Күннээҕи үлэ кэнниттэн — кэрэ эйгэҕэ

Өбүгэ үйэлээх үгэстэрин туһунан «Күн дьоно» диэн ураты этно-фольклорнай театрализованнай туруоруу историк Иван Игнатьевич Николаев 2023 сыллаахха тахсыбыт «Происхождение народа саха и его геокультурного комплекса» диэн историческай монографиятыгар олоҕуран 2024 сыллаахха уонна быйыл иккиһин сыанаҕа таҕыста.
Бэлиэтээн эттэххэ, бу монография саха норуотун төрдүн-ууһун, түҥ былыр үөскээбит кистэлэҥнэрин араас чинчийиилэргэ олоҕуран сиһилии кэпсиир, толорутук арыйар дириҥ суолталаах.

«Күн дьоно» этно-фольклорнай туруоруу бэлэмнэниитигэр киэһэ аҕыс чаастан мустуу диэбиттэригэр тиийиибэр, номнуо киһи бөҕө күөрэҥнэс. Сыанаҕа кэтэн тахсыахтаах көстүүмнэрин туппутунан, сып-сап атахтарын таҥаһын уларытта охсоот, иһирдьэ ааһаллар. Бу эдэркээн дьон дьиэ-уот, оҕо-уруу түбүгүттэн быыс булан кэлбиттэрин көрөн, сөҕө-махтайа саныыгын. Вахтаҕа олорор үлэһит: «Хайа, Чурапчыга хаһан айаннаан эрэҕит?» – диэн токкоолоһоруттан сылыктаатахха, эннэрин-миннэрин билсибиттэрэ ырааппыт. «Бу өрөбүлгэ» диэн хоруй дорҕооно эрэ иһилиннэ уонна бары түргэн үлүгэрдик үөһэ тахсан иһэллэр.

Киэҥ саалаҕа сыанаҕа тахсыы иннинээҕи тэринии... Көстүүм кэтиитэ, муусука доҕуһуола олох ураты эйгэ, ураты энергетика.

Бэлэмнэнэр эдэр дьон ортотугар ыйан-кэрдэн биэрэр, тугу эрэ сүбэлиир  кэрэ аҥаарга тиийэн билсибитим, «Гулун» норуодунай үҥкүү ансаамбылын төрүттээччитэ, уус-уран салайааччыта СӨ, Арассыыйа  култууратын үтүөлээх үлэһитэ Любовь Алексеевна Никитина бэйэтинэн сылдьар эбит.

– Любовь Алексеевна, идэтийбит артыыстартан атын дьону кытта театрализованнай дьүһүйүүнү туруорар хайдаҕын туһунан санааҕын истиэхпин баҕарабын.

– Бу «Күн дьоно» диэн бырайыагы, кырдьык, тыйаатыртан букатын ыраах – «Алмазкредитсервис» диэн үбү-харчыны ааҕар-суоттуур кэлэктиип таһаарда. Историяны хасыһан, учуонайдары кытта кэпсэтэн, сүрдээх баай уонна дириҥ ис хоһоонноох дьүһүйүү. «Үс Хатыҥ» ыһыаҕын ыытар талааннаах уонна уопуттаах режиссер Наталья Кралинанан туруортарбыттар. Бырайыак кыттыылаахтара сүрүннээн үп-харчы эйгэтин үлэһиттэрэ; идэлээх артыыс ахсааннаах: Олоҥхо тыйаатырыттан СӨ култууратын үтүөлээх артыыһа Дмитрий Иванов, олоҥхоһут Анастасия Алексеева бааллар, С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан үҥкүү тыйаатырын солиһа Эдуард Жирков уонна М.Н. Жирков аатынан  Музыка колледжын устудьуоннара. Муусуканан киэргэтиини «Кыл Саха» төрүт дорҕоон бөлөҕө оҥорор. Уоннааҕылар, эппитим курдук, тустаах үлэлэрин кэнниттэн хобби оҥостон дьарыктанар дьон.

Быйыл 35 сылын туолар «Гулун» норуодунай үҥкүү ансаамбылын саҥа састааба кыттар буолан, мин бу оҕолордуун дьарыктаммытым төрдүс эрэ ыйбыт. Оскуола оҕолоро, устудьуоннар уонна эмиэ араас тэрилтэ үлэһиттэрэ бааллар. Хамнас иһин сылдьар буолбакка, сүрэхтэрин баҕатынан чахчы саха култууратын дириҥник билээри, сөргүтээри, сайыннараары уонна  тарҕатаары кэлэр дьон буолан, үлэлииргэ чэпчэки. Төлөпүөн хасыһа олорор киһи суох, бэриллибит бириэмэлэригэр барытын иҥэринэр, ылынар, сатыыр сыаллаах-соруктаах буоланнар, маннык таһымнаах үлэлэр тахсаллар.

Бу «Күн дьоно» диэн бырайыак былырыын куорат улахан тыйаатырын сыанатыгар туран, элбэх көрөөччү сэҥээриитин ылбыта. Бырайыак история чахчыларыгар олоҕурара, тыыннаах доҕуһуолунан барара, аны туран хаһан да сыанаҕа тахсыбатах эрээри, идэтийбит артыыстартан итэҕэһэ суох кэлэктиип толоруута барыта көрөөччү кутун туппута. Онон быйыл Чурапчы, Сунтаар улуустарынан көрдөрө бараары бэлэмнэнэ сылдьабыт.

«Алмазкредитсервис» тэрилтэ төрүттээччитэ, бырайыак сүрүн ааптара Татьяна Семеновна Варфоломеевалыын, бу күннэргэ Дьокуускайга суох буолан, төлөпүөн нөҥүө кэпсэттибит.

– Татьяна Семеновна, киэҥ эйгэҕэ, норуокка «Күн дьоно» этно-фольклорнай  туруоруу идеята тыйаатырга сыһыана суох кэлэктиипкэ бастаан хайдах кэлбитэй?

– Биһиги тэрилтэбит сүүрбэ биирис сылбытын Сахабыт сирин экономикатын сайдыытыгар көмөнү оҥорор сүрүн соруктаах үлэлиир. Ол эрээри, киһи сааһыран истэҕин аайы, олоҕу көрүүтэ кэҥээн иһэр буолар эбит. Онон атын эйгэҕэ холонор баҕа баара. Маннык турук биир идэни тутан олорор дьоҥҥо кэлэр кэмэ баар быһыылаах. Тус бэйэм орто омурҕаммын ааһан баран культурология магистратуратын бүтэрбитим. Ол кэмҥэ саха үгэһин, култууратын ыччакка тиэрдэр туһунан санааларбын кэлэктиибим өйөөбүтэ. Духуобунас философията этэринэн, киһи орто дойду олоҕор ханнык баҕарар эйгэҕэ муҥутуур чыпчаалы ылан, сайдан барыахтаах, олоруохтаах диэн буолар. Кырдьыга да, оннук диэн сөбүлэһэбин. Финансист быһыытынан эттэхпинэ, хас биирдии киһи үп-харчы туһунан билиини баһылыыра, иҥэн-тоҥон үөрэтэрэ буоллар, материальнай өттүнэн толору олоҕу олоруон сөп этэ. Ол эрээри киһи барахсан бу олох араас амтанын бэйэтинэн билэ, өбүгэтин уопутун хаҥата кэлэр эбээт.

Ол курдук биир күн «Бичик» кинигэ кыһатыгар историк Иван Игнатьевич Николаев 2023 сыллаахха тахсыбыт «Происхождение народа саха и его геокультурного комплекса» диэн историческай монографиятыгар түбэһэ түстүм. Уонна көрдөөбүт боппуруостарым эппиэттэрин бу монографияттан буламмын, хос-хос ааҕаммын, уратытын бэлиэтээммин, сөрү диэн сөхпүтүм, киэн туттубутум. Сахабыт норуотун ытык өбүгэлэригэр дириҥ ытыктабыл, сүгүрүйүү туруга кууспута. Дьэ итинтэн сиэттэрэн бу «Күн дьоно» диэн этно-фольклорнай дьүһүйүү күн сирин көрбүтэ диир кыахтаахпын. Бу улахан бырайыакка миигин өйөөбүт, өйдөөбүт уонна  олоххо киирэригэр үлэлэспит дьонум Людмила Попова, Анна Новгородова, Людмила  Никифорова, Валентина Тихонова ааттарын киэн тутта этэбин. Уонна, биллэн турар, 40-тан тахса буолан биир киһи курдук өрө көтөҕүллүүлээхтик кыттар кэлэктииппэр барҕа махталбын тириэрдэбин. Бу туруорууга биһигини өйөөбүт идэлээх артыыстарга, устудьуоннарга, тыыннаах муусуканан доҕуһуоллааччыларбытыгар, «Гулун» норуодунай үҥкүү кэлэктиибигэр (сал. Л.А.Никитина) махтал мааныта буоллун!

– Олус үчүгэй. Бу монография ис хоһоонугар кылгастык тохтоон аастахха, туох туһунан уонна тугу тириэрдэр кинигэ буоларый?

– Иван Николаев бу үлэтигэр историктар, учуонайдар рецензент буоланнар,  научнай  хабааннаах кинигэ. Ол курдук, Иван Игнатьевич, историческай чахчыларга олоҕуран, хаҥаластар төрүттэрэ канглылар, бэйэлэрин күүстэригэр эрэллэрин, итэҕэллэрин сүтэрбэккэ, баччалаах ыраах уонна кутталлаах суолу тутуһан, мүччүргэннээх айаннары ааһан, иннилэрин диэки дьулуруйан, бүгүн биһиги, аҕыйах ахсааннаах саха норуота, Арассыыйа территориятын улахан сирин баһылаан-көһүлээн олорорбутун сэһэргиир. Ол эбэтэр биһиги хорсун-хоодуот, күүстээх санааларын ыһыктыбатах ытык өбүгэлэрбитигэр махтаныах эрэ тустаахпыт. Ол айаннарын устата «хаһан эрэ сыһыыга баппат сыспай сиэллэниэхпит» диэн саныыр санаалара, кэтэһэр эрэллэрэ барыта туолан турар. Элбэх түүр омуктан чуолаан биһиги өбүгэлэрбит туспа-туора ойдон баран, бэйэлэрин уратыларын харыстаан, харааннаан кэлбиттэрин түмүгэр биһиги бүгүҥҥү күҥҥэ сайдыылаах омук быһыытынан билиниини ыларбыт мэлдьэх буолбатах. Хаһан баҕарар бэйэтин эйгэтинэн олорор киһи даҕаны, норуот даҕаны атын дьону кэрэхсэтэр, бэйэтигэр тардар. Ол да иһин бэйэ төрүт историятын билии, сиэри-туому тутуһуу, сахалыы тылынан сайаҕастык, холкутук саҥарыы кэлэр кэмнэргэ ордук кэрэхсэниэҕэ. Бу омугумсуйуу буолбатах, бу – Айыылартан айдарыллыбыт аналы толоруу.

Саха ураты талаана, өйө, дьоҕура, ханнык эрэ хайысхаҕа өссө баһыйар өрүтэ өбүгэбит тулхадыйбат күүһүгэр сытар.

Онон «Күн дьоно» бырайыагы биһиги өбүгэ үгэстэрин, хатыламмат култуурабыт араас интэриэһинэй чахчыларын киэҥ эйгэҕэ, үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэр баҕа санааттан оҥорбуппут.

Иккис курдук, ити санааны олоххо киллэриигэ хас биирдии саха, үлэлиир-хамныыр эйгэтиттэн тутулуга суох, бэйэтин кылаатын киллэрэр кыахтаах диэн сыалы-соругу ситиһэргэ үлэлэһэбит.

Үүммүт саҥа үйэҕэ үүнэр-сайдар суолунан Аан дойду бары омуктарын кытта тэҥҥэ саҥаттан саҥа таһымнары дабайыаҕыҥ!

– Татьяна Семеновна, бырайыагы култуура эйгэтигэр олох сыһыана суох дьон – офиска үлэлиир буҕаалтырдар, финансистар олоххо киллэрбиттэрэ, чахчы, атыттарга үтүө холобур. Үлэҕитигэр үгүс ситиһиилэри баҕарабыт. Кэпсэтиигит иһин махтанабыт.

Хаартыскалар: Ааптар түһэриилэрэ