Киһи оҕолорунан дьоллоох

Кулун тутар 3 күнүгэр 90 сааһын туолаары олорор ытык кырдьаҕас – Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бүтэйдээх нэһилиэгин олохтооҕо Прокопий Гаврильевич Аргуновтуун бу күннэргэ атах-тэпсэн олорон кэпсэттибит. Кэргэнэ Евдокия Софроновналыын 62 сыл ыал буолан олорбут дьон кыһынын куорат кытыытыгар баар чааһынай дьиэлэригэр кыыстарын аахха киирэллэр эбит. 
Түннүгүнэн Прокопий Гаврильевич хааман иһэрин көрөммүн, чочумча саҥата суох турдум. Чэпчэки-чэпчэкитик атахтарын ылан, эрчимнээхтик илиитинэн дайбанан хаамарын көрөммүн, «кыраһыабайдык кырдьыы» диэн маннык эбит буоллаҕа диэн санаа «кылам» гынан ылла.

– Прокопий Гаврильевич, ытык сааска киһи бэйэтин хайдах сананар эбитий? Кырдьаҕаспын ээ диэн санаа баар дуо?

– Улаханнык суох курдук ээ. Сааһырдым диэн улаханнык санаммакка сылдьабын. Ол гынан баран 90 туолбут киһи биһиги аймахха суох. Киһи олоҕор кылаабынайа – оҕолоро эбит. Кинилэр этэҥҥэ буоллахтарына, доруобуйаҕар да оҕустарбаккын. Бэйэм, хата, кыраттан да долгуйарбын бэлиэтии көрөбүн. Бу билигин дабылыанньам тахсан аҕай олорор эрээри, сэргэхсийдим, кэпсэтэн. Кэмигэр эмтэнэр-томтонор буоламмын, кэмминэн, аа-дьуо сылдьабын.

– Сэрии аас-туор олоҕо, аччыктааһын, көһөрүллүү, соҕотох ийэҕэ улаатыы... кэннигин хайыһан көрдөххүнэ, ама да ааспытын иһин, маны барытын эккинэн-хааҥҥынан билбит олоҕуҥ буоллаҕа.

– Оннук. Ама да ааспытын иһин, ити барыта баара. Ол гынан баран киһи буолан кииллийии, олоҕу сыаналааһын, сиэр-майгы диэҥҥэ эмиэ иитиллии итиннэ баара чуолкай. Мин аҕам Аҕа дойду сэриитигэр бастакы ыҥырыллыыга барбыта. Уонна сэрииттэн эргиллибэтэҕэ.

Аҕабыт барбыт сылыттан кураан, сутааһын саҕаламмыта. Билиҥҥи Бүтэйдээххэ оччолорго үс холкуос баара. Мин алталаах-сэттэлээх оҕо бурдук ыстарыыга оҕус сиэтэр этим.  1943 сыллаахха биһиги дьолбутугар угут дьыл буолта. Кэм ыспыт бурдукпут үүнэн, от үүнэн, сүөһү ииттэн, онно арыый сүһүөхпүтүн ыламмыт, саамай доруобайдара хааламмыт ити кэми мүлчү көппүппүт. Сокуон кытаанаҕа. Бурдук куолаһа хатан сиргэ тостон түспүтүн даҕаны судаарыстыба киэнэ диэн хомуттарбаттар. Ону биһиги, оҕолор, түүн тахсан кутуйах бытатыттан биэдэрэ эҥин курдугу маһынан дьөлө баттаан ылан үллэстэр этибит. Таһынааҕы нэһилиэктэр олохторо быстар мөлтөҕө, хоргуйуу бөҕө буолта. Оттон биһиги нэһилиэккэ бэрэссэдээтэлбит дьаһаллаах уонна быһаарыылаах этэ, Сэмэн Наһаарап – Дьалгыһыап. Ол киһи хоргуйан эрэрбитин билэн, бурдук туораҕын үлэһиттэригэр кистээн үллэрэр этэ. Аны хотоҥҥо киирэн арыый эмис сүөһүнү атаҕын тосту охсон, бэтэринээринэн аактатан баран, ону өлөттөрөн үлэһиттэригэр түҥэтэр этэ. Барыта кистээн. Оччолорго сокуон кытаанах этэ эрээри, бэрэссэдээтэлбит нэһилиэгин дьонун туһугар кыһамньытынан биһиги өрүһүнэн, быыһанан турардаахпыт. Сут, кураан дьылга сайын күммүт кып-кыһыл буолара. Аһыыка көтөрүттэн. Оннук хойуутук атын алаастарынан бардар баран иһэллэр.

Мин 14 сааспар эмиэ кураан буолан, олоччу Илин Эҥэри – Мэҥэни, Чурапчыны, Уус Алданы көһөрүү буолта. Биһигини Горнайга көһөрбүттэрэ. Онно балаҕан ыйыгар айаннаабыппыт. 200 ыанар эрэ ынаҕын үүрэммит, холкуос сүрүн үлэһиттэрэ бары көспүттэрэ. Ол көһөммүт үлэһит быһыытынан сылдьабын. Онно тиийэммит чааһынай биир ынахтаах этибит. Сүөһүнү биири да көҕүрэтиэ суохтаахпыт, сокуон оннук.

Биһиги, ийэм, эдьиийим уонна биһиги, үс оҕо, бардыбыт. Алтынньыга айан. Хаар бөҕө. Таһырдьа  хонобут. Хас эмэ сиргэ кутаа оттобут. Ол тиийэммит отуттан тахса сүөһүгэ хотон тутуннубут. Уонна сүөһүлэрбит биир муннуктарыгар биэс буоламмыт хотоҥҥо дьиэлэнэн кыстаабыппыт. Онтон кыстык бүппүтүгэр төттөрү дьиэбитигэр эмиэ ынахтарбытын үүрэммит  кэлбиппит.

– Прокопий Гаврильевич, Исландияҕа олорор Александра Аргунова-Күөрэгэй эн балтыҥ эбит дии?

– Оннук, ити Шура диэн бииргэ төрөөбүт балтым. Билигин аҕыс уон сэттэтэ.  Түөрт оҕолоох. Бастаан Москубаҕа Щепкиҥҥэ үөрэнэ барбыта. 1961 сыллаахха Москубаҕа үөрэнэ сылдьан, исландецка кэргэн тахсыбыта. Оччолорго кыраныысса таһыгар мээнэ таһаарбаттар. Биһигиттэн көҥүл көрдөөбүттэрин өйдүүбүн. Хаста да суруйбута. Оччолорго тас дойду киһитин мөлтөхтүк санааһын баара. Илдьэннэр “атын киһиэхэ кэргэн биэриэхтэрэ” диэнтэн саҕалаан, “кулут гыналлар” диэн өйдөбүл кытта баара. Хата, биһиги дьолбутугар, балтым үчүгэй киһиэхэ түбэһэн, дьоллоох олоҕу олорон кэллэ. Босиков Василий Афанасьевич көмөтүнэн мантан, Саха сириттэн, Горнайтан аймахтарыттан мас илтэрэн, саха балаҕана туттан олорор. Исландияҕа олохсуйбут собус-соҕотох саха буолан, дойдутун дьонноро тиийдэхтэринэ, элбэхтик сылдьаллар.

Оҕо сылдьаммыт сайыны быһа атах сыгынньах балтыбыныын моҕотойдуур, күтэрдиир этибит. Бурдук бааһынатын моҕотойун, күтэрин бултуурга кыыһыттан уолуттан тутулуга суох оҕолорго сорудах биэрэр этилэр. Аҕыйах сылынан убай киһи буоларбынан элбэхтик балтым ирээтин толороругар көмөлөһөрүм.

Горнайга көһүү саҕана уон аҕыстаах улахан эдьиийим Евдокия Аргунова кэргэн тахсан, уон биир оҕолонон, Ааһымаҕа олохсуйбута. Онно Дьоруой Ийэ буолан, аҕыйах сыллааҕыта күн сириттэн барбыта.

Мин ийэм ыалдьан, икки аҥаар сыл бэйэм ыарыылаабытым. Олохтоох Сэбиэт Аармыйаҕа ыыппатаҕа. “Ийэҕин кимиэхэ көрдөрөҕүн?” – диэн мөхпүттэрэ. Бэйэм баран сулууспалыахпын баҕарарым дэлэ буолуо дуо? Ийэбэр кыра оҕото 75 сааһын туолуохтаах, эмиэ биэс оҕолоох. Биһиги бары элбэх оҕолоох буоламмыт, улахан аймах-уруу буолан билигин тэнийэн олоробут, ситиммит салҕанар.

Таһырдьаттан Прокопий Гаврильевич кэргэнэ Евдокия Софроновна киирэн кэлбитигэр, эдэр киһилии тэбэнэттээхтик мичээрдээт, “дьэ бу мин кэргэним” диэн билиһиннэрдэ. 62 сыл бииргэ сарын сарынтан өйөнсөн олорор ыал дьонтон хайдах, ханна билсибиккитий диэн ыйыппыппар, иккиэн тэҥинэн, эдэр саас кэмнэрин санаан буоллаҕа, өрө күөдьүйэ түстүлэр. Кырдьаҕаһым: «Онтубут, бээ, остуоруйалаах. Кэпсиибин дуо?” – диэн кэргэнин диэки наһаа үчүгэйдик имэрийэ көрөн ылла. Уонна, эппиэтин истибэккэ, кэпсээнин саҕалаабытынан барда.

– Үөрэнэ сылдьаммын биир билсэр кыыстаах этим. Хоту үлэлээн кэлэрин күүппүтүм. Аны кэлэн баран “үрдүк үөрэххэ киирэбин” диэн турбутугар, мин өһүргэнэн турдум. Баччаҕа дылы ыал муннугар сырыттым, отутум буолара чугаһаата диэн санаалар үүйэ-хаайа туттулар да, хомолтобун дуу, былааммын дуу саҥаспар этээччи буоллум. Онуоха саҥаһым: «Эдьиийгэр Горнайга бара сырыт уонна онно мин балтыларбыттан биири эмэтэ бул», – диэтэ. Иһиттим-истибэтим диэбиттии, хап-сабар хомуна охсоммун, тулууптанан, чымыдааннанан, почта массыынатынан 1961 сыл ахсынньытыгар  Горнайга эдьиийбэр тиийдим.

Онтон Прокопий Гаврильевич, «салгыы эн кэпсээ» диэбиттии, кэргэнин диэки имэрийбиттии көрөөтүн, Евдокия Софроновна кэпсэтиини салҕаата.

– Буҕаалтыр Дуунньа быраата кэлбит диэни истибитим. Дэриэбинэҕэ саҥа киһи кэлбитэ биллэр буо. Биһиги дьүөгэбиниин маҕаһыын диэки атыы атыылыылларыгар бараммыт, онно бастаан көрбүтүм. Саҥа Дьыл бүппүтүн кэнниттэн танцыга кэлэн, бу уолбут сыанаттан эрэ арай көрөн турда. Онтон миигин бытаан үҥкүүгэ ыҥырбыта.

– Оннук дьэ. Кулуупка сандааран аҕай киирэн кэлбитин көрөөт, ымсыыра көртүм, кыраһыабайа бөҕө. Онтон ыла бииргэлэһэммит, бу олордохпут, – диэт эмиэ наһаа сылаастык көрөн ылар.

Аны дойдубар түргэнник төннүөхтээхпин буоллаҕа дии. Инньэ гынан бэрт ыксалынан сиэккэҕэ арыгы тутаммын, кыыһым ийэтигэр кэргэн кэпсэтэ кэллим. Дьэ онтон иккиэн мин дойдубар айаннаабыппыт.

Биэс уоннарын аасталлар өттүттэн туохпут да суох дьон холбоспуппут. Мин сүүрбэ алталаахпын, кини сүүрбэ биир саастаах. Киһи олоҕор кылаабынай баайа – оҕолоро эбит. Алта уоннарын аасталлар да, төрөппүккэ оҕо куруук оҕо эбит. Үчүгэй кийииттэр, күтүөттэр түбэһэннэр, сиэннэр, хос сиэннэр тэнийэллэр. Хос сиэммит сүүрбэ иккитин туолар. Онон биһиги ыал ыччатынан баайбыт.

– Сарсыардаҥ туохтан саҕаланар?

– Сарсыарда утуйар эрэ буолбуппун. Урут 4 чааска тураммын ойуурга сохсолуу барар буоларым. Аспын кэргэним бэрийэн, бачча сааспытыгар диэри кэллэхпит. Табах, арыгы диэни төрүт ыалласпатах дьарыктарым. Үйэбэр үлэни өрө тутан кырыйдым. Кустаан, бултаан. Сопхуоска хортуоппуй ыһар этибит. Биһиги отделение сүүс ганы ыһан, Амурскай уобаластан хортуоппуй тиэйэ кэлтэригэр биирдэ улахан массыына диэн хайдаҕын көртүм. 1956 сыллаахтан тутууга үлэлээн. Ол саҕана ханнааҕы билиҥҥи курдук инструмент кэлиэй? Барыта илии үлэтэ. Бэйэҥ сүгэнэн суоран, пилорамалаан оҥороҕун. Саамай улахан тутуум Бүтэйдээххэ кулууп тутуута буолар. Ити 1965 сыллаахха тутуллубута. Биһиги дэриэбинэҕэ 201 сылын туолбут Таҥара дьиэлээхпит. Бу сыллар тухары нэһилиэк көрөн-истэн, харайан, норуот күүһүнэн турда эрээри, билиҥҥи балаһыанньата истиэнэтэ ортотунан эмэх буолла. Кырдьаҕас тутааччы буоламмын, нэһилиэгим Таҥаратын дьиэтин өрөспүүбүлүкэ пааматынньыктары харыстыыр тэрилтэтэ бэйэтин болҕомтотугар ылара уонна чөлүгэр түһэрэрэ буоллар диэн бүччүм санаабын этэбин.

Сайынын дойдубутугар оҕуруот олордобут. Уонча куулу ыламмыт оҕолорбутугар көмөлөһөбүт. Тэллэй, отон хомуйарбын сөбүлүүрүм. Дьарыктаах буолар үчүгэй. Үлэ киһини, доруобуйатын эрчийэр.

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан