Историяҕа айан

2022 сыл Дьокуускай куоракка хас да хос үбүлүөйдээх. Олортон биирдэстэринэн уонна биһиги куораппытыгар биир сүҥкэн суолталааҕынан Куорат дуумата төрүттэммитэ 200 сыла буолар.

Саха АССР төрүттэммитэ 100, Дьокуускай куорат төрүттэммитэ 390, Туймаада эбэ хотун туонатыгар Үрүҥ тунах ыһыах ыһыллар буолбута 25 сыл курдук бэлиэ түгэннэри бу даата ситэрэн, байытан эрэ биэрэр.

200 сыл диэн, эттэххэ дөбөҥ. Бу ааспыт икки үйэ холобурдаах кэмҥэ олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара куорат олоҕун бары эйгэтигэр төһөлөөх быһаарар оруолу ылан, нэһилиэнньэҕэ былаас биир саамай чугас араҥата буолар эбээһинэһи толорон кэлбиттэрин аныгы киһиэхэ быһаарар улахан наадата суох.

200 сыл – бу  бүтүн эпоха, куорат уонна дойду олоҕун дьоһун кэрчик кэмэ. Дьокуускай куорат Дуумата бу ааспыт 200 сыл тухары сокуону оҥорор эрэ буолбакка, норуокка саамай чугас былаас оруолун толорон кэлбитэ мэлдьэх буолбатах. Ону сэргэ Дьокуускайбыт бүгүҥҥү күҥҥэ ирбэт тоҥ үрдүгэр үүммүт аан дойдуга соҕотох сайдыылаах куорат буолар таһымҥа тахсыбытыгар норуотунан талыллан үлэлээбит урукку-хойукку дьокутааттар кылааттара кырата суох. Бүгүн биһиги Дьокуускайбытын ааттаан-суоллаан, сайыҥҥы өҥүрүк куйааһы, кыһыҥҥы бытархан тымныыны аахсыбакка, дьыл хайа баҕар кэмигэр аан дойду араас муннугуттан тыһыынчанан турист кэлэн ыалдьыттаан барара – кинилэр эмиэ өҥөлөрө. Ол аата куораппыт үүммүт-сайдыбыт 390 сылыттан аҥаарыгар, 200 сыл устата, дьокутааттарынан эмиэ салаллан кэлбитэ – икки үйэ анараа өттүгэр сөптөөх быһаарыныы ылыллыбытын туоһута.

Бүгүн биһиги билэр Дуумабыт төһө даҕаны дойду социальнай-экономическай туруга, тутула, былааһа уларыйдахтарын аайы аатын, ис хоһоонун сорох өрүттэрин уларытан истэр, норуоту уонна былааһы ситимниир, норуот интэриэһин туруорсар, олоҕун уйгутун туруулаһар аналын хайа да кэмҥэ уураппатаҕа. Ратушаттан саҕалаан, бүгүҥҥү күҥҥэ историческай “Куорат дуумата» диэн аатын төнүннэрбит олохтоох бэйэни салайыныы уоргана ханнык да үйэҕэ историческай аналын чиэстээхтик толорон кэллэ диэтэххэ, бука, сиэри таһынан күүркэтии буолбата буолуо.

История кэрэһилииринэн, XVII-с үйэттэн саҕалаан XIX-с үйэ саҥатыгар диэри ыраахтааҕылаах Арассыыйа Сибиири балысханнык баһылыыр кэмнэригэр Уһук Илин, Сибиир территорияларын реформалааһын киин Арассыыйатааҕар кимиилээхтик уонна ыарыылаахтык барбыт. Ол курдук, өскөтүн XVII-с үйэҕэ дойдуну барытын Москваҕа кииннэммит былаас салайан олорбут буоллаҕына, XVIII-с үйэҕэ, Сибиири баһылааһынынан сибээстээн, киинтэн ырааҕынан, быһаарар боппуруоһа да элбээбитинэн, оннук салайар уустугурбут. Онон XIX-с үйэҕэ кытаанах реформа наада буолбут.

Ол курдук 1822 сыллаахха Михаил  Сперанскай көҕүлээһининэн «Учреждение для управления сибирских губерний» диэн аатынан биллэр сокуоннар тахсаллар. Бу сокуоннар Сибииргэ, Саха сиригэр, чуолаан Дьокуускай куоракка олохтоох бэйэни салайыныы төрдүгэр турбуттара.

Ол хайдах этэй?

Cаха сирэ уезд уонна Дьокуускай остуруога онно киин быһыытынан билиниллиэҕиттэн Дьокуускай “куорат” аатын сүкпүтэ. Ол эрээри биһиги куораппыт «куорат» диэн официальнай статуһу 1708 сыллаахха Сибиир губерниятын куораттарын испииһэгэр киириэҕиттэн ылбыта.

1783 сыллаахха «Түөрт уобалаһы холбоон Иркутскай губерниятын тэрийии туһунан» анал ыйаах тахсыбыта. Бу ыйаах быһыытынан Дьокуускай куоракка кииннээх Саха сирин уобалаһа төрүттэммитэ. 1805 сыллаахха Иркутскай губерниятын өссө төгүллээн «кырыйыы» буолбута. Ол быһыытынан Дьокуускай куоракка "особенное гражданское правление под именем Якутского областного правления" диэн төрүттэммитэ. Бу бырабылыанньаҕа полиция, хааһына уонна суут киирбиттэрэ.

1819 сылга Сибиир генерал-губернаторынан бэйэтин кэмигэр сытыы-хотуу, үөрэхтээх, дириҥ билиилээх юрист М.М. Сперанскай анаммыт. Александр I ыраахтааҕы чуолаан кинини Сибииргэ сокуону, бэрээдэги кэһии, табаарынан, аһылыгынан хааччыйыы мөлтөҕүн, олохтоох нэһилиэнньэ олох ыарахаттарыттан аччыктыырын туһунан үҥсүүлэр кэлэллэрин иһин аныыр, олохтоох былаастары күүһүрдэр сыалтан. Михаил Михайлович Сперанскай (1772–1839) реформатынан ылыллыбыт сокуоннартан Дьокуускайга «Учреждение для управления сибирских губерний» диэн 1822 сыл от ыйын 22 күнүгэр илии баттаммыт сокуон сүрүн суолталаммыт.

Ити курдук, 1822 сыллаахха М.М. Сперанскай административнай реформатынан куораты салайар саҥа аппарат тэриллибит. Саҥа докумуоннарынан, Дьокуускай сонно тута “орто кээмэйдээх” куораттар кэккэлэригэр киирбит. Куорат хаһаайыстыбатын уонна суутун ратуша салайар буолбут. Ратушаҕа бэрэссэдээтэлинэн куорат судьуйата (бургомистр) буолбут, маны сэргэ 2 сэтээтэллээх (ратманнар) эбит.

1852 сыл от ыйыгар диэри куорат ратушата туох баар эргиэн, холуобунай, гражданскай дьыаланы барытын быһаарар уустук оруоллаах этэ.

1856 сыл ыам ыйын 17 күнүгэр Илин Сибиирдээҕи кылаабынай управление (ГУВС) уурааҕынан ратуша үлэтэ тохтотуллубут. Ратуша оннугар Куорат дууматын тэрийэр сорук туруоруллубут. Маны сэргэ ратушаны салайбыт куорат судьуйатын дуоһунаһа куорат кулубата диэн уларытыллыбыт. Оттон сэтээтэллэр оннуларыгар куорат кулубатыгар хандьытаат уонна биир куоластаах («гласнай») баар буолаллара ирдэммит. Холуобунай уонна гражданскай дьыалалары 1852 сылтан ратуша көрбөт, уокуруктааҕы суут дьүүлүгэр утаарыллар буолбуттар.

1870 сыл бэс ыйын 16-28 күннэригэр император "Городовое положение" диэн докумуону баттаабыт – олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын төрдүгэр турбут историческай суолталаах докумуону. Ол курдук, бу реформа Куорат Дуумата, управалар диэн өйдөбүллэри киллэрбит. Дуумалар уонна управалар сүрүн соруктара административнай-хаһаайыстыбаннай дьыаланан дьарыктаныы буолбут. Ону кытта куорат хаһаайыстыбатын салайыыга нэһилиэнньэ кыттыыны ылара хааччыллыбыт.

1873 сыл ахсынньы 14 күнүгэр буолбут Куорат дууматыгар быыбарынан 8 чиновник, хаһаахтар сотниктара, 4 таҥара дьиэтин үлэһитэ, 11 атыыһыт уонна 6 сэниэ киһи талыллыбыттар. Балаһыанньа быһыытынан, Дуума кистэлэҥ куоластааһынынан ситэриилээх уорганы – куорат управатын чилиэннэрин куоластыыр: кулубаны уонна управа икки чилиэнин. Дуума уонна управа 4 сылга болдьохтоон талыллар буолбуттар. Дуума бэрэссэдээтэлинэн кулуба буолар.

1917 сылтан Куорат дуумата политическай күүстэр ареналарыгар кубулуйбут. Онон 1918 сыл бэс ыйын 10 күнүгэр былааннаммыт быыбары ыытар кыаллыбатах. Итинтэн сиэттэрэн 1921 сылга гражданскай сэрии бүтүөр диэри куорат бэрэстэбиитэллээх уоргана суох салаллан олорбут.

1921 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр Дьокуускайга дьэ кэмниэ-кэнэҕэс Оробуочайдар, Кыһыл Аармыйа саллааттарын уонна бааһынайдар дьокутааттарын куораттааҕы сэбиэтигэр быыбар буолар. Саҥа талыллыбыт Куорат сэбиэтэ 56 дьокутааттаммыт. Бу дьокутааттарга нэһилиэнньэ кытаанах накааһы туруорбут: оробуочайдар, саллааттар уонна үлэлээн иитиллэр нэһилиэнньэ олорор усулуобуйатын, дьиэтин-уотун боппуруоһун быһаарыы, уопсастыбаннай аһылыкка уонна куораты тупсарыыга болҕомто ууруу. Накааска оробуочай артыалларынан оҕуруот аһын үүннэриини атаҕар туруоруу, бюрократизмы кытта кытаанах охсуһуу, салалта болҕомтотун боростуой норуот диэки хайыһыннарыы о.д.а. туһунан этиллэр. Бэлиэтээн эттэххэ, бу быыбарга сэниэ дьон кыттыыны ылбатахтар. Ол төрүөтэ – больщевиктар кинилэри «норуоту көлөһүннээччилэринэн” ааттаабыттар.

Ити курдук кэлин Горсэбиэт диэн аатынан биллибит уорган былаас үрдүкү уорганнара туруорбут соруктарын куорат территориятыгар олоххо киллэрии,  хаһаайыстыбаннай, социальнай, култуурунай боппуруостары быһаарыы, куораты тупсарыы, ас-үөл кыһалҕатын быһаарыы курдук дьоһун боппуруостарынан дьарыктанар. Пленумнар икки ардыларыгар президиум куорат хаһаайыстыбатын хонтуруоллуур. Горсэбиэккэ судаарыстыбаннай былаас уорганын эбээһинэһэ сүктэриллэр. Онон Дьокуускай куорат сэбиэтэ судаарыстыбаннай былаас уоргана буолар.

1995 сыллаахха Горсэбиэт Куорат Мунньаҕар кубулуйар. 2002 сыллаахха олохтоох бэйэни салайыныыга көһөр референдум ыытыллар. 2003 сыллаахха олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар бастакы быыбар буолар.

Куруһаала уонна Көстүүнэй

1827–1830 сс. Дьокуускайга түспүт былаан быһыытынан, Петр Головин воевода кэмигэр тутуллубут эргиэн эрээттэрин миэстэтигэр Куруһаала сүрүн куорпуһа тутуллубута. Ратуша ону тутууга 5 тыһ. солк. ассигнациянан биэрбит, 2-с гильдиялаах атыыһыт Шилов 10 тыһ. солк. сиэртибэлээбит, мещанин Сибиряков үстүү саһаан кээмэйдээх 200 тутуу маһын биэрбит. Куруһаала тутуутугар уопсайа куорат хааһынатыттан 19 394 солк. 5 харчы угуллубут.
Нуучча бөдөҥ куораттарыгар майгынныыр 44 маҕаһыыннаах таас Көстүүнэй тутуллар. Ол эрээри харчы тиийбэккэ тутуу уонча сылга тоҥоруллар. Тутууну түмүктүүр сыалтан ратуша 60 тыһ. солк. суумалаах 300 аахсыйаны таһаартарар. Инньэ гынан 1824 сыллаахха куорат бастакы бөдөҥ таас тутуута саҕаланан, 1834 сыллаахха бүтэр. Бу Көстүүнэй биир даҕаны өрөмүөнэ суох 120-тэн тахса сыл туран баран, 1957 сыллаахха көтүрүллэн, кини оннугар билиҥҥи Ленин болуоссата олохтоммут.