Историяҕа икки эрэ түгэн баар

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университет математика уонна информатика институтун үлэһитэ, сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов хаан аймаҕа Николай Петрович Попов кинигэҕэ киирбэтэх интэриэһинэй чахчылары кэпсээтэ.

Дириҥник хасыһан бардахха

– Өбүгэлэр куруук араҥаччылыыр, күннэтэ көрөр-истэр күүстэрин билэбит уонна билинэбит. Николай Петрович, төрүттэри билиигэ бастакы хардыы архыып докумуоннарыттан саҕаланар диирбит оруннаах дуо?

– Оннук. Архыып докумуоннарыгар тирэннэхпитинэ эрэ чахчыны булабыт. Мин 80-с сыллартан былыргы төрүттэрбин интэриэһиргээн барбытым. Абаҕам Петр Васильевич Попов элбэҕи кэпсиирэ да, ону суруммакка, истэр эрэ этим. Кэлин ону өйдөөн кэлэн, учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр кинигэлэрин ааҕан саҕалаабытым. Сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов төрүччүтүн 2016 сыллаахха «Күрүлгэн» сурунаал алтыс нүөмэригэр физика-математика билимин хандьыдаата Марк Петрович Григорьев, Баатараттан төрүттээх юридическай билим хандьыдаата Иван Иннокентьевич Корякин уонна Петр Кононович Попов сиэн кыыһа Наталья Валериановна Неустроева өр сылларга Национальнай архыыпка көрдөөн булан таһаарбыттара. Ону таһынан биһиги түгэх өбүгэбит Тарбахтай Дыгын Дархан кэмигэр олорон ааспытын быһаарбыттара.

Өссө дириҥник хасыһан, үөрэтэн бардахха, история билимин доктора, тюрколог Мурад Аджи элбэх кинигэни таһаартарбыта. Онно суруйарынан, кытай летопиһыгар 5-с үйэҕэ Баатара Аҕа ууһа сурукка көстөр, онтон алтыс үйэттэн Малдьаҕар аҕатын ууһа сурукка баар.

Саха сиригэр араас үйэлэргэ арҕааттан илин диэки 13 Малдьаҕар нэһилиэгэ баар буола сылдьыбыт. Олортон биир нэһилиэккэ Малдьаҕар аҕатын ууһа баар – Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгэр. Мэҥэ улууһугар 1767 сыл олунньу 24 күнүгэр диэри Баатара нэһилиэгэ Мэҥэ улууһугар Малдьаҕар нэһилиэгинэн киирэ сылдьыбыт. Саха сирин национальнай архыыбыгар ону туоһулуур докумуоннар бааллар.  

Аҕам туһунан

– Аҕа дойду сэриитин туһунан Кыайыы 40 сылыттан интэриэһиргээн, бастаан аҕам гвардия младшай сержана Петр Кононович Попов туһунан кинигэлэртэн матырыйаал хомуйан барбытым. Кини Аҕа дойду сэриитигэр бастакы хомуурга ыҥырыллан, 1941 сыллаахха от ыйын 26 күнүгэр Хатас бөһүөлэгин аннынан Өлүөнэ өрүс арыытыгар оттуу сылдьан барбыт, дойдутугар, иккис Баатара нэһилиэгэр тахсыбакка. Аҕам 1941 с. ахсынньы 5 күнүттэн 1945 с. ыам ыйын 9 күнүгэр диэри 7-с гвардейскай стрелковай дивизияҕа сэриилэспит. 5-тэ бааһырыы ылбытын Киин байыаннай архыып докумуоннара кэпсииллэр. Москва анныттан Прибалтикаҕа Рига куорат таһыгар тиийэн, Кыайыы күнүн көрсүбүт. 14-с гвардейскай стрелковай полк боевой Знамятын иннигэр үстэ хаартыскаҕа түспүтүттэн билигин биирэ эрэ баар. 1944 сыл иннигэр саллааттар хорсун быһыыны оҥордохторуна, гвардейскай полк боевой Знамятын иннигэр хаартыскаҕа түһэрэллэрэ, наҕараада оннугар.

2012 сыллаахха 100 сааһа туолар сылыгар сиэнэ Андрей Неустроев «Подвиг народа» саайтан икки «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээлинэн наҕараадаламмытын булан ылбыта. 2012 сыллаахха улахан уола Михаил Петрович Попов Киин байыаннай архыыпка запрос оҥорбута. Аҕабыт, эһэбит, хос эһэбит уонна хос хос эһэбит гвардия младшай сержана Петр Кононович Попов 1984 сыллаахха ахсынньы 5 күнүгэр олохтон барыар диэри 1945 сыллаахха ыам ыйын 8 күнүгэр Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмытын олус күндүтүк саныыра, ону кыайан ылбатах. 1945 сыллаахха бэс ыйын 3 күнүгэр уордьан оннугар «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээли туттарбыттар. Ол Кыһыл Сулус уордьанын «Хорсунун иһин» мэтээл биэрбит буолан, уордьана суох диэбиттэрэ. 

Аҕам сэрииттэн 1946 сыллаахха тохсунньу ыйга Албан Аат уордьан үһүс истиэпэннээх уонна икки «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээллээх кэлбит.

Быйыл Кыайыы 80 сылынан «Подвиг народа» саайтка баар икки «Хорсунун иһин» 1944 сыллаахха балаҕан ыйын 11 күнүгэр биир күн икки атын-атын нүөмэринэн 14 гвардейскай стрелковай дивизия хамандыыра 88/н уонна 89/н нүөмэрдээх бирикээстэри Киин байыаннай архыыпка 2025 сылга кулун тутар 18 күнүгэр бигэргэттэрэ ыыппытым, эппиэтин күүтэбин. Бигэргэтэбит диэн ыспыраапка кэллэҕинэ, 4 «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээллээх буолар. Билигин Саха сириттэн Аҕа дойду сэриититтэн 14 буойун үстүү «Хорсунун иһин» мэтээллэҕэ биллэр, олор ортолоругар Петр Кононович Попов 2012 сыллаахха бигэргэммит үс «Хорсунун иһин» бойобуой мэтээллээх.

Дьоруой аатын үйэтитэр биэс тааҥка

– Николай Петрович, аймаҕыҥ Федор Попов туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?

– Сүөдэр 1921 сыллаахха ахсынньы 8 күнүгэр Баатара нэһилиэгэр Малдьаҕар аҕатын ууһугар Сыҥаһалаах алааска күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Парасковья Константиновна үчүгэй сэһэнньит, кэпсээнньит эбит. Аҕата Кууһума былыргы киһи сиэринэн, үлэттэн илиитин араарбатах. Сүөдэр үлэҕэ-хамнаска эриллэн улааппыт. Биир саастыылаахтарын кытта үөрэнэ сылдьан, доруобуйата мөлтөөн, оскуолаттан тохтуур. Сотору кэминэн хонуу биригэдьиирэ,  ликбез учуутала уонна нэһилиэк дьокутаата буолар. 1942 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр Дьокуускай куораттан Аҕа дойду сэриитигэр барар.

– 54-с гвардейскай тааҥкабай биригээдэҕэ «Герой Советского Союза–якут Попов» диэн суруктаах биэс Т-34-85 тааҥка бэриллибит историятын сэһэргиэҥ буолаарай?

– 2015 сыллаахха Кыайыы 70 сылыгар сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Поповка биэс Т-34-85 тааҥка анаммытын уонна сулууспалаабыт байыаннай чаастарын туһунан булан ылбытым. 3-с гвардейскай тааҥкабай аармыйаҕа биэрбиттэрин билэрбит. Бойобуой суолларын туһунан информация суоҕа. Дьоҥҥо билигин да биир тааҥка диэн өйдөбүл баар.

Аҕа дойду сэриитин историятын үөрэтэн билбитим, биир буойун аатын үйэтитэр биэстии тааҥка бэриллибитин икки түгэнэ эрэ баар.

Бастакы түгэн. Зинаида Михайловна Туснолобова 1920 сыллаахха сэтинньи 23 күнүгэр Белоруссияҕа төрөөбүт. Аҕа дойду сэриитигэр кыргыһа сылдьан, бааһыран, икки илиитин уонна икки атаҕын быстарар, олох эдэр сааһыгар. Ураалга Нижнэй Тагильга тааҥканы оҥорор собуокка наһыылкаҕа олорон тиийэн көрсүһүү оҥорор. Үлэһиттэртэн саатар хас биирдиигит биирдии заклепката оҥоруҥ диэн көрдөһөр, тааҥка оҥорор собуот үлэһиттэрэ уопсай мунньахтаан баран Зинаида Михайловна Туснолобова аатынан 5 саҥа тааҥканы оҥорон фроҥҥа ыыталлар (Интэриниэккэ Зинаида Михайловна Туснолобова диэн суруйан ааҕыахха сөп).

Иккис түгэн. Иккис Баатара нэһилиэгин олохтоохторо 1944 сыллаахха кулун тутар 20 күнүгэр уоллара, биир дойдулаахтара Федор Кузьмич Попов сахаттан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа үрдүк аатын сүкпүтүнэн үөрүүлээх уопсай мунньаҕы тэрийбиттэр. 51 саастаах Константин Прокопьевич Попов Федор Кузьмич Попов аатынан саҥа тааҥка тутуутугар харчы хомуйарга этии киллэрбит. Ону бары өйөөн, биир киһи курдук куоластаабыттар. Байыаннай нолуоктары бириэмэтигэр төлөөн туран, эбии 56 000 солкуобайы хомуйан, Оборуона пуондатыгар ыыппыттар. Иккис Баатара нэһилиэгин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Матвей Николаевич Попов И.В. Сталиҥҥа иккис Баатара нэһилиэгин олохтоохторо Федор Кузьмич Попов аатынан тааҥка тутуутугар 56 000 солкуобайы ыыттыбыт диэн телеграмма ыыппыт. Ол улахан оруолу ылбыта буолуо, «Герой Советского Союза–якут Попов» суруктаах 5 Т-34-85 саҥа тааҥка 54-с гвардейскай тааҥкабай биригээдэҕэ 1944 сыллаахха алтынньы ыйга бэриллибит. (Интэриниэккэ 54-я ГТБ суруйан көрүөххэ сөп).      

Саха саллаатын символа

– Сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын үйэтитэр боруонсаттан кутуллубут бастакы пааматынньык Мэҥэ Хаҥалас улууһун киинигэр Аллараа Бэстээххэ баар. Бу илин эҥээр биэс оройуонуттан 10 000-тан тахса дьоммут Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барбыт аартыктара.

Кыайыы 80 сылыгар Дьокуускай куоракка Федор  Попов уонна Дзержинскэй уулуссаларын быһа охсуһар сирдэригэр турар сквергэ боруонсаттан кутуллубут саҥа пааматынньык турбута бу биһиэхэ, аймахтарга эрэ буолбакка, бүтүн саха норуотугар биир бэлиэ түгэнинэн буолла.

Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин көҕүлээбит  «Куорат табыгастаах эйгэтин тэрийии» диэн федеральнай бырагыраамаҕа олоҕуран, 2023 сылга Дьокуускай куорат мээрийэтин архитектура управлениетын көҕүлээһининэн (С.А. Сергеев) «Сквер имени Героя Советского Союза из народа саха Федора Кузьмича Попова» бырайыак куонкуруска киирбитэ. Саха сирин уонна Дьокуускай куорат олохтоохторо тоҕус тыһыынчаттан тахса куолаһы биэрбиттэрэ. Онон бу бырайыак олоххо киирэрин туһугар 2023 сыллаахха куоластаабыт дьоммутугар барҕа махталбытын тиэрдэбит. Ол кэммит түмүгэ бу Кыайыы үбүлүөйдээх, өрөгөйдөөх күнүгэр буолла!

Архитектор С.И. Лукиҥҥа, скульптор П.И. Чямпиҥҥа сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов аймахтара барҕа махталбытын тиэрдэбит. Дьокуускай уонна Санкт-Петербург куораттарынан олох кылгас кэм иһигэр сыралаах, күүстээх үлэни көрсөн, уоттаах сэриигэ тыыннарын толук уурбут саха буойуттарын иннигэр ытык иэспитин толордубут диэн үөрдүбүт.

Аны бу күннэргэ Мэҥэ Хаҥалас Баатара нэһилиэгин баһылыга Д.Д. Акимов Дьоруой төрөөбүт алааһыттан Сыҥаһалаахтан 21 хатыҥ маһы түөрдэрэн  аҕалтаран, Дьокуускай куоракка олорор биир дойдулаахтара, В.Г. Белинскэй аатынан кыраайы үөрэтэр библиотека үлэһиттэрэ  уонна хаан-уруу аймахтар буоламмыт олортубут.   

Сэриигэ ыҥырыллыбыт биир дойдулаахтарбыт үгүстэрэ бу пааматынньыкка турар эдэр киһи курдук, эдэркээн холкуостаах уолаттар этилэр. Федор Попов уобараһынан сирэйдээн, саха саллаатын символа турда. Саха саллаатын күүһэ – сэмэйигэр. Инники үктээбит атаҕа – олоххо эрдээх, хорсун хардыытын кэрэһитэ. Бу  –  бүтүн саха саллаатын уобараһын көрдөрөр ис күүстээх үлэ!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан