Көмүс ууһа Уйбаан Захаровтыын сэһэргэһии

Бүгүн мин аҕа көлүөнэ бэлиэ бэрэстэбиитэлэ, Саха сирин тарбахха баттанар талааннаах тарбахтааҕа, дьиҥ сахалыы, үтүмэн элбэх кэрэ, сэдэх оҥоһук, симэх ааптара, 75 сааһын аастар да, үлэ үөһүгэр сылдьар көмүс ууһа Уйбаан Алексеевич Захаровы кытта кэпсэтэбин.

Кини аатырбыт “Уран саха” пиирмэни төрүттэспитэ. Сахалыы симэх үйэтийиитигэр, саҥалыы тыыннаныытыгар сүҥкэн кылааттаах кырдьаҕас. Киһи быһыытынан эйэҕэһин, олус сэмэйин бэлиэтиэм этэ. “Мин уопуттаахпын, сааспынан аҕабын, этэрим барыта сөп” диэх курдук тыл тамаҕын киниттэн истибэккин. Дэлэҕэ, биир идэлээхтэрэ уһаппакка-кэҥэппэккэ, судургутук “Уйбаан” диэн да ааттааталлар, куоластарын дэгэтигэр аҕа табаарыстарын олус ытыктыыллара, аҕаларын тэҥэ ылыналлара тута биллэр. “Уйбаан эппитэ” диэтилэр да, ол аата, түмүктээх быһаарыы ылыллыбыт диэн өйдүөххэ сөп.

Уйбаан Алексеевич күлэн мүчүйэ-мүчүйэ, хааһахтан хостуур курдук дэлэгэй кэпсээннээх.

Тыатакытта алааһын талааннаах уола

Биһигин ыйаабыт бэлиэ сирэ – Чурапчы Одьулуун бөһүөлэгин Тыатакытта алааһа. Степановтар дьиэ кэргэн балаҕаннарыгар  тохсунньу томороон тымныыта үгэннээн турдаҕына, кэмин иннинэ өрө бэбээрэн кэлбит.

– Ол сааһыгар дьонум арахсыбыттар. Аҕам кыайан көрүө суох буолан, Төлөйгө олорор оҕото суох Захаровтарга ииттэрэ биэрэр. Иипит аҕам Өлөксөй – кыра үөрэхтээҕэ. Ийэбиниин пиэрмэҕэ үлэлииллэрэ.

–Төрүттэргэр уустар бааллара дуу?

– Хаан таайым Чыычаах Уйбаан диэн баара. Чурапчыга Эҥсии диэн уус баара, ол кини көҕүлээн, Чурапчыга көмүс кутар сыах аһыллан, таайым онно үлэлээбитэ. Бары кустарнай уустар этэ. Кэлин Эҥсиини куоракка киллэрэн көмүс кутуутун саҕалаабыттара.

Таайбыныын 10-с кылаастан билсэр буолбутум. Тиийдим да, уһанарым. Таайым хайгыыра. Төрөппүт ийэм ону сөбүлээбэт этэ:  “Баанньаны кучуйума. Бэйэҥ курдук оҕото-уруута суох оҥороору! Көмүскүн ойох гынан олороҕун! Көмүһүнэн уһаммыт дьон дьоло суохтар”, – диэн. Ол иһин бастаан “кырдьык даҕаны” диэн, курутуйа саныырым. Ийэбинэн аймахтарбар, Дьоскуоскайдарга, тимир, көмүс  уустара бааллара. Онтон бэрилиннэҕэ буолуо. Ииппит аҕам мас ууһа этэ, наар тутууга үлэлээбитэ.

Куоркун. Тустуу. Дьылҕа

 – Эн оскуола сылларыттан тустар, аатырбыт Дмитрий Коркиҥҥа үөрэммит эбиккин. Ол туһунан кэпсии түспэккин ээ?

– Мугудайга үөрэнэ сылдьан тустар буолтум. Оройуоҥҥа, оҕолорго, бастаан турардаахпын. Ол кэмҥэ Бөтүрүөбүс кэлэр. Ону баара, дьонум миигин илдьэ Уус Алдан Тумулугар көһөн хаалан, эрчиллибэккэ хаалбытым. Көспүт төрүөттэрэ “Чурапчыга киирдэхпитинэ, уолбутун аймахтара былдьыахтара” диэн эбит. Барахсаттар, сүр атаахтатан, күндүркэтэн ииппиттэрэ.

Бэйэтэ эмиэ тустуук, өрөспүүбүлүкэҕэ ытыктанар салайааччы буолбут Максим Сибиряков оччолорго Уус Алдаҥҥа тойон этэ. Ол киһи биир сырыытыгар дьоммор: “Чурапчыга интэринээккэ олордон, уолгутун салгыы туһуннарыа этигит”, – диир. Инньэ гынан 9-10-с кылаастарга Куоркуҥҥа тиийэн, дьэ дьарыктанабын. Бөтүрүөбүс мындыр киһи этэ. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан тустуох оҕолору сүүмэрдээн ылара. Кыахтаах диэбитин оскуола кэнниттэн салгыы эрчийэрэ. Кинилэри кытта туһуннаран, үөрэтэрэ. Күҥҥэ 2-тэ эрчиллэрбит. Биһиги – Спорт оскуола 2-с “выпуһабыт”. Аатырбыт Сахааччалаах – бастакылар. Элбэх маастар тахсыбыта. Бөтүрүөбүс, көрдөххө, кытаанах-дьиппиэн курдуга. Ол гынан баран, сымнаҕас этэ. Холобур, ол миигин Уус Алдантан ирдэһэн ылан, тустуук оҥороору дьарыктыыр, оскуола кэнниттэн салгыы хаал диэбитигэр, буолумматаҕым...

Уус Алдаҥҥа төннүбүппэр, физрук наада диэн, Ленскэйгэ быстах кууруска үөрэнэн, Курбуһахха саҥа учууталлаан эрдэхпинэ аармыйаҕа ылбыттара. Кэлбиппэр, Куоркунум ыҥыран ылла. “Киргизия институтугар кэпсэттим”, – диэн, кумааҕы туттаран кэбистэ. Сол да толлобун, өс хоту бардым. Тиийбитим – уолаттар хомуурга барбыттар. Мантан Таджикистаҥҥа баран иһэр тустууктары көрсөн, барсан хааллым. Тиийбитим – саха бөҕө. Сөбүлээн, М.И. Калинин аатынан физкултуура институтун педфакультетыгар туттарсар буоллум. Бөтүрүөбүс эппититтэн ЭМИЭ туораан хааллым. Туттарсааччылартан Сахаачча быраатын кытта иккиэн үүт-үкчү Ваня Захаров диэн эбиппит. Кини вакантнайга испииһэккэ баара. Арай түмүккэ икки Захаровтар хаалбыппыт, атыттар хапсыбатахтар. Ваня сборга элбэхтик сылдьара, устунан бырахпыта. Мин ньоҕойдоһон, 4 сылынан бүтэрбитим.

Таптал элбэҕи быһаарар

– Үрдүкү кууруска Уус Алдан Тумулуттан сылдьар Кристинаны билистим. Кини мин иннибинэ бүтэрдэ. Интернатуратын кэннэ Хакасияҕа анаатылар. “Онон ойох ылбатаххына, арахсабыт” диир. Тапталбын сүтэриэм дуо? Дойдубутугар суһаллык кэлэн саахсаланныбыт. Захаров “тутулуннаҕа” ол (күлэн мичийэр). Онно 2 сыл тириэньэрдээбитим. Дьиэ биэрэн, хааллара сатаабыттарын сааһырбыт төрөппүттэрбэр  чугаһаары, аны мин “бууннаан” турдум. Дойдубар кэлэн, 2 ый кууруска үөрэнэн, Эрэликкэ 7 сыл военруктаабытым... 

Кэргэним түөрт сыллааҕыта суох буолбута. Улахаммыт – кыыс, быраас идэлээх, 2 оҕолоох. Игирэ уолаттардаахпыт. Өлүөсэм уһанар. Һааскам – Чурапчыга ыал. 4 оҕолоохтор. Физкултуурунайы бүтэрбитэ, билигин уһун айан суоппара. 6 сиэннээхпин.

Уус буолуу

– Военруктаан баран, Дьокуускайга киирбиппит. “Сардаана” фабрикаҕа көмүсчүт Ыстапаан Попов диэн Чурапчы уола баара. Тимири кыһарга кини үөрэппитэ. Кини ыҥыран, 1984 с. фабрикаҕа киирэн хаалбытым. Дьиҥинэн, идэлээхтэри ылаллара ээ. Дьэ, ол “Сардаанаҕа” үлэлии сылдьан, Л.М. Егоровы кытта билсэбин. Оччолорго кини худуоһунньук тойон.

Фабрикаҕа 10 сыл үлэлээбитим кэннэ ыһыллыы буолла. Мин Ыстапааным кучуйан, мастарыскыай тэринэн, “Якутзолотоҕа” Тарас Десяткиҥҥа киирдибит. Оҕолору сүүмэрдээн, куонкурус ыытан ыллыбыт. Ол эрээри хайабыт да тойон буоларга буолуммат. Онон Десяткин уолун табаарыһын анаата. Ыстапааным кинилиин тапсымына, тохтоон хаалла. “Мин эмиэ тохтуубун”, – диибин. Десяткин: “Эйиэхэ учаастактаах, гараастаах, баанньыктаах, 2 этээстээх дьиэ биэрэбин”, – диир. Мин оҕолорбун үөрэммит оскуолаларыттан, табаарыстарыттан тэйитэр баҕам суоҕа. Бэйэм туппут дьиэм, төһө да оһоҕунан оттулуннар, күндү. Анараа дьиэ – таас, гаастаах эҥин. Кэргэним Кристина: “Баран олоруохха да сөп ээ” диэн, бэйэбит дьиэбитигэр олорор дьону көрдөөтүбүт да, хата, булбатахпыт. Десяткин: “Оччоҕо таас дьиэ биэриэм, ый толкуйдан”, – диир. Санаабар, Ыстапааммын хаалларыа, “барыма” диэ, дии санаабытым, суох буоллаҕа. Онон экчи тохтуурга быһаарыммытым. Лукабын булсан, “Элин Даймонд” сыахха кэллибит. Онно саҥа оҕолору ылан, үөрэтэр, уһанар этибит. 2 сыл үлэлээн баран, көмүс көстүбэккэ, моҥкурууттаан, тохтообута. Хамнаһа суох уһуннук үлэлээбиппит.

Доҕордуулар төрүттээбит «Уран Сахалара»

– Лука биирдэ: “Эрэйэ бэрт, туһунан барыахха” диэтэ. Аҕыйах үрүҥ көмүс хаалбытын хамнас суотугар ылан, кини тиэргэнигэр мастарыскыай туттан, үлэлээн бардыбыт. Ити 1997 с. этэ. Бастаан иккиэ эрэ этибит. Харчы суох кэмэ. Табаары табаарга атастаһыы баара. Биирдэ Покровскай, Нөмүгү диэки  оҥоһуктарбытын атыылыы тиийэн баран, төлөбүрүгэр “Москвич” массыынаны толору кууллаах хортуоппуй, хаппыыста тиэнэн кэлбиттээхпит. Арааһынай кэм баара. Сыыйа уолаттары ыҥыран, кэҥээн истибит. Киирбит үбү туттубакка, тута эргииргэ уган, күнүстэри-түүннэри олорон үлэ диэн, дьэ, онно баара! Сакаас киирдэ да, бүтэриэххэр диэри олороҕун. Оннук сыралаһан, бу билигин үлэлиир дьиэбитин, уһаайбабытын атыыластахпыт. Туораттан көмөтө суох, аҥаардас бэйэ күүһүнэн. Барытын Лука тэрийэр-бэрийэр. Сүүсчэҕэ тиийэ оҕо үөрэнэ, үлэлии сылдьыбыта. Түһүү, тахсыы кэмэ диэн баар буолар. Ону ол диэбэккэ, үлэлиибит. Холобур, хамсык саҕана, Лука сылгы базатын тэрийэн, кыһалҕа тирээтэҕинэ онто көмөлөһөн, хамнастаан-дохуоттаан олорбута.

Уус илиитин туох баайарый?

– Туттар, уһанар тэрил, уот-күөс сыаналаммыта долгутар. Уус – айымньылаах үлэ, харчыга кыһарыйтаран, ханан судургутун, чэпчэкитин батыстахха, дьиҥ айымньы тахсыбат, уус илиитэ бааллар. Үйэлээҕи, дьиҥ сахалыы тыыннааҕы оҥоруох, үйэтитиэх кэриҥнээхпит. Умнууга сылдьыбыт бастыҥаны, хаар ачыкытын, былыргылыы илин-кэлин кэбиһэри, ат сэбин-сэбиргэлин оҥорууну сөргүппүппүт. Саха сиригэр көмүсчүттэргэ киэҥ суолу аһыа этилэр. Омук сиригэр тахсыыны сэрии айдаана тутар буолуон сөп. Билигин уустар алтаҥҥа көһөн эрэллэрэ хомотор. Ити үчүгэйтэн буолбатах. Хаһан эрэ мельхиортан оҥорорбут. Онтон көмүскэ, алмааска тиийбиппит. Оттон билигин – төттөрү алтаҥҥа көһөргө күһэллии. Саха быһаҕа баар, кэҥник биллэр курдук. Ол эрээри бэлэм кэлии тимиртэн оҥоһуллар. Сахалыы тыын диэн – туһунан, толкуйбут эмиэ атын, онтуҥ оҥоһуккар эмиэ биллэр. Ол тыыны ыһыктымыахха. Көмүс уустарыгар киэҥ суолу арыйыахтара этэ. Тыа сирин эспэт гына, кэлэктиибинэй үлэни тэрийиэххэ наада. Оскуоланы бүтэрээччи аҕыйаан иһэрэ дьиксиннэрэр.

– Уйбаан, тустуу уонна уһаныы майгыннаһар өрүттэрдээхтэр дуо?

– Киирсээччигин кытта туох баар күүскүнэн түһүнэн, өсөһөн туран, тустаҕын. Тустуук майгыта сымнаҕас буоллаҕына, мөлтөөн биэриэн сөп. Ким өһөс, ньоҕой – ол чыпчаалга тахсар. Уһанар киһиэхэ эмиэ биир оннук: оҥоһугуҥ иннин ылар гына, дьирээлэһэн олоруоххун наада.

– Ордук өйдөөн хаалбыт ыһыаҕыҥ ханна, хаһан буолбутай?

– Оскуоланы бүтэрбит сайыммар этэ. Улахан дьону кытары күрэстэһэн кыайыы, мүһэ ылыыта. Астык өйдөбүл. Биирдэ Мугудайга ыһыахтаан баран, хаайылла сыспытым. Матасыыкылы уорбуккун диэн уорбалаан, икки күн сытыарбыттарын, Бөтүрүөбүс таһааран турар.

– Оо, дьэ! Оттон саамай өйгөр хаалбыт оҥоһугуҥ? 

– Түүлбэр киирбит аныгылыы моһуоннаах сүрэх этэ. Дьиибэтэ, икки түүн субуруччу көстүбүтүгэр, ыксаан, мельхиортан оҥорбутум. Атыыга барбыт этэ. Былыргы сахалар дьахтары киэргэппиттэрин сөҕөбүн. Дьахтар сыалыйатыгар тиийэ. Итинник киэргэппит омук оччолорго баара эбитэ дуу? Сүүрбэччэ сыллааҕыта мусуойдарга этэ сылдьыбытым: ону оҥордохпуна, саха дьахтарын толору симэҕин оҥордум диэм этэ. Буолумматахтара. Кэлин ыйыталаспыт сурахтаахтара.

– Уйбаан Алексеевич, кэпсээҥҥэр махтанабын. Ыһыаҕынан эҕэрдэ!