын мин эмиэ интэриэһиргээтим. Федор Попов уулуссатынан, сквер таһынан ааһар дьон  бары даҕаны долгуйарга дылыбыт. Массыыналаахтар сигналлаан ааһаллар, сатыы сылдьааччылар тохтоон, ыйыталаһан, үөрүүлэрин биллэрэн тэйэллэр.  Самокаттаах оҕолор кытта чуумпуран, өрө хантайан көрөллөр.

Ол турдахпытына эдэрчи киһи тиийэн кэлэн: «Массыынанан ааһан иһэммин убайым хайыы үйэ миэстэтигэр кэлэн тура охсубутун көрөммүн, бу диэки салайдым», – диэтэ. Федор Кузьмич Попов хаан-уруу аймаҕа эбит.

Бэлиэтээн эттэххэ, Павел Чямпин уонна Сергей Лукин иккиэн оҥорбут  пааматынньыктара Дьокуускай куораппытыгар аҕыйаҕа суох эбит: Степан Васильевка, участковай инспекторга уонна Олимпийскай чемпион Роман Дмитриевка, скульптор Е. Оготоев буолан. Сергей Лукин бэйэтэ скульптор Е. Оготоевтыын – Д.П. Коркиҥҥа, А.Е. Мординовка, И.Е. Винокуровка, В.Г. Павловка, И.Г. Чиряевка, бастакы хаһаахтарга аналлаах пааматынньыктары оҥорсубут архитекторынан  биллэр.

* * *

Ити икки ардыгар судаарыстыбаннай анал хамыыһыйа кэлэн бэчээт туруоран, тутан барда. Онон Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Поповка аналлаах пааматынньык ыам ыйын 8 күнүгэр күнүс 12.00 чаастан  үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыллыыга диэри таҥаһынан бүрүлүннэ.

Бу курдук Кыайыы күнүн көрсө Дьокуускай куораппыт туоната тупсаҕай оҥоһуктарынан, тутууларынан өссө киэркэйдэр киэркэйэн иһэрэ кэрэтиэн!

Хаартыскалар: Ааптар түһэриилэрэ