Иван Гоголев кэмэ эргиллэн, саҥаны, сырдыгы арыйыа

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатыра тохсунньу 17-19 күннэригэр Саха сирин норуодунай суруйааччыта Иван Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 95 сылын көрөөччүлэрин кытта киэҥ далааһыннаахтык, дириҥ ис хоһоонноохтук бэлиэтээтэ.
Үс күн устата тыйаатыр сценатыгар Иван Гоголев саамай чулуу пьесаларынан турбут испэктээктэр көрдөрүллүбүттэрэ. Үбүлүөй киэһэлэрин Саха сиригэр киэҥник биллибит “Хара кыталык” арамаанынан турбут испэктээк аспыта. Сценаҕа үгэс быһыытынан Саха тыйаатырын уус-уран салайааччыта Андрей Борисов, тыйаатыр сүрүн режиссера Руслан Тараховскай, дириэктэр Петр Макаров, сүрүн худуоһунньук Лена Гоголева уонна испэктээк режиссера Лена Иванова-Гримм тахсан, көрөөччүлэрдиин үөрүүлэрин үллэстэн тыл эппиттэрэ.
Саха тыйаатырын уус-уран салайааччыта Андрей Борисов: “Саха уһулуччулаах поэта, драматура Иван Гоголев хас үбүлүөйүн ахсын сүүрбэттэн тахса сыл драматург быһыытынан Саха тыйаатырын кытта бииргэ үлэлээбитин санаан кэлэбин уонна кини толкуйа, иэйиитэ, айар суола, бэйэтин үрдүк култууралаах личность быһыытынан сабыдыала салҕанан бара турарын сөҕө көрөбүн. Кэм-кэрдии ааһарын аахсыбакка, кини айымньылара мэлдьи бааллар, күн бүгүҥҥэ тоҕоостоохтор уонна, дьон-сэргэ кутугар-сүрүгэр иҥэн, салҕанан бара туруохтара. Бу кэрэ-бэлиэ күҥҥэ өссө төгүл улаханнык сүгүрүйэн уонна ытыктаан туран Иван Гоголев уонна Федот Потапов дьикти доҕордоһууларын, талааннарынан, дууһаларынан, куттарынан-сүрдэринэн бииргэ дьүөрэлэһэн үлэлээбиттэрин-хамсаабыттарын саныыбын. Кинилэр Саха тыйаатырын саамай уустук кэмигэр айбыттара-туппуттара уонна тыйаатыр норуоту кытта ситимин, киниэхэ туһатын тута сылдьыбыттара. Саха тыйаатыра дириҥ ис хоһоонноох үгэстэри салҕыыр. Биир курдук, биһиги драматург Иван Гоголев сырдык аатыгар сүгүрүйэбит; иккис курдук ‒ кини айымньылаах үлэтин салҕыыбыт. Бүгүн кини пьесатынан турбут “Хара кыталык”, “Наара Суох”, “Дыгын Дархан” испэктээктэргэ саала мэлдьи толору көрөөччүлээх. Онон саха норуотугар, эһиэхэ, махтал!”‒ диэн сүргэтэ көтөҕүллэн туран тыл эппитэ.
Бу иннинэ А.С. Пушкин аатынан национальнай библиотека, П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей уонна Саха тыйаатыра буолан библиотека историческай саалатыгар тэрийбит “Хоту дойдум дьүкээбилэ мин дууһабар умайар” диэн ааттаммыт Иван Гоголев-Кындыл айар үлэтигэр аналлаах түмсүүгэ суруйааччылар, суруналыыстар, устудьуоннар, поэт, суруйааччы айымньыларын сүгүрүйээччилэрэ тоҕуоруһа мустубуттара. Манна тыл этээччилэр Иван Гоголев айар үлэтигэр сүҥкэн сыанабылы биэрбиттэрэ уонна бу үбүлүөй кини 100 сылын бэлиэтииргэ инники биэс сыл аанын аһарын, онно бэлэмнэнии буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэрэ. Элбэх үтүө, кэрэ тыл этиллибититтэн ордук сэргээбиппин уонна улахан суолталаах дии санаабыппын бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Саха суруйааччыларын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Олег Сидоров Иван Гоголевы литературоведтар өссө сэбиэскэй кэмҥэ саха суруйааччыларыттан бастакынан магическай реализмы саҕалаабыт аан дойду таһымнаах прозаик быһыытынан сыаналаабыттарын уонна, арамааннарыгар саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа итэҕэлин кытта биир сомоҕотун көрдөрөн, ити хайысханы сайыннарбыта диэн бэлиэтээбитэ. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Владислав Доллонов «улуу суруйааччы Иван Гоголев кэмигэр бииргэ олорбуппут биһиги дьолбут эбит, кини поэзияҕа саха Гётета, прозаҕа – саха Распутина» диэн этэр. СӨ суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Гаврил Андросов «киэҥ хоннохтоохтук, дириҥ хорутуулаахтык үлэлээбит үс кырыылаах бөдөҥ суруйааччы Иван Гоголев» “Иэйиэхсити кэлэтии”, “Үһүс харах” арамааннара чыпчаал айымньылара буоларын бэлиэтээн туран, кини айар үлэтин Михаил Булгаков айымньыларыгар тэҥниирин эппитэ уонна кини саха норуотун историятын үрүҥ бээтинэлэрин биир бастакынан кырдьыктаахтык арыйбыта, саха итэҕэлин поэзия үрдүк уус-уран таһымыгар ырытан киллэрбитэ, саха историятын сырдаппыт сорох айымньылара үөрэтиллэ илик диэн бэлиэтээбитэ. “Омоҕой уонна Эллэй” пьесата Саха тыйаатырыгар туруоруллуон баҕарарын эппитэ. СӨ норуодунай артыыһа Анатолий Николаев поэт, драматург Иван Гоголевы кытта 24 сыл бииргэ алтыһан үлэлээбиттэрин туһунан олус интэриэһинэйдик кэпсээбитэ. Кини Иван Гоголевы Алампа, кэнники Харысхал курдук тыйаатыртан үөскээн тахсыбыт драматург, тыыннааҕар үрдүк ааты ылбатах улуу киһи, дьиҥнээх интеллигент, улуу үлэһит, биһиги дьолбутугар төрөөн ааспыт киһи диэн сыаналаабыта. «Иван Гоголев поэт быһыытынан Пушкиҥҥа тэҥнээх, кини сиртэн-буортан тэйэн, көтөн эрэр курдук, хоһоонун дьиктитик ааҕар этэ» диэн ахтыбыта, оттон айбыт уобарастара киһи өйүттэн умнуллубат улуу уобарастарын, норуот сөбүлээн көрөр “Наара Суох” кэмиэдьийэтэ турбута быйыл 60 сыла буоларын иһитиннэрбитэ. «Суруйааччы тылын-өһүн ыччат ааҕан билиэн наада, оччоҕо саха буолуохтара» диэн суруйааччы тыла-өһө ураты кэрэтин, суолталааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Онтон СӨ норуодунай суруйааччыта Андрей Кривошапкин Иван Гоголев киэҥ-нэлэмэн Хоту дойду чаҕылхай сулуһа диэн сыаналаабыта. Бу көрсүһүүгэ видео нөҥүө кыттыбыт Госдуума дьокутаата Федот Тумусов Иван Гоголев 100 сылын бэлиэтииргэ анал бырагыраама оҥорон, айар үлэтин чинчийиэххэ, айымньыларын тылбаастаан, аан дойду таһымнаах суруйааччыбыт буоларын бигэргэтиэххэ диэн этиитин бары сэргии истибиппит. Онуоха Иван Гоголев айымньыларын үөрэппит литературнай кириитик Николай Тобуруокап: “Иван Гоголевы баһыттан-атаҕар диэри биллим диир кыаҕым суох. Улахан айымньы хас бириэмэ, кэм-кэрдии аастаҕын аайы атыннык сыаналанар буолан иһэр”, ‒ диэн эппитин сөҕө саныыгын. Көрсүһүү кыттыылаахтара биир санаанан кэриэтэ Иван Гоголев аан дойду таһымнаах суруйааччы, кини айымньыларын атын омуктарга киэҥник тарҕатыахха, кини ситэ чинчийиллэ илик үлэлэригэр, бэчээттэнэ илик айымньыларыгар болҕомто ууруохха диэбиттэриттэн, дьэ, чахчы, улуу поэт, прозаик, драматург өлбөт-сүппэт тыллаах айымньыларын кэмэ эргиллэн кэлэн, саха норуотугар саҥаны, сырдыгы арыйыа диэн үөрүүлээх санаа үөскүүр.
Бу көрсүһүүгэ Иван Гоголев “Үһүс харах” диэн арамаана нууччалыы тылбаастанан, Национальнай библиотека бэчээттиир киинигэр электроннай кинигэ буолан тахсыбытын сүрэхтээбиттэрэ. Кинигэни кыыһа, суруйааччы Анна Гоголева-Ленская уонна Егор Сидоров тылбаастаабыттар. Бу “Үһүс харах” арамаан омук тылыгар бастакы тылбааһа буолбатах. Иван Гоголев 75 сылын бэлиэтээбит 2006 сылбытыгар олунньу 17 күнүгэр «Эхо столицы» хаһыакка кыыһа, суруйааччы Анна Гоголева-Ленская “Третий глаз в Европе” диэн ыстатыйата тахсыбыт этэ. Онно Германияҕа “Үһүс харах” арамаанын Валерия Вейсер немец тылыгар тылбаастаабытын, “Дагиели” издательствоҕа түүр тыллаах айымньылары таһаарар Илдрим Дагиели уонна Марио Пшера бэчээттээн таһааран, ааҕааччылары кытта сүрэхтээбиттэрин туһунан суруллубута. Берлин, Нюрнберг куораттар ааҕааччылара арамааны улаханнык сэргээбиттэрэ, сөхпүттэрэ-махтайбыттара киһини үөрдэр. Онон билиҥҥи нууччалыы тылбааһа эмиэ киэҥ араҥа сэҥээриитин ылыа дии саныыбын.
Маны сэргэ поэт кэрэ бэйэлээх хоһооннорун, сонеттарын СӨ үтүөлээх артыыската Елизавета Потапова, ырыа буолан ылламмыт, норуот сүрэҕэр-быарыгар иҥмит айымньыларын СӨ үтүөлээх артыыһа Владимир Заболоцкай сүрдээх иэйиилээхтик толорбуттара. Видео нөҥүө Иван Михайлович бэйэтин куолаһын иһитиннэрбиттэрэ урукку кэми эргиппиккэ дылыта.

Үбүлүөйгэ аналлаах “Мин тапталым ‒ поэзия” диэн хоһооннорунан дьүһүйүү киэһэтин Саха тыйаатырын артыыстара көрөөччүлэри тохсунньу 18 күнүгэр, Иван Гоголев-Кындыл төрөөбүт күнүгэр, Алампа саалатыгар ыҥыран, дьоро түгэни бэлэхтээбиттэрэ. СӨ норуодунай артыыската Зоя Багынанова иилээн-саҕалаан тэрийбит поэтическай испэктээкилэ (режиссер Валентина Якимец) поэт истиҥ-иһирэх, киһи сөҕүөх кэрэ тылларын хас кэлбит киһи сүрэҕэр-дууһатыгар иҥэрдэҕэ. Манна “Ытык дабатыы” поэматтан быһа тардыыны Маргарита Борисова, Уйгу Семенов, “Дыгын Дархан уонна Таас уллуҥах” балладаны Зоя Багынанова аахпыттарын көрөөччү долгуйа, сөҕө-махтайа истибитэ. Бу киэһэ поэт сонеттарын, нууччалыы тылбаастаммыт хоһооннорун Саха тыйаатырын артыыстара, “Аан Дархан махталым” диэн ийэтигэр анаабыт сонеттарыттан Елизавета Потапова, “Күн” хоһоонун Татьяна Легантьева, “Алгыһын” Зоя Багынанова дохсун ытыс тыаһынан доҕуһуоллатан аахпыттара. Поэзия киэһэтэ Иван Гоголев хос сиэнэ Федор аҕатыныын, артыыс Степан Федоренколыын аатырбыт “Сахам сирэ барахсан” ырыаны уһулуччу долгутуулаахтык толорууларынан түмүктэммитэ.

“Үһүс харах” арамаан нууччалыы тылбааһа уонна суруйааччы аҕыс саастаах хос сиэнэ Федор Федоренко “Сахам сирэ барахсан” ырыаны наһаа кэрэтик-истиҥник ыллаабыта Иван Гоголев быйылгы үбүлүөйүн саамай кэрэхсэбиллээх бэлэҕинэн буоллулар.
Хаартыска: Кыайыына Степанова, Василий Кривошапкин
Сонуннар
Ордук ааҕаллар


