05.06.2025 | 10:00

Иван Бочонин: «Олох диэн дьылҕа бэлэҕэ»

Иван Бочонин: «Олох диэн дьылҕа бэлэҕэ»
Ааптар: Вера Канаева, Таатта
Бөлөххө киир

Быйыл Улуу Кыайыы 80 сыла. Сэрии дуораана төһө да ырааттар ыраатан истэр, алдьархайа көлүөнэттэн көлүөнэҕэ кэпсэнэр, ахтыллар, суруллар. Бүгүҥҥү нүөмэрбит ыалдьыта – Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, Таатта улууһун уонна Дьохсоҕон нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Ытык кырдьаҕаһа, тыыл бэтэрээнэ Иван Михайлович Бочонин ааспыты ахтыаҕа, бүгүҥҥүнү, кэлэри кэпсиэҕэ.

Ааспыты ахтан аастахха

– Иван Михайлович, эн сэрии кэмин тыыннаах туоһута буолан, Улуу Кыайыы 80 сылын долгуйа көрүстүҥ. Оонньооботох оҕо сааһыҥ сылларын ааҕааччыларга кэпсии түһүөҥ дуо?

– Бэйэм 1933 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр Дьохсоҕон нэһилиэгэр Хатыҥнаах диэн сиргэ күн сирин көрбүтүм. Кэннибин хайыстахпына, төрөөбүт алааһым, сүүрбүт-көппүт кырдалларым көстөллөр, оҕо буолан бу хаама сылдьар курдукпун. Ол эрээри ол былыт саппыт, быданнаабыт кэм аастаҕа. Биһиги көлүөнэ дьоно ыарахан кэмҥэ төрөөбүппүт. Арааһа, саха олоҕун уларыйыытыгар анаммыт дьон буолуохпутун сөп. Олоххо тардыһыы күүһүнэн олорбуппут, ол кэмҥэ элбэх киһи, оҕо төннөрө, огдообо хаалбыттар, оҕолорун атахтарыгар туруораары, балаҕана итии буоларыгар баҕалаах, бэйэ-бэйэтин кытта  холбоһон олорорго кыһаллыбыта. Ону ийэм Екатерина Гаврильевна Петрова олоҕунан холобурдаан көрүөххэ сөп. Кини бастакы эриттэн Михаил Илларионович Бочонинтан уон иккитэ оҕоломмута. Аҕам өлбүтүн кэннэ ийэм огдообо хаалар, онтон кэлэр оҕолор дьылҕалара таайан, Петр Петрович Татариновка ойох баран, икки уолланар. Билигин быраатым Бүөккэлиин баарбыт, мин 92 сааспар үктэнним.

Уруккуну санаатахха, сааскы кэмтэн бастакы сылаас хаарга диэри олохпут чэпчээн, тупсан ылара. Дьон-сэргэ айылҕалыын тэҥинэн тыллыбыт курдук чэпчээн, үөрэрэ-көтөрө. Ол олох уһаабатаҕа, аймалҕаннаах сэрии туран, кыанар өттө бары сэриигэ аттаммыта.  Онон оҕо сааспыт оонньуута тохтообута, күлсүү-салсыы уурайбыта. Оҕолуун, дьахтардыын, кырдьаҕастыын – бары үлэҕэ умса түспүппүт. Кырыымчык олох саҕаламмыта. Дьохсоҕоҥҥо Таатта уҥуор Ыарҕа диэн сиргэ олорбуппут. Ыал бары да, икки-үс ыалынан дьукаахтаһара. Оппутун-маспытын, аспытын көмөлөөн дьаһанарбыт. Куултан таҥас тигэллэрэ. Куул буолара биллибэтин диэн, хатырык уутугар уган ылаллара, оччоҕо кэм кырааскаламмыт курдук буолара. Барахсаттар, саҥа таҥас кэппит курдук сананан, үөрэрбит ханна барыай? Сааһын паардааһыҥҥа үлэлиирбит, сухаҕа оҕус сиэтэрбит. Ийэбэр көмөлөһөн, сайылыктан субан сүөһүлэри хомуйан аҕаларым уонна хаппыт ынах сааҕынан түптэ оҥорорум. Хортуоппуй үүннэрэ сатыырбыт, ол сыыһын ыраастыырым. От кэмигэр оҕолор бука бары бугул түгэҕин харбыырбыт.

Оҕо сааһым доҕоро Ньургун Килибеевтиин

Сэрии буолуон инниттэн айылҕабыт ыарахан кэм иһэрин түүйэн, 1940 сылтан саҕалаан сут-кураан сыллар сатыылаабыттара. Онно туох аһа кэлиэй? Бурдук үүммэккэ, мэлдьи аччык аҥаардаах сылдьарбыт. Үлэ сарсыарда эрдэттэн саҕаланара, онон үчүгэйдик утуйбакка, уубутун да ханарбыт ахсааннааҕа. Айылҕа бэйэтинэн үчүгэйи-куһаҕаны сэрэтэр ээ. Оттон 1944 с. өҥ сайын кэлэн, от, бурдук син дэлэччи үүммүтэ. Оҕолор үөрэ отун, кириэн оту, кииһилэни хомуйарбыт. Үөрэни астына, тото-хана иһэн, аччыктаабыт испитин тоторорбут. Күһүн бурдук ылан, сибиэһэй бурдук лэппиэскэтин арыыта да суох, бэрт минньигэстик мотуйарбыт. 

Оҕо сааһым доҕотторо Ньургун Килибеев, Сэмэн Большаков, Ньукулай Попов уо.д.а. буолаллар, бары кэриэтэ өлөн-сүтэн бүттүлэр. Доҕорум Ньургун Килибеев Сунтаарга олорор, 91 сааһын атырдьах ыйыгар туолуохтаах.

Мин Сиэллээх алын сүһүөх оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим.  Ханньас алааһыгар Сэмэн Охуотуннаахха олорон үөрэммитим. Иккис сылбар, сут-кураан үгэннээн турдаҕына, Мария Тихонова диэн эмээхсиҥҥэ олорбутум. Дьон кинини таптаан Кыыстака диэн ааттыыллара. Салгыы Ытык Күөлгэ интэринээккэ олорбутум, онтон үөрэнэр кыаҕым суоҕунан, үһүс кылааһынан  бүппүтүм. Аҕыйах да сыл үөрэннэрбин, суруйар-ааҕар дьолу биэрбит, дьукаах олордубут Сэмэн Охуотуннаахха, Мария Тихонова-Кыыстакаҕа өрүү махтанабын, күндүтүк саныыбын.

Кыайыы буолбутугар үөрүүбүт муҥура суоҕа. Кыайыы ыһыаҕа Киэҥ Эбэҕэ ыытыллыбыта, киһи бөҕө мустубут этэ. Мин илиибин тоһутан, ыһыаҕы үчүгэйдик көрбөтөҕүм. Дьылҕа хаан ыйааҕынан Кыайыы үөрүүтүн хаалбыттар эрэ билбиттэрэ, көрсүбүттэрэ. Үгүстэр  сэрииттэн төннүбэтэхтэрэ, тыылга үлэлээбиттэртэн да өлбүт элбэҕэ. Таайым Иван Гаврильевич Петров кэлбитин бу баардыы өйдүүбүн.

Бачча сааспар тиийэрбин түүҥҥү ыалдьыт кэпсээн ааспыт эбит...

Судаарыстыба 1935 с. төрүөхтэргэ диэри дьону тыыл бэтэрээнинэн билинэн, уураахтаан турар. Сэрии аҕыспын туолбут ыйбар саҕаламмыта. Хомойуох иһин, нэһилиэкпэр соҕотох тыыл бэтэрээнэ хааллым. Кэм-кэрдии, саас ылан, сэрии кыттыылаахтара, тыылга үлэлээбиттэр олохтон туораан иһэллэр. Бачча сааспар олорон кэлбитим бэйэтэ туспа кэпсээн.

– Дьэ, ону сэһэргээ эрэ...

– Оскуолаҕа киирэ иликпинэ Аммаҕа Төрүт диэн сиргэ олорбуппут. Сут дьыл этэ, дьахталлар эҥин оттообуттара, аҕыйах эр киһи баара. Киллэҥэ диэн өтөххө хотон баара, онно кыстыыр этибит. Ийэбиниин биир күһүҥҥү ытыс таһынар хараҥаҕа иккиэйэҕин хаалбыппытын өйдүүбүн. Арай ийэм куһаҕан баҕайы сыт кэлэр, тахсан көрүөххэ диэтэ. Көрдүбүт, туох да суох. Онон төттөрү киирдибит. Хара ыттаах этибит, дьиэ айаҕар тиийэ-тиийэ үр да үр буолла. Ийэм нэһиилэ буойан тохтотто. Утаакы буолбата, былыргы боростуой сахалыы таҥастаах, торуоскалаах эмээхсин киирэн кэллэ.  Ийэм хантан кэлбитин туоһуласта, онуоха эмээхсин Үрүҥ Хайаттан диэтэ. Ол Үрүҥ Хайаҕа киһи көмүллэр сирэ баара уонна аҕыйах ыал олороро. Ийэм бачча хараҥаҕа ханна, хайдах  барарын туоһуласпытыгар: “Төрүккэ. Сылдьыбыт  сирим, сылдьыам”, – диэбитэ. Эмээхсини ийэм чэйдэтэ сатаабыта, ону аккаастаммыта. Мин куттанан, ийэбэр сөрүөстэн баран, кинини одуулуу  турбутум. Эмээхсин мин диэки көрөн туран: “Тыый, бу оҕо хараҕа уоттаах баҕайы, киһи буолар киһи сылдьар”, – диэт, тахсан барбыта. Ол тухары оһох кэннигэр ыппыт ырдьыгыныы, үрэн баргыйа сыппыта. Ийэм миигин куттаныа диэн ити түбэлтэни кэпсээбэт, санаппат этэ, кини эмээхсин кимин-тугун кистээбитэ. Бачча сааспар тиийэрбин ол түүҥҥү ыалдьыт эмээхсин кэпсээн ааспыт эбит диэн тойоннуубун.

Киһи олорор олоҕор элбэҕи көрөр-истэр. Сорох түгэннэр сааһым ырааппытынан умнуллуннахтара. Орто дойду, Аллараа, Үөһээ дойду баарыгар итинник түбэлтэлэр туоһу буолаллар. Ол иһин сирдээҕи олоххо өбүгэ кэс тылын, үгэһи, сиэри-туому тутуһа сылдьыахтаахпыт. Ол саха, кырдьаҕас омук буоларбыт сокуона, итэҕэлбит.

Үлэһит үтүөтэ, уопсастыбанньык бастыҥа

– Сэрии кэннэ олох тута уларыйбатаҕа, дириҥ, улахан баас оһорунуу бытааннык, ол эрээри үлэ күүһүнэн тупсууга барбыта. Бары эйгэҕэ үлэ күөстүү оргуйбута. Холкуостар чөллөрүгэр түспүттэрэ, 1947 сылтан саҕалаан холкуоска, сопхуоска үлэлээбитим. Туохтан да толлон турбат этим, кыһалҕа үөрэппитэ элбэҕэ бэрт...

Үлэ, киһилии майгы – бу олох ирдэбилэ диэнинэн салайтаран олохпун олорон кэллим. Үлэ эрэ киһини күүстээх санаалыыр, бигэ суолунан олоххо сирдиир, ону туоһулаан 1961 с. ССКП кэккэтигэр киирбитим. Хаста даҕаны Коммунистическай үлэ ударнига буолар чиэскэ тиксибитим. Нэһилиэгим, улууһум уопсастыбаннай олоҕуттан хаһан да туора турбатаҕым. Уһун сылларга дьокутаат буолан, нэһилиэгим кыһалҕатын туоратарга үлэлээбитим, сайдыыны түстэспитим.

– Үлэнэн дьолломмут олоҕуҥ умнуллубат түгэннэрин ахтан-санаан ааһыахха.

–1957 с. ньирэйи ийэтиттэн арааран илиинэн аһатыы уопутун олоххо киллэрбитим. Сайынын от звенотугар салайааччы быһыытынан үлэлээбитим. Ол сылдьан 1968 сыллаахха бастакыбытын сайыҥҥы оттооһуҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ социалистическай куоталаһыыга иккис миэстэни ылан турабыт. Онно үөрдэхпиит... Кэлиҥҥи сылларга хаста да бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыппыт. Ситиһиилээх үлэ түмүгүнэн 1984 с. Москуба куоракка ВДНХ-ҕа талыллан барыым буолар. Модун Арассыыйа тэбэр сүрэҕэр тиийиим дьолго тэҥнээх. Тыа хаһаайыстыбатын ситиһиитин чыпчаалын көрдөрөр быыстапкаҕа уон биэс сойуус судаарыстыбаларын аһа-үөлэ, тиэхиньикэтэ уо.д.а туруоруллубута, көрүөххэ кэрэ көстүү этэ. Барыта үлэ киһитин ситиһиитэ. Манна бастыҥтан бастыҥнар кытталлара, ыҥырыллаллара.

– Эдэр сааскыттан уопсастыбанньык бастыҥа буоларгын билэбит...

– Киһи орто дойдуга араас дьылҕалаах, майгылаах, аналлаах кэлэр. Мин  элбэх бииргэ төрөөбүттээх, доҕоттордоох буолан, дьон ортотугар сылдьарбын ордоробун. Кыра Серовум кулуубуттан саҕалаан, уус-уран самодеятельноска кыттан кэлбитим. Араас тэрээһиннэргэ, кэнсиэрдэргэ, сыаҥкаларга оонньуурга идэтийэн, сыана артыыһа диэн аатырбытым. Дьохсоҕонум Бэтэрээннэрин сэбиэтин 1989 сылтан үйэ чиэппэрэ кэриҥэ салайбытым. Бэйэм уонна аҕам саастаах биир дойдулаахтарым олохторун чэпчэтиигэ, сынньалаҥнарын тэрийиигэ элбэх дьаһаллары ыыппытым. Нэһилиэк бэтэрээннэрин ыһыахтарын баһылыгы кытта салайсан, тэрийсэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ умнуллубат өйдөбүлү хаалларбытым.

“Киһи майгыта – көтөр кыната” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сытыары-сымнаҕас майгылаахпын. Оҕо сааспыттан кырдьаҕастары кытта алтыһа, ытыктыы, сэрии кэмигэр тыылга биир өлүүнү көрсүбүппүнэн даҕаны, кинилэри истиҥник саныы улааппытым. Эрдэ төннүбүт аҕам Михаил Илларионович олоҕун салҕыыбын, аҕам абаҕатын уолун, Гражданскай сэрии кыттыылааҕын, ревкомовец, Дьокуускайга сэбиэскэй-партийнай оскуоланы бүтэрбит уонна Хомсомуол дьаһалынан Булуҥҥа үлэлээбит, Иркутскайга үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан ыалдьан төннүбүт, Покровскайга эмтэнэ сытан өлбүт Гаврил Илларионович Бочонин аатын ыччаттарбар элбэхтик ааттыыбын, маннык убайдаах этигит диэн киэн туттуҥ диэн ыҥырабын. Гаврил Илларионович аата холкуос тэриллиэн иннинэ бастакынан тэриллибит артыалга иҥэриллэ сылдьыбыта. Бэрэссэдээтэлинэн Иннокентий Николаевич Килибеев үлэлээбитэ. Кэлин ол артыал “Хомсомуол 20 сыла” диэн ааттаммыта.

Тапталтан олох хоһуллар

– Айар үлэнэн хаһааҥҥыттан дьарыктаммыккыный?

– Инники эппитим курдук, кулууп сыанатыттан түспэт кэмнэрдээх этим. Үлэ үөһүгэр сылдьар уонна  уопсастыбаннай үлэни көҕүлүүргэ, тэрийэргэ күн солото суох сылдьар киһи бириэмэтэ суох буолар. Кэнники саас ылан, сыыйа үлэттэн тохтуурга атын кэрдиис саҕаланар. Урут санаабыккын, бэйэҕэр иитиэхтээн илдьэ сылдьыбыккын сурукка тиһиэххин баҕаран кэлэҕин. Айар-хоһуйар санаам уһуктан, 2011 сылтан саҕалаан, хоһоон, пьеса, сыаҥка суруйуутунан дьарыктанабын. Улууспар  киин библиотека иһинэн үлэлиир “Уран тыл”, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Куорсун” литературнай түмсүүлэр чилиэннэрэбин. Таатта буоллаҕым, уран тыл биһигэр үөскээбит киһибин. Төрөөбүт тылым сүппэтин туһугар ийэ тылбынан хоһоон айабын, олох  мөкү, үчүгэй өрүттэрин тиһэн суруйабын. Икки кинигэм күн сирин көрдө, ол курдук “Уран тыл оһуордаах хонуута” сиэрийэҕэ “Санаам ситимэ” диэн бастакы кинигэм 2015 с., онтон “Олоххо тардыһыы” диэн иккис кинигэм 2024 с. бэчээттэммиттэрэ. Бастакы кинигэбэр 11 пьеса, сыаҥка, 11 хоһоон киирбит, Ытык Күөлгэ кыра киэптээх тахсыбыт буоллаҕына, иккис кинигэм халыҥ хахтаах, хаартыскалардаах, өҥнөөх, саҥа суруйууларым эбиллиилээх Дьокуускай куоракка “Алаас” кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн таҕыста. Аан тыл кэнниттэн Поликарп Габышев  “Коммунист – уларыта тутуу байыаһа” уонна Михаил Архипов “Общественнай үлэни тэрийээччи” диэн олохпун кэпсиир ахтыылара киирдилэр.

Биһиэхэ 2009 сылтан “Сыл бастыҥ кинигэтэ” диэн күрэс улуустааҕы киин библиотека, “Таатта” хаһыат эрэдээксийэтин көҕүлээһининэн ыытыллар. Бырайыак ааптарынан, көҕүлээччинэн библиотекарь Устиния Ивановна Заболоцкая буолар. Оччолорго “Таатта” хаһыат эрэдээктэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр суруналыыс, радиосуруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо, бэчээт туйгуна Анастасия Морхоева үлэлиирэ. Бастакы күрэскэ 2008 с. сыл түмүгүнэн 33 кинигэ бэчээттэммит, барыта сэттэ нэһилиэк кинигэ хомуйан оҥорооччулара кыттыбыттар. Онтон ыла сыл аайы бастыҥтан бастыҥ кинигэлэр кыайыылаах аатын сүгэллэр. Бастакы күрэстэн саҕалаан улууспутугар 701 кинигэ күн сирин көрбүт. Мин быйыл ыам ыйын 27 күнүгэр ыытыллыбыт Библиотека күнүгэр  “Бастыҥ уус-уран айымньы кинигэтэ” анал аат кыайыылааҕынан буолан, олус үөрэн олоробун, олохпун биир умнуллубат түгэнинэн киэргэттим.

– Айымньыларгар туох хоһуйулларый, кэпсэнэрий?

– Хоһооммор талба Тааттам, төрөөбүт алааһым, айылҕа көстүүлэрэ, күн күбэй ийэм, таптыыр киһим, үтүөкэн дьон ойууланар. Пьесаҕа, сыаҥкаҕа ааспыт сэрии алдьархайа, “Тиһэх күннэргэ” саха саарыннара, чулуу дьоммут Алампа, Ойуунускай, Ньукулай Мординов-Амма Аччыгыйа, “Синиэлим, быраһаай” Егор Чээрин туһунан кэпсэнэр. Санаабар, барыта олохпор буолбут, кинилэри көрсөн ааспыт курдукпун. Кинилэри тумус туттан, ахтан-санаан ыларым, барыта иэйии буолан киирэн айылыннаҕа. Хоһооммунан күрэстэргэ кыттабын, “Манчаары” хаһыат, “Чолбон” сурунаал бастакы эрэдээктэрэ Алампа төрөөбүтэ 125 сылыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ дыраамаҕа III миэстэни, Алампа 130 сылыгар “Алампалаах буоламмыт...” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ III миэстэни  ылан турабын.

– Анабыл хоһоонноргуттан сырдат эрэ...

– Саха уус-уран литературатын алгыс тылынан сахпыт, улуу киһи Өксөкүлээх уолугар, ытыктыыр биир дойдулааҕым  Реас Кулаковскай сырдык кэриэһигэр 2019 с. хоһоон айан турабын.

Реас убайбыт эйигин

Аҕа ууһун ааттаттын диэн,

Ийэ ууһун тэниттин диэн

Айыыһытыҥ анаан айбыт эбит.

Аар тойон аҕаккаҥ

Айар илбис тылларын

Эккэр-хааҥҥар иҥэрэн,

Оҕо бэйэҥ улаатан,

Өйгүн-төйгүн ситэрэн,

Аммаҥ ыраас уутунуу

Сырдык, ыраас санааланан,

Айар тыл алыбар ылларан,

Хомоҕой тыллары холбооҥҥун

Сээркээн сэһэнньит дэттэрдиҥ.

Сэһэн хорсун дьоруойдара

Бойуот уонна Нуоралдьыма

Эдэр истиҥ тапталларын

Сиргэ-буорга тэпсээри,

Араас сидьиҥ санаалаахтар

Хобу-сиби тарҕатан,

Өлүү сидьиҥ аартыгар

Умса анньа сатыыллар.

Бойуот уонна Нуоралдьыма

Сылаас, истиҥ тапталлаахтар,

Хорсун-хоодуот санаалаахтар,

Өлөр өлүү үөһүттэн

Мүччү куотан тахсаллар.

«Бойуот» диэн сэһэҥҥин

Киһи сэргээн ааҕар,

Сэһэн хорсун дьоруойдара

Кырдьык кыайарын туһугар

Уоттан-ууттан чаҕыйбакка,

Тулуурдаахтык ааһаннар,

Олох сырдык аартыгын

Таптал, үөрүү аргыстаах

Тахсар күнү эрэллээхтик

Үөрэ-көтө көрсөллөр.

Ону таһынан “Тааттабын киэн тутта ааттыыбын” хоһооммор сахалартан соҕотох “Албан Аат” уордьан толору кавалера Дмитрий Ананьевич Петров, уран тыл алыбар ылларбыт улуу дьон Алампа, Ойуунускай ахтыллаллар. Хас да хоһооммор таптал тиэмэтэ хоһуллар. Таптал араас көрүҥнээх: төрөөбүт дойдуга таптал, төрөппүттэргэр таптал, кэрэ кыыска таптал... Таптал диэн улахан иэйии. Таптал олохпут сүрүнэ, тапталтан киһи киһиэхэ сыһыана, үлэҕэ сыһыана, тулалыыр эйгэни уратытык көрүү, биир тылынан эттэххэ, олох хоһуллар.

Хос сиэннэри көрөр дьолу биллим

– Орто дойдуга айыллыбыт аналгын толору толорбут дьонтон биирдэстэрэҕин. Онон дьиэ кэргэҥҥин кэпсэтиэх.

– Бэйэбин толору дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Төһө да олохпор ыарахаттары көрүстэрбин. Уол буолан орто дойдуга оройбунан түһэн, ийэ-аҕа тапталын билбитим, эр киһи буолан таптыыр кыыспын олоҕум суолугар көрсөн, таптал иэйиитигэр ылларбытым, аҕа буолан туйахпын хатарар, олохпун салгыыр уолаттарданан-кыргыттарданан, сиэннэр улааталларын көрөн, силиһим эбии тэнийэн, хос сиэннэри көрөр дьолу биллим. Бу буоллаҕа... уол оҕо олоххо суолун хаалларыыта, удьуору тэнитии. Олохпор табыллан олоруум таптыыр киһим Екатерина Яковлевна Максимовалыын көрсүһүүбүттэн саҕаламмыта. Екатерина Уус Таатта Киэҥ Күөлүттэн төрүттээҕэ. Икки эдэр дьон билсэн-көрсөн, сүрэхпитинэн сөбүлэһэн, 1963 сыллаахха ыал буолбуппут. Талбыт курдук икки уолланан, үс кыыстанан, олус эйэлээхтик, бэйэ-бэйэни харыстаһан, дьол уйатын туттан олорбуппут. Иккиэн үлэ диэн баран муннукка ытаабыт дьон холкуос, сопхуос үлэтигэр кыһамньыбытын ууран үлэлээбиппит. Тыа ыалын сиэринэн ынах-сүөһү тутан, бэйэ аһынан хааччыллан олорбуппут. Чуумпутук, эйэлээхтик олордоххо, оҕолор да олохторо нус-хас буолар.

Күндү ийэбит, эбэбит Екатерина Яковлевна ыарахан ыарыыттан 2011 с. олохтон туораабыта. Чугас киһини сүтэрии ыарахан, хомолтолоох буолар. Олох салҕанар сокуонунан оҕолорбун, сиэннэрбин, хос сиэннэрбин тутуһан, кинилэр сылаас сыһыаннарыгар бигэнэн, баччаҕа кэллим. Бэйэбин соҕотох оҕонньорбун дэммэппин, удьуорум түөрт көлүөнэҕэ тэнийиитин көрөн, олоҕу таптыырым күннэтэ күндүмсүйэн иһэр. Оҕолорум этэҥҥэ олороллоруттан, аҕа, эһэ, хос эһэ быһыытынан, сахалыы сэмэйдик үөрэбин, астынабын.

– Билигин төрдү-ууһу үөрэтии күүскэ барар. Эн төрүттэргин төһө билэҕиний? Ыччат дьоҥҥор баҕа санааҥ...

– Киһи төрдүн-ууһун билиэхтээх. Ол эрээри олох ирдэбилинэн диэххэ дуу, оҕо, ыччат эрдэххэ бэтэрээнэн дьоҥҥун эрэ билэҕин. Киһи сааһырыыта хаан тардыыта күүһүрэрэ дуу, тоҕо эрэ ол кэмҥэ төрдүгүн хасыһыаххын, билиэххин баҕарарыҥ уһуктар. Мин бу соторутааҕыта эрэ сороҕун биллим ээ. Власий Бочонин кыыһа Ефросинья кэргэнэ баай Оруоһуттар сыдьааннара Агапит диэнин. Кинилэр уоллара Жарап Агапитович билигин 93 саастаах ытык кырдьаҕас. Кини эһэтэ уонна мин эһэм – бииргэ төрөөбүт дьон. Хос эһэбит Тимофей Петрович Бочонин, архыып дааннайынан көрдөххө, биир үйэ олорон ааспыт. Онон Жарап Агапитовичтыын хос эһэбитин батан, балачча элбэх саастаммыт буолуохпутун сөп. Иккиэн биирдэ эмэ көрсөбүт, арыый эрдэ, сэнэх эрдэххэ билсибиппит буоллар, аймах быһыытынан чугастык сылдьыһыахпыт хаалбыт. Онон өбүгэни үөрэтэр элбэҕи биэрэр, биир хаан сүүрэр аймахтыылар булсалларыгар, аймахтаһалларыгар, чугасаһалларыгар. Оҕолорбор, аймахтарбар, нэһилиэгим дьонугар мэлдьи эйэлээх халлааны, үлэҕэ көхтөөх, түмсүүлээх буолууну баҕарабын. Олох диэн дьылҕа бэлэҕэ, ону сөптөөхтүк олоруохха.

– Иван Михайлович, оҕо сааскыттан саҕалаан балаччаны кэпсэтэн, олоххун сурукка тистибит. Истиҥ кэпсээҥҥэр махтанабын. Ыарахантан чаҕыйбат санааҥ, үтүө майгыҥ, үлэҕэ, олоххо күүстээх тардыһыыҥ биһиэхэ холобур эрэ буоллун!

 

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Кыраайы үөрэтии мусуойун устуоруйата
Сонуннар | 31.05.2025 | 16:00
Кыраайы үөрэтии мусуойун устуоруйата
Дойду устуоруйатын мусуойдар кэпсииллэр. Норуот быһыытынан сайдыыбыт барыта мусуойга кэпсэнэр. Суруйааччы Николай Денисович Неустроев аатынан Уус Таатта орто оскуолатын СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Алдан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, мусуойу төрүттээбит Анна Денисовна Данилова аатын сүгэр кыраайы үөрэтэр мусуой салайааччыта, Таатта улууһун «Ай-Тал 2017» бастыҥ мусуой үлэһитэ аат хаһаайката Антонина Николаевна Неустроевалыын...
«Манан дьарыктан, элбэҕи ситиһиэҥ!»
Дьон | 31.05.2025 | 18:00
«Манан дьарыктан, элбэҕи ситиһиэҥ!»
Сахалартан бастакынан хотугу многоборьеҕа Арассыыйа уонна СӨ спордун маастара, наартаны ойууга СӨ экс-рекордсмена, сүгэни ыраах быраҕыыга Арассыыйа чөмпүйүөнэ, мастаах сүүрүүгэ Арассыыйа призера, СӨ хотугу многоборьеҕа хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, СӨ хотугу многоборьеҕа үтүөлээх тренерэ Анатолий Сыромятников – «Эр бэрдэ» рубрика бүгүҥҥү дьоруойа.   – Анатолий Гаврильевич, хантан төрүттээххиний? – Ийэм Сунтаар, ...
Сэттэ уол сэрииттэн төннүбэтэҕэ...
Сонуннар | 01.06.2025 | 12:00
Сэттэ уол сэрииттэн төннүбэтэҕэ...
(«Журавли» ырыа төрүттэммит историята)
Саргылана Слепцова: «Хаһан эрэ утуйан хаалбыт иэйиибин уһугуннарда...»
Дьон | 12.06.2025 | 16:00
Саргылана Слепцова: «Хаһан эрэ утуйан хаалбыт иэйиибин уһугуннарда...»
Олорор эйгэбитин киэргэтэр дьон олохпутун сырдаталлар, кэҥэтэллэр. Кинилэр нарын куоластарынан, уус тылларынан, уран оҥоһуктарынан биһигини угуттууллар, үөрдэллэр. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр биир оннук киһи – СӨ Куукула оҥорооччуларын сойууһун чилиэнэ, уус-уран оҥоһук маастара Саргылана Слепцова хараҕы сылаанньытар, дууһаны кынаттыыр дьарыгын туһунан кэпсэтиэхпит.  – Самаан сайын салаллан кэлбитинэн, Саргылана Живкустовна! Сэһэргэһиибитин саха дьонун...