Комендаммыт ырысыаба

Устудьуоннаабыт кэмэ хас биирдии киһиэхэ, арааһа, – олоҕун кэрэ-бэлиэ, дьоллоох кэрчигэ  буолуохтаах. Биһиэхэ, СС-90 устудьуоннарыгар, ол кэммит Сэргэлээх 2-тигэр, 14-с куорпуска ааспыта. Быйыл үөрэҕи бүтэрбиппит номнуо 30 сыл ааспыт. Төрөппүт дабыдалын анныттан саҥардыы тахсыбыт эдэр дьоҥҥо оччолорго иккис дьиэбит – уопсайбыт буолбута. Оттон онно тутаах дьоммут – комендаммыт уонна вахтердарбыт этэ.

Бастакы кууруска киирэрбитигэр Светлана Карташова комендаанныы сылдьара. Ол кэнниттэн Лена Гуринова үлэлээн ааспыта. Дьэ, онтон бүтэриэхпитигэр диэри «комендабыт» – Сунтаар Бүлүүчээниттэн (Мэйик сириттэн) төрүттээх Людмила Иннокентьевна Пахомова этэ. Кини 1-кы этээскэ, киирэр аантан хаҥас диэки, оччолорго кырачаан кыргыттарын кытта олороро. Онон, этэргэ дылы, күнүстэри-түүннэри уопсайга баара. Онон кыраҕы хараҕын көрүүтүгэр сылдьарбыт. Эдэр дьон диэх курдук мэниктээн, кэлиэхтээх кэммититтэн кэлбэппит, кыралаан, бэрээдэги да кэһэн ыларбыт ханна барыай? Ким оҕо, ыччат буола сылдьыбатаҕа баарай? Төрөппүт көрүүтүттэн эмискэ төлө көппүт дьон ардыгар оннук буолар. Быһата, уоллуун-кыыстыын коменданнарбыт, вахтердарбыт баттахтарын балачча маҥхата да сыспыт түгэммит, арааһа, элбэҕэ буолуо, һэ-һэ.

Людмила Иннокентьевна кытаанах коменда буолааччы. Сөп ээ, мэник-тэник, ааттыын «оо, 90-с сыллар дуо?!» дэнэр кэм этэ. Билигин биир идэлээхпит, «Эдэр саас», «Саха сирэ» хаһыаттарга уһуннук үлэлээбит Вера Макарова-Бэрээдэк Биэрэ (биһиги иннибитинээҕи куурус этэ), кыра кууруска сылдьан, Сэргэлээх олоҕун туһунан суруйуута үгүс төрөппүтү аймаабыт чинчилээҕэ. Киһибит ойуулаан-дьүһүйэн суруйбутун аахтахха, кырдьык да, киһи сэрэхэдийэн, куттанан барыах курдуга. Онно эбии оччолорго «муода тэҥэ» буолбут бэргэһэ былдьааһына баара дии! Бу санаатахха, ыарахан кэм эбит. Дьэ, ол гынан баран, оччотооҕу эдэр дьон оннук айылаах «кутталлаах» сиргэ тиийдибит диэн санаабытыгар да оҕустарбат буоларбыт. Сүрүнэ, суукка сырдык кэмигэр уонна элбэх буолан сылдьарбыт. Сырыыбыт да диэхтээн, уопсайбыт уонна «Пушкинкабыт», УЛК-быт икки ардыгар орох тэбии буоллаҕа. Этэҥҥэ бүтэрэн, бу чообурҕаһа олордохпут. Ол кэммит – сүрэххэ күндү.

Эдэр кэми санаабычча, уһаан бараары гынным. Людмила Иннокентьевнабар төннүүм. Кини билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Ийэ киэнэ истиҥэ, эбээ киэнэ эйэҕэһэ. Араас социальнай ситимнэргэ үгүстүк көстөр, постара, ол-бу сонуннара, ыытар ырыата хара баһаам. Бииргэ төрөөбүт убайа, биллиилээх скульптор Эдуард Пахомов туһунан дөрүн-дөрүн постары эмиэ таһаарар. Манна даҕатан эттэххэ, билигин Художественнай мусуойга быыстапката буола турар аатырбыт худуоһунньук, скульптор Даши Намдаковы Эдуард Иннокентьевич Красноярскайдааҕы институкка үөрэппит-такайбыт учуутала эбит. Кини туһунан бэрт иһирэхтик ахтар. «Моим учителем в института был Эдуард Иннокентьевич, и ИМЕННО ОН НАУЧИЛ МЕНЯ НЕЖНОСТИ в скульптуре. Для меня каждая скульптура – целый мир», – диирэ да элбэҕи этэр...

Ммм, Людмила Иннокентьевна тус страницаларыгар сиэннэригэр анаан саһарчы буһарбыт бэрэскилэрин, лэппиэскэтин, онтон да атын аһын таһаарар. Ону биирдэ эмэ аһаабакка, матырыйаал суруйа олорон көрөн кэбиһэн, мэктиэтигэр, буспут минньигэс ас сытын ылан, салбанан ыларбыт, устудьуоннаабыт кэммитин санаан кэлэрбит эмиэ баар буолааччы. Ону санаабычча, Людмила Иннокентьевнаҕа эрийэн, биир эмэ ырысыапкыттан үллэһин эрэ диэн көрдөстүм.

Людмила Иннокентьевна:

– Ырысыаптарбын илдьэ сылдьарым ахсааннаах. Бастаан туттан баран, сотон иһэр идэлээхпин. Салгыы үөрүйэх оҥостон, киһи астыыр. Маҕаһыыҥҥа урукку курдук кулинарнай жир, анал фрютирга туттуллар арыы атыыламмат буолла. Онон бурдук аһы уруккум курдук күн өрүү-өрүү астаабаппын. Оттон уонна хвороһы, бэрэскини киһи да барыта астыыр ини.

Арай манныгы этиэхпин сөп:

*Бэрэским тиэстэтин хайаан да сылаас үүккэ охсобун.  Булгуччу ост. ньуоска төбөтүгэр 42% -наах сүөгэйи эбэбин. Оччоҕо тиэстэ быдан сымнаҕас уонна минньигэс буолар.

*Хворост тиэстэтин сгущёнканан оҥоробун. Онтубар эмиэ кыратык сүөгэйи эбэн баран, биир сымыыттыыбын. 

Духуопкаҕа буспут собо

Хаһан эрэ, өрдөөҕүтэ, билигин Арассыыйаҕа бобуулаах Фейсбуктан* духуопкаҕа буһарыллар собо ырысыабын булбутум. Күн бүгүнүгэр диэри сөбүлээн туттабын, астыыбын. Хас биирдии сахаҕа собо барахсан – абыраллаах ас. Оҕолорум, сиэннэрим, бары да сөбүлүүбүт. Чэ, сурун:

Наада: олус бөдөҥө суох 5-6 собо, кыра хортуоппуй, олус улахана суох 2 эриэппэ луук, 1 сымыыт, бэйэ көрүүтүгэр мэлии биэрэс, туус, күөх тума. Кыратык мас арыытын кытта майонез.

1. Соболорбутун ылан, хатырыктаан, сууйан, төбөтүн, кутуругун быһаттыыбыт.

2. Луукпутун кыра гына (полукольцами) кырбастыыбыт. Боротомуону арыынан сотон баран, луукпутун ол үрдүгэр тэлгэтэ кутабыт.

3. Собобутун эргитэ сылдьан, ойоҕосторун быһаҕынан туруору гына, см курдук арыттаан, быһыта сототтуубут. Үрдүнэн туус табыгынатабыт. Ис өттүн эмиэ. Биэрэс биһэбит. Луукпут үрдүгэр балыктарбытын эр-биир тарҕата уурталыыбыт.

4. Хаҕыламмыт, ыраастаммыт хортуоппуйбутун чараас, см-тан эрэ халыҥнаах гына кырбастыыбыт. Туустуубут. Булкуйабыт. Ол кэннэ соболор аттыларыгар хаалбыт миэстэҕэ уурталыыбыт. Үрдүнэн укроп, петрушка курдук күөх туманы табыгынатабыт.

5. Сымыыты алдьатан, пиалаҕа кутан баран, ол үрдүгэр 5 ост. ньуоска майонеһы, итини убата түһээри, бэрт кыратык (2-3 ост. ньуоска) тымныы ууну эбэбит, сыныйан булкуйабыт. Ол кэннэ күөх тумабыт үрдүнэн итинтибитин сэрэнэн кутабыт.

Эрдэ, астыы туран холбообут духуопкабыт 180 С кыраадыска тиийэ сылыйбыт буолуохтаах. Ортотунан ыллахха, 30 мүн. курдугунан собо саһарчы буста да, бүлүүдэ бэлэм.

– Мм-м, бэлиэр сиэхпин баҕардым! Ас-таҥас кэмчи кэмигэр үөрэннэхпит. Бастакы этээскэ буфет үлэлиирэ абырыыра. Аска сыһыаннаах биир эмэ өйдөнөн хаалбыт биитэр көрүдьүөс баара буолуо, кэпсээбэккин ээ? Түннүккэ туумбаны саайан киллэрэн, «халадыынньык» оҥостор буоларбыт. Саас күн тыктаҕына онтубун ньалҕаччы ирээхтиирэ. Биир саас хаптаччы хатан хаалбыт быччыкылары булан, астына сиэбиппитин санаан күлээччибит.

– Ол саҕана харчы баар гынан баран, ас мөлтөх этэ. Ордук хоту, ыраах улуус оҕолоругар ас кэлэ охсубата. Чугастар сотору-сотору кыттыһан, массыынанан посылка ыыталларын үллэстээччилэр.  Хотуларга кыһыҥҥы суол турдаҕына эрэ буолаахтаатаҕа. Арай биирдэ 4-с этээһим кыыһа ытыы-ытыы киирэн кэллэ. Бииргэ олорор кыыһа, кини суоҕуна... биир сымыытын сиэн кэбиспит. «Үс сымыыттааҕым, киэһэ сиэм диэбитим», – диэхтиир. Хайыахпыный, билигин күлүүлээҕин иһин, хоспуттан ячейка аҥаара сымыыт биэрдим,  «оҕолоргор бэрсээр» дии-дии. Бэтэрээн аҕалаах буоламмын, сымыыты талонунан нэдиэлэ аайы ылар этим. Сэргэлээхтэн чугас «Бэтэрээннэр» маҕаһыыннара баара. Ол онтон. Воспитателбит Александра Петровнаны ыҥыран, анараа сымыыты көҥүлэ суох сиэбит кыыһы кытта эмиэ кэпсэттибит. Хайдах эрэ гынан хомоппот-хоргуппат гына, сыыһатын өйдүүрүн курдук. 

Бу санаатахха, бэйэм да сорох устудьуоннартан улахан аҕата суох эбиппин. Бэркэлээтэр 5-6 сыл аҕа буолуом, сорохтортон. Ол да буоллар, 600-700 оҕону ийэлии сыһыаннаһан, үрдүк үөрэхтэтэлээн, олох киэҥ суолугар атаарыстаҕым дии. Ким эрэ танцыны-көрү батыһаары гыммыты уодьуганнаан, кимиэхэ эрэ сүбэлээн-амалаан. Саамай, чэ, мин уолаттары кытта тапсар, ыкса сибээстэһэр буолан уонна Студсовет көхтөөх кыргыттара күнүстэри-түүннэри көмөлөһөн, уларыта тутуу ыарахан сылларын биһиги уопсайбыт этэҥҥэ туораабыта. Үгүстэр үрдүк үөрэхтэнэн, үлэһит буолан, дьонноругар көмө буолаары күүлэйдиир, аралдьыйар санааны киэр илгэллэрэ. Эдэр мэник, куһаҕан санаалаах уолаттар ханна барыахтарай, түүннэри кэлэн, түннүгүнэн, аанынан киирээри дьирээлэһэллэрэ суох буолбатах этэ. 

Бэрээдэги күүскэ ирдиирим.  80 сс. бүтүүлэрэ, ол кэннинээҕи 90-с сс. ыарахан кэм этэ. Түүн да утуйбат этим. Ааны тардыалаан, олуйан алдьаппатыннар диэн, киэһэтин ... уопсайга киирэр тутаах аан тутааҕын ылан кэбиһэр буола сылдьыбытым. Сарсыныгар онтубун төттөрү саайабын (!). Биирдэ арай АХЧ проректора Васин сарсыарда 6-7 ч. үлэтигэр кэлэн баран, уопсайдары кэрийэн көрө сылдьан, биһиэхэ кэлбит. Киирээри гыммыта... аан тутааҕа суох! Дьэ, ол күн 14 ч. ректорга «көбүөргэ» ыҥырдылар. Проректордар эҥин бааллар, кэбиниэккэ толору киһи.  Хайдах баарынан быһаардаҕым дии. Күлсүү бөҕө буолбуттара. Оччолорго 4 эрэ уопсай баара. Билиҥҥи курдук 10-тан тахса уопсай тухары холодильник, астанар тэриллэрдээх куухуна, эгэ, таҥас сууйтарар массыына диэн кэлиэ дуо! Билиҥҥилэр маннык усулуобуйаҕа олорон, бары да мэтээллээх бүтэриэхтэрин сөп курдук.

– Үчүгэй симиллии буолааччы. Биһиги 1-кы кууруска муннук хоско 9 буолан олорбуппут. 4 ярустаах орон баара. Онтубутун... атахтарын ортотугар ньуоска, биилкэ угун иҥиннэрэр буоларбыт. Аһыырбытыгар, уруок аахтарбытыгар бары ... остуоллаахпыт! 4 хас туумба баара. Хайдах батарбыт эбитэй. Дьэ, ол да буоллар биһиги саҕа дьоллоох суоҕа. Үрдүкү куурустарга  2 миэстэлээххэ түбэһэн, саха тэҥэ суох сананыы.

— Сорохтор оннук сылы-сыллаан кэриэтэ олороллоро. Сорох хоту оҕолоро ол да саҕана, билигин да сайыҥҥы каникулларыгар бараллара уустук этэ. Үөһээ Дьааҥы, Булуҥ, Орто Халыма, Усуйаана, Аллайыаха оҕолорун сайынын тутар этэрээт диэн ааттаан, уопсайга олордон эрэ, өрөмүөн үлэтигэр көмөлөһүннэрэрим. Владимир Копылов диэн РСУ начаалынньыга, үчүгэй, балаһыанньаны өйдүүр киһи баара. Үлэлэрин иһин хамнас төлөнөрө.  Саамай астынарым: саас баччаларга уонна күһүн, оҕолор кэллилэр да, уопсай иннигэр оһуохайдыыр этилэр. Киэһэтин оһуокай дьиэрэйэрэ үчүгэйэ дьикти буолара. Бэл, ардыгар үлэһиттэр тахсан эргийсэр этибит.  ФЯФКа НК салаата аһыллыаҕыттан  оһуохай этэр оҕо элбээбитэ...

— Людмила Иннокентьевна, махтанабын.

Күндү ааҕааччыларбыт, о.и. 14-с куорпуска олорбуттар мантан инньэ комендаммыт Людмила Иннокентьевна ырысыабынан собо астаан, амсайар инибит?