«Килбиэннээх үлэ куората» анал аакка аналлаах быыстапка

Кэлэр кэм кэскилин үлэнэн ситиспит, дьулуурунан-тулуурунан  уһаммыт дьоһун дьоммутугар махталбыт бэлиэтэ быыстапка үрдүк таһымҥа ааста.

Улуу Кыайыы күнүгэр анаммыт дьаһаллартан, тэрээһиннэртэн биирдэстэрэ – Дьокуускай куоракка 2022 сэтинньи 15 күнүгэр иҥэриллибит «Килбиэннээх үлэ куората» диэн үрдүк ааты кэпсиир быыстапка буолла. Быыстапка бу дьыл ыам ыйын 9 күнүгэр Кыайыы болуоссатыгар турда. Манна куорат уокуруктара, пригородтара кэлэннэр, анаммыт былаһааккаларга анаан тэринэн, оҥостон-симэнэн, күүрээннээх үлэ, бииргэ буолуу, биир санааланыы хайдах курдук аан дойдуну атыйахтыы ытыйбыт Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр сатыылаабыт сут-кураан сылларын туоруурга, сэрии кэннинээҕи урусхалы чөлүгэр түһэрэн сайдар-үүнэр аартыктары арыйбытын кэпсээтилэр.

Хатаспытын кэпсиир быыстапкаҕа матырыйааллар, экспонаттан Н.В. Слепцов дириэктэрдээх Н.Е. уонна П.Н Самсоновтар ааттарынан оскуола түмэлиттэн, сэрии кыттыылааҕа И.Д. Панаев аатынан бибилэтиэкэттэн, «Ситим» айымньы дьиэтиттэн, 70 №-дээх Хатастааҕы «Кэрэчээнэ» уһуйааныттан, Хатаспыт бочуоттаах олохтооҕо, ытыктабыллаах И.М. Жирков дьиэ кэргэниттэн, нэһилиэкпит түмэлиттэн, «Тускул» КК архыыбыттан ылыллыбыт матырыйааллар, Хатастааҕы норуодунай тыйаатыр артыыстара аахпыт хоһооннорун куар кодунан ситэриллэн суолталара дириҥээбит «Уруһуй» түмсүү үлэлэрэ хомуллан, Афанасий Ларионов кузовтаах массыынатыгар тобус-толору тиэллэн киирдэ.  Маны таһынан быыстапкаҕа анаан Степан, Елена Петровтар дьиэ кэргэннэрэ оҥорбут фотозоналара, Михаил Данилов оҥорбут 1940-с сыллардааҕы баһыылка дьааһыга бааллара быыстапкабытын ситэрэн-хоторон биэрдэ.

Быыстапка уопсай торумун, былаанын «Тускул» КК уус-уран салайааччыта В.М. Константинова оҥордо. Суол сабыллыытын баттаһардыы сарсыарда 4 чаастан айаннаан тиийэн быыстапка идиэйэтин олоххо киллэриигэ «Тускул» КК дириэктэр В.А. Чепалов исписэлиистэриниин В.М. Константинова, Н.В. Протасов, Н.И. Руфова, «Ситим» айымньы дьиэтиттэн М. Сивцев, Н.И. Игнатьева буолан үлэлээтибит. Эрдэттэн торумнаммыт, былааннаммыт буолан  бииртэн биир анал туһуламмыт тиэмэлээх муннуктар туран истэхтэрин аайы Хатаспыт олоҕо-дьаһаҕа, чаҕылхай дьоно-сэргэтэ арыллан-аһыллан истилэр. Быыстапкабыт аанын айаҕыттан саҕалаан көрө кэлбит дьон бу түгэни үйэтитэллэригэр аналлаах 2 фотозона оҥоһулунна.

Быыстапка туох туһунан кэпсээтэ? Дьэ манна буолла уруккуну умнубакка билиҥҥилиин сатабыллаахтык алтыһыннаран  олорорбут үтүөтэ. Ол курдук сэрии кэминээҕи сылларга үлэни-хамнаһы, түбүгү-табыгы кэпсиир докумуонунан бигэргэтиллибит сыыппаралар, ол сыллары үйэтиппит хаартыскалар, үтүөкэн дьоммутугар анаан таһаарбыт кинигэлэрбит бааллара Дьокуускайбыт «Килбиэннээх үлэ куората» диэн үрдүк ааты ыларыгар Хатаспыт кылаата дьиҥ-чахчы баарын туоһута буолла. Манна тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар анаабыт 43 сылыттан 39 сыл «Хатас» сопхуоһу салайбыт РФ тыатын хаһаайыстыбатын, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ П.П. Федорова, Хатас бибилэтиэкэтин салайбыт РСФСР, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, сэрии кыттыылааҕа И.Д. Панаев, Хатас орто оскуолатыгар үйэ чиэппэрэ үлэлээбит САССР үтүөлээх учуутала Н.Е. Самсонова уонна РСФСР, САССР үтүөлээх  учуутала Н.П. Самсонов олохторун кэпсииргэ анаммыт матырыйааллар, экспонаттар бааллар. Маны таһынан нэһилиэкпит тумус туттар, үтүөкэннээх үлэһит И.М. Жирков, Р.Ф. Николаев, Р.И.  Решетникова, П.П. Софронов, М.И. Харлампьева, Охлопковтар, үлэһит династия аатын сүгэр Пермяковтар, С.С. Иванов, Н.П. Осипова уо.д.а. тустарынан кэпсиир-ипсиир хатастар бэйэбит таһаарбыт кинигэлэрбит уурулуннулар. Хатас дьоно-сэргэтэ бүтүн норуот олоҕун устуоруйатын хардыыларыгар сөп түбэһиннэрэн дьаһанан-мүһэнэн олорбутун кэпсиир анал зоналар көрөөччүлэрбит интэриэстэрин тарта, болҕомтолорун ылла. Бу зоналар уратылара Хатаспыт дьоно-сэргэтэ суруйбут хартыыналарын «тилиннэрии» буолла. Тохтоон тоһоҕолоон кэпсиир буоллахха, 1932 сыллааҕы хаартыска (ааптара биллибэт), В.З. Ефремов 1942 сыллааҕыны кэпсиир хартыынатын тиэмэлэрин тилиннэрбит И.М. Жирковтаах уларсыбыт илии сэппэрээтэрэ, Н.И. Руфовалаахтан кэлбит араас кээмэйдээх бөтүөннэр, баахтар аттыларыгар туран элбэх киһи оҕо сааһын санаата, төрөппүттэрин аҕынна, хаартыскаҕа түстэ. Эбэтэр «Портянка из зайца» диэн кэпсээни иллюстрациялаабыт З. Баишева хартыынатын «тилиннэрэр» Аҕа дойду сэриитин саҕанааҕы баһыылка дьааһыгар 1941 сыллаахха оҥоһуллубут тушенка кэнсиэрбэ арааһа, кээнчэ, үтүлүк таһыгар күн бүгүҥҥү олохпут туоһута буолан, Хатас нэһилиэгин олохтоохторо ББЭ кыттар уолаттарбытыгар хомуйар баһыылкабыт саха дьоно-сэргэтэ бэйэтин уолаттарын хаһан даҕаны умнубаттарын туоһута буолбута мөккүөрү үөскэппэт. Онтон И.Д. Панаев мэтириэтин кыбытык тигиинэн оҥоһуллубут үрдүк хаачыстыбалаах эҥкилэ суох ыраас үлэ көрөөччүлэри барыларын сөхтөрүөн сөхтөрдө. Бу үлэ туһунан элбэхтэ суруллубута, кэпсэммитэ, «Саха» НКИХ көрдөрүллүбүтэ. Инньэ гынан үгүс киһи бу үлэни билэр киһитин көрсүбүттүү дуоһуйа, үөрдэ. Онтон саҥа көрбүт дьон киһи айар-тутар аартыга киэҥин, кыаҕын сөхтө.

Хатаспыт дьоно-сэргэтэ, кэлэктииптэрбит урут даҕаны, билигин даҕаны биир ыал курдук иллээх-эйэлээх буоламмыт бу түгэҥҥэ эйиэнэ-миэнэ диэбэккэ бары солбуйса сылдьан дьурууһустубанан кэпсээтибит-ипсээтибит, көрдөрдүбүт. Ол курдук, Стручкова С.Т. дириэктэрдээх «Ситим» айымньы дьиэтиттэн, Баишев А.М дириэктэрдээх 7 №-дээх спортивнай оскуолаттан, Пермяков Е.П салайааччылаах олохтоох дьаһалтаттан, Н.В. Слепцов дириэктэрдээх  Хатас орто оскуолатыттан, Лемешева Х.Н. дириэктэрдээх Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолатыттан, М.С. Никифорова сэбиэдиссэйдээх Хатастааҕы бибилэтиэкэттэн кэлэннэр күүс-көмө буоллулар. Манна тоһоҕолоон, бэлиэтээн этэр буоллахха, «Ситим» айымньы дьиэтин үлэһиттэрэ ыыппыт маастар кылаастара оҕотуттан саҕалаан саастаах дьон болҕомтолорун, интэриэстэрин ылыан ылла. Ол курдук кыттыбыт дьон бэйэлэрин илиилэринэн оҥостубут оҥоһуктарын түөстэригэр анньынан бардылар. И.Е. Чепалова  түмэл үлэтигэр уһуйа сылдьар оскуола оҕолорун илдьэ кэлбитэ көлүөнэ ситимин тутуу, дойдуга бэриниилээх буолууну иитии чаҕылхай туоһута буолла. Оҕолор кэпсээннэрин дьон сүрдээх үчүгэйдик ылынарын көрөн үөрдүбүт. Кэлбит ытык ыалдьыттарбытын айах тутан көрсөргө алаадьы астаабыт Харлампьева Т.Г., саламаат буһарбыт Шелковникова Н.И. эмиэ махталбытын тиэрдэбит. Быыстапкабыт Хатастан тиэллэн кэлиитигэр, төннөрөн илдьиитигэр сөбүлэммит Ларионов Афанасийга, тиэйбит таспыт С.С. Игнатьевка, В.Б. Анреевка, В.О. Михайловка махталбыт улахан. Түмүкпэр, норуот суруйааччыта Сайа этэринии, «уот силлиэ буурҕаны чугуппут, улуу сут уораанын тулуйбут» сомоҕо үлэһит үтүөтэ бар дьоммут киллэрбит кылааттара  Дьокуускай куоракка 2022 сыл сэтинньи 15 күнүгэр иҥэриллибит «Килбиэннээх үлэ куората» диэн үрдүк ааты ылыытыгар баарын биллэрэр,  махталбытын, тапталбытын, сүгүрүйүүбүтүн тиэрдэр быыстапкабыт үрдүк таһымҥа ааспытыгар тэрийээччилэргэ, төрүттээччилэргэ, көҕүлээччилэргэ – Дьокуускай куорат уокуруктааҕы салалтатыгар уонна киирэн истэн, сэргээн ааспыт тыһыынчанан көрөөччүлэрбитигэр барҕа махталбытын тиэрдэбит.