Килбик таптал

Аллараа Бэстээх – Чурапчы федеральнай айанын суолугар аара Төҥүлүгэ кэллэххэ, Тумул бөһүөлэгинэн ааһаҕын. Бу сырыыга аргыһым киһини чуҥкуппат дэлэй сэһэннээх-сэппэннээх, Д.П. Коркин иитиллээччитэ, ССРС спордун маастара, тустууктар туһунан хас да кинигэлээх, суруналыыс, уопсастыбанньык, физмат билимин учуонайа Дмитрий Афанасьевич Егоров - Кындал Уола киһи болҕомтотун тардар бэрт “романтичнай” кэпсээни иһитиннэрдэ.

Спорду өрө туппут бу Тумул киһитэ Ким Попов эдэр эрчимнээх саастарыгар Настя диэн сүүрүк, мээчик көрүҥнэрин баһылаабыт, СПТУ-га үөрэнэр олус кыраһыабай кыыһы хараҕынан сөбүлүү көрөр эбит. Өлүөхүмэтээҕи техникуму бүтэрэн, электрик идэтин ылан кэлиэр диэри сөбүлүүрүн биллэрбэккэ сылдьыбыт. Сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар биирдэ эмэ киинэлэр, кэнсиэрдэр, күрэхтэһиилэр кэннилэриттэн ыкса чугаһаабакка, тэйиччиттэн сылдьан атаарара үһү. Оннук сэмэй эбит. Биирдэ да көрсүбэтэхтэр, айах атан кэпсэппэтэхтэр. Биир сайын кэлбитигэр доҕотторо “Настя диэн кыыс биһигини теннискэ олох тулуталаабат!” – диэн кэпсээннээх көрсүбүттэр. Сөбүлүүр кыыһыныын теннистээбиттэр да, истиҥ кэпсэтии кыайан тахсыбатах. Уол онтон аармыйаҕа ыҥырыллыбыт. Суруйсубуттар. Биһи киһибит элбэх суругу суруйбут, кини дьолугар, кыыһа хам-түм хардарар эбит. Ити курдук, кыһын ортото, сулууспалаан кэлбитэ, кыыс Дьааҥыга ананан үлэлии баран хаалбыт. Суох буолан биэрбит. Бөһүөлэк кураанахсыйарга, сүрэҕэ соҕотохсуйарга дылы буолбут. Тута хомуммут да, айан массыыналарын тохтотолоон, олорсон, Верхоянскай куоракка тиийбит. Оскуолаҕа  үлэ уруогар учууталлыырын билэр буолан, дириэктэргэ тиийбит. Тугун-ханныгын билэн, учуутал Настяны “дириэктэрискэйгэ” ыҥырбыттар. Тугу да билбэт, сэрэйбэт Настята биир дойдулааҕын көрөөт улаханнык соһуйбут, эмиэ да үөрбүт. Дириэктэр эдэр дьон сөбүлэһэллэрин билэн, уһаппакка, үс-түөрт хонук иһинэн уруу бырааһынньыгын тэрийбит. Холбоспуттар.

Бу сырыыга Тумулу ааһа түспэтибит, Ким Никифорович, Анастасия Иннокентьевна Поповтар дьиэлэригэр-уоттарыгар сырыттыбыт. 80 сааһын томточчу туолуохтаах, киэҥ-холку көрүҥнээх хаһаайын бэйэтинэн мичээрдии көрүстэ. Субу сылгыларын аһатан кэлбит. Билистибит. Хаһаайка Уус Алдаҥҥа волейболга күрэхтэһэ барбыт. Аһылык остуолугар олорон  ирэ-хоро кэпсэттибит.

Поповтар хаан-уруу убайдара Гаврил Петрович физкультура учуутала, хайыһардьыт бэрдэ, бырааттара кинини көрөн, батыһан, спорка убаммыттар. Төрөппүттэрэ маһынан-тимиринэн уһанар дьон. Төҥүлү оскуолатыгар бэһис кылааска Яковлев Дмитрий Дмитриевич, Прибылых Михаил Васильевич, Попов Василий Куприянович курдук бэртээхэй физруктарга спорка уһуйуллубуттар. Ким тустуу уонна волейбол секциятыгар суруттаран сылдьыбыт. 50-с сылларга Төҥүлүгэ соҕурууттан учуутал бөҕө кэлбит. Ньиэмэс тылын учуутала, Ленинград куорат волейболга сүүмэрдэммит хамаандатыгар оонньообут Мартынцевич Мария Владимировна, оҕолору дьарыктаабытын түмүгэр, Прибылых Михаил волейболга Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбит. Химия учуутала Риттер Иван Кондратьевич баскетбол секциятын, Пензаттан төрүттээх черчение учуутала Куманина Таисия Андреевна саахымат куруһуогун үлэлэппиттэр. Математика учууталлара Степанова Надежда Александровна, Канаева Галина Федоровна остуол тенниһигэр оҕолору дьарыктаан, улахан сэргэхсийиини таһаарбыттар. Ону тэҥинэн  бэйэлэрин олохтоох учууталлара, тренердэрэ араас көрүҥҥэ эрчийэн таһаарбыт оҕолоро, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолан, caҥа тэриллибит “Горькай” сопхуос төһүү үлэһиттэрэ буолбуттар.

Дмитрий Дмитриевич Яковлев спорт араас көрүҥэр барытыгар оҕолору эрчийбит, оннооҕор ыалдьар оҕолору физкультураҕа сырытыннарбыт. Дэлби ыарытыйар Ким Попову аҕалан судьуйалата үөрэппит. Инньэ гынан спорка сыстыбыт. Хайыһардьыт убайа Гаврил Петрович Попов Төҥүлү спордун таһаарбыт. Өссө күүһүрдэн биэрбит. Кылаастарынан күрэхтэһии бөҕөтө. Көрүдүөргэ кылаастарынан утарыта туран атах оонньуутугар түсүһэллэрэ, кыайтарымаары, бука бары кыттыы да кыттыы. Икки этээстээх оскуолалара бирээмэ эккириэр диэри ыстаналлар эбит. 1965 сыллаахха оскуола спортсаалата аһыллыытыгар Чурапчы Мугудайыттан күрэхтэһэ кэлбиттэр. Онно Төҥүлү оҕолоро кыайбыттар. Санаалара көтөҕүллэн, аны оройуон иһигэр кыайтарымаары, эрчиллии бөҕө. Каникулга хааллараннар, волейболга, баскетболга Михаил Васильевич күүскэ эрчийэрэ. Майалары, табаҕалары, бүтэйдээхтэри кытары киирсэллэрэ. Николай Ильич Скрябин биир эрчиллиигэ үс кытай кедатын алдьатыар диэри дьарыктаабыт. Кини кыра сылдьан бэйэтин ыйааһынын 70 кг рывоктуур, 110 кг толчоктуур, бэйэтин ыйааһыныттан улаханы жимниир буолбут. Онон Иван Шахурдин – 1964 с., Николай Скрябин 1965 с. атах оонньуутун маастара буолары ситиспиттэр.

Төҥүлү оскуолата спортивнай оскуолаҕа кубулуйбут. Оскуоланы бүтэрэн барааччылар бэйэлэрин солбуктарын аныыллара, “күрэхтэһиилэргэ кыайыҥ!” диэн туруорар соруктара толоруллара.

Ким Попов оскуоланы бүтэрэригэр дуобакка бастаабыт. Биир кылааска үөрэнэр уолаттарыныын Төҥүлү оскуолатын волейболга, баскетболга үчүгэйдик көмүскээбиттэр. Василий Кычкин баскетболга штрафнойтан 75 мээчиги кольцоҕа субуруччу киллэрэн рекорд олохтообут. Ким 55-тэ киллэрбит, Иннокентий Куличкин – 35-тэ. Итинник рекортары олохтуур үгэс баара.

Ким аармыйа да кэнниттэн баскетболун, волейболун өрүүтүн илдьэ сылдьыбыт. Тустуунан эмиэ дьарыктаммыт. Балачча тустуох киһи, сүнньүн эчэтэн тохтообут, хапсаҕайдаабыт. Кэлин уола Ника, Никифор, Чурапчы институтугар үтүөлээх тренер Кирилл Николаевич Захаровка эрчиллэн, көҥүл тустууга Арасыыйа спордун маастара уонна Саха сирин хапсаҕай маастара буолары ситиһэн, аҕатын ыратын толорбут.

Насятыныын 1977 с. ыал буолбуттар. Эрдэ, өссө Төҥүлү профтехучилищетыгар үөрэнэ сырыттаҕына көрөр этим диэн кэпсиир: «Көрөр этим, кэлин санаатахпына, барыта аттыбар сылдьыбыт. Аармыйаттан кэлэрбэр, арай, биир бантиктаах кыыс волейболга “кругка” наһаа үчүгэйдик оонньуур. Төҥүлүттэн Майаҕа спартакиадаҕа киирбиттэр. Уонна теннистиир. Уолаттар: «Биһигини биир кыыс барыбытын кыайда, эн эрэ  кыайарыҥ буолуо», – диэбиттэрэ. Ол күн табаарыспар мас тиэйсэммин, күрэхтэһэ барбатаҕым. Массыынабыт алдьанан, көрсүбэккэ хаалбыппыт. Онно ол быһаарыллыахтааҕа эбитэ буолуо. Үөрэҕин бүтэрэн Верхоянскайга үлэлии барбыта. Онно суруйабын. Кэлин сурук суруйабын, сылга уон иккитэ, ый аайы биирдиитэ. Киһим биирдэ эрэ эппиэттиир. Мин тугу гынарбын барытын билэр. “Разведчиктара” элбэхтэр. Ол гынан, 1977 сыллаахха холбоһон ыал буолбуппут. Сүүрэр, хайыһардыыр этэ. Билигин сааһа 73-һэ, оҕолору акробатикаҕа үөрэтэр. Цирковой студияттан дастабырыанньалаах. Сүрдээҕин кыанар. Билигин да күрэхтэһэр, Бороҕоҥҥо бэтэрээннэргэ волейболга күрэхтэһэ барбыттара”.

“Горькай” сопхуос сэттэ отделениета “Чекист Петров” диэн Дьабыыл киһитин бирииһигэр күрэхтэһэллэрэ. Тумул бөһүөлэгин олохтоохторун көҕүлээн, күрэхтэһиигэ кытыннарар, тэрийэр. Ким Попов аармыйаттан 1969 с. кэлэн, үс аҥаар сыл Өлүөхүмэҕэ үөрэнэн, техник-электрик идэтин ылбыт. Өлүөхүмэ куорат хамаандатыгар басктеболга, волейболга оонньоспут, тустуунан дьарыктаммыт, Коркин иитиллээччитэ, маастар Егор Корнилов кэнниттэн иккис миэстэлэммит. Төҥүлүгэ уот тардан аҕалыыга таһаарыылаахтык үлэлээбит. Үлэтин быыһыгар күрэхтэһиилэри тэрийсэн, 2003 сылтан “Гаврил Десяткин” аатынан спорткомплекска дириэктэрдиир кэмигэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах элбэх турниры, ол иһигэр «Тарскай чемпионата», «Петр Алексеев хапсаҕайа» курдук улахан күрэхтэһиилэри ыыталаабыт, Роман Цыпандин турнирын тэрийбит. Ылдьаа Скрябинниин мас тардыһыытын таһаарбыттар. Дуобат, саахымат күрэхтэһиилэрин ыыппыт. 1995 с. Манчаары Спартакиадатын ыыппыттара, ханнык да нэһилиэккэ ыытылла илигин, улуустар эрэ кииннэригэр ыытыллалларын санатар тоҕоостоох. Тустуу саалатын реконструкциялаан, Алексей Баишев аатын иҥэрбиттэр, билигин онно оҕолор дьарыктаналлар. Оннук үлэлээн, Георгий Балакшин спорт миниистиринэн олорон, көмө бөҕөтүн ылбыттар. Сыал ытыытыгар “Вальтер” пневматика саа ыланнар, үс маастар үүнэн тахсарын ситиспиттэр. Хайыһарга “Буран” ыланнар, оҕолору хайыһардаталлар.

Тэрийэр, көҕүлүүр үлэлэрин таһынан Ким Никифорович нэһилиэгин иһинээҕи  күрэхтэһиилэри үбүлээччи спонсор быһыытынан биллэр. Волейболга убаһалары туруортуур. 25 сааһыгар олохтон хомолтолоохтук туораабыт уоллара Никифор Попов кэриэһигэр убаһа бириистэрдээх тустуу турнирдарын тэрийтэлиир. Маҕаһыын дьиэтэ умайбытыгар эмиэ убаһа туруоран көмөлөспүтэ. Томторго хотон умайбытыгар, ынах, сүөһү биэрбитэ. Итинник, аймахтарын түмэн, сүүрбэччэ-отучча төбөнү туруордулар.

Анастасиятыныын иккиэн, тыа сирин кыайыгас-хотугас, бүгүрү үлэһит дьоно буоланнар, сүөһү-ас хаһаайыстыбалаахтар. Биэс ынахтанан, эдэр да “Бэйбэрикээн эмээхсин” дэттэрэн кэллилэр. Ааспыт сылга уон биэс убаһаны туттубуттарыттан, бэйэлэригэр икки тиксибитэ. Оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара сайын от үлэтигэр көмөлөһөллөр. Биэс килэмиэтирдээх сылгытын базатыттан сатыы сылдьар.

Олоҕун аргыһын, тапталлаах Настятын кыыс диэн ааттыыр. Анастасия Иннокентьевна төһө да 75 сааһыгар сырыттар, спортсменка, волейболиска бэрдэ. Күрэхтэһиилэргэ сырыыта-айана киэҥ. Сааһырыыны умнубут спортивнай дьиэ кэргэн. Оскуола оҕолорун спорт сэдэх көрүҥэр гимнастикаҕа дьарыктыыр.

Ким Никифорович 75 сааһын пандемия мэһэйдээн ылбатахтар, онон олунньу 21 күнүгэр чугас дьонун, доҕотторун, үөлээннээхтэрин ортотугар 80-нун  бэлиэтиир бигэ санаалаах.

Биир сүрүн баҕа санаата – аныгы көрдөбүлгэ эппиэттэһэр улахан спортивнай саала баар буолуон баҕарар. Онуоха төрүөттэр бааллар. Тренер уонна нэһилиэк баһылыга Николай Прокопьевич Сивцев эрчийиитинэн, салайыытынан Тумултан Константин Власов, Станислав Свинобоев курдук Саха сирин аатырдар бөҕөстөр тахсыбыттара, саҥа ааттар тахса тураллар. Түгэнинэн туһанан, Ким Никифоровиһы уонна Анастасия Иннокентьевнаны, оҕолорун, сиэннэрин эҕэрдэлиибит, дьолу-соргуну, чэгиэн туругу баҕарабыт! Баҕа санааларгыт олоххо киирдиннэр!