Ирдэбил эппиэтинэһи үөскэтэр, эппиэтинэс үрдэллэргэ үктэннэрэр

Гавриил Саввин аатын спорт эйгэлээхтэр бүтүн Сахабыт сирин устун билэллэр. Кини аата ордук дорҕоонноохтук бокс көрүҥэр биллэр – боксаҕа РФ спордун маастара, комплекснай единоборствоҕа Арассыыйа маастарга кандидата. Бүгүн кини тахсан эрэр, үтүө түмүктэрдээх тренер, элбэх оҕолоох ыал аҕата, Хатас олохтооҕо, убаастанар убай, ылбаҕай ыал.

Гавриил элбэх оҕолоох Людмила Степановна, Михаил Саввиннар дьиэ кэргэннэригэр иккис оҕонон, аҕа ууһун ааттатар бастакы уол оҕонон күн сирин көрбүтэ. Эдэр ыал хайалара да үктэнэн көрбөтөх, элбэх аймах билэ дьоно суох Бүлүү улууһун Хампа нэһилиэгэр тиийэн силис-мутук тардан, олох тыгыалас тымырын тутан олорбуттара. Кинилэр бу нэһилиэккэ ыал, үлэһит быһыытынан буһуу-хатыы, кииллийии оскуолатын ааспыттара. Ол да иһин буолуо оҕолор бары Хампаны сүрэхтэригэр олох чугастык илдьэ сылдьаллар, сырдыктык сылаастык саныыллар. Дьиэ кэргэҥҥэ Гавриил сүҥкэн оруолу биэрэр, «олоҕум араас кэрчик кэмигэр туох эмит ситиһиилээх, кыайыылаах буоллахпына, ол төрдө, ол махтала – дьиэ кэргэммэр, ийэлээх аҕабар, онтон кэргэммэр» диирэ истэргэ күндү.

– Гавриил, киһиэхэ саамай сыаналыыр өрүтүҥ тугуй?

– (олох эрэллээхтик, сонно тута эппиэттиир – Аапт.) Эрэллээх буолуу. Хас биирдии киһи бэйэтигэр эрэллээх буоллаҕына, атыттарга эмиэ эрэнэр.  Эрэл диэни олох кыра эрдэхпиттэн ийэм, аҕам үөскэппиттэрэ, кинилэр биһиэхэ – оҕолоругар эрэнэр буоланнар, биһиги кыра эрдэхпититтэн сатаабаппыт диэн саллыбат, билбэппит диэн бэрии бэрдэрбэт этибит. Тоҕо диэтэххинэ кинилэр эрэллэрин толороору, этэргэ дылы, түһүнэн кэбиһэрбит, ону кинилэр куруутун бэйэлэрин кытта тэҥҥэ сылдьан бэйэлэрин холобурдарынан иҥэрбиттэр эбит. Тыа ыала буоламмыт дьиэбит сылааһа, эппит-аспыт, үүппүт-сүөгэйбит барыта бэйэбит илиибит иһиттэн тахсара. Аҕабыт оччолордооҕу бары аҕалар курдук бастаан судаарыстыба үлэтин кэнниттэн дьиэ кэргэн киэнэ диэн өйдөбүлүнэн бириэмэтин сүрүн өттө үлэтигэр барара. Инньэ гынан мин эдьиийбинээн Виленалыын кыра эрдэхпититтэн от-мас үлэтэ диэни эппитинэн-хаамытынан билэ улааппыппыт. Ийэбитинээн охсон, субуулаан, лэкээлээн, бугуллаан бүппүппүтүн кэннэ аҕабыт кэлэн кэбиһиигэ, тиэйиигэ төһүү күүс буолара. Ол сылдьан балыктааһын, сир астааһын буолара. Дэриэбинэҕэ, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ  улааппытым олохпор үчүгэй акылаат буолбута.

– Гавриил, тыа ыала, дэриэбинэ олоҕо диэн тоһоҕолоон эттиҥ. Эн билигин куорат оҕолорун кытта ыкса алтыһаҕын, кинилэри дьарыктыыгын, үөрэтэҕин. Туох ураты баарый бу түгэҥҥэ?

– Уу, ураты баар бөҕө буоллаҕа. Тыа оҕото эт-ас, үп-харчы хантан кэлэрин дьонун кытта тэҥҥэ үлэлэһэн, тиритэн-хорутан билэр. Мас хайыппата, киллэрбэтэ, оһоҕун оттубата да, тоҥноҕо ол, оттообото да, сүөһүтэ-аһа суох хааллаҕа ол, муус бэлэмнээбэтэ да, уута-хаара суох хааллаҕа ол. Аҕатын, эһэтин, убайын кытта айылҕаҕа сылдьан булка-аска, балыктааһыҥҥа сылдьыбата да, Байанайтан бэриһиннэрбэт, айылҕа күүһүн, муудараһын иҥэриммэккэ улааттаҕа ол. Оттон куорат оҕото ити чааһыгар баҕардаҕына даҕаны барар-кэлэр сирэ суох. Инньэ гынан бу боппуруоска эппиэтинэс барыта төрөппүттэргэ сытар. Төлөпүөнү, планшеты туттаран кэбиспэккэ, сахалыы санааны, сахалыы быһыыны-майгыны иҥэрдэххэ, куорат да оҕото туох итэҕэстээх буолуой, ситиһиилээх буолар бөҕө буоллаҕа.

– Эмиэ наһаа үчүгэй өйдөбүл кэллэ. Саха сахатынан диэн өйдөбүлү туох дии саныыгын?

– Хайа баҕарар норуот, омук тыла-өһө, үгэстэрэ, сатабыллара баарын тухары баар. Ханнык баҕарар омук атыттартан үйэлэри туораабыт уратылаах – ол кини олорор усулуобуйатыттан, айылҕатыттан, этин-хаанын сайдыытыттан уо.д.а. Гаджеты туттаран баран оҕом сахалыы билбэт диэччилэри, чиэһинэ   эттэххэ, өйдөөбөппүн. Төрөөбүт тылынан саҥарбата да, бу оҕо өбүгэлэрин кытта сибээһин сүтэрэр, онон бэйэтин ис кыаҕын 100 бырыһыан туһанара саарбаҕы үөскэтэр. Төрөөбүт тылы билии диэн хайаан да уустаан-ураннаан саҥарыы буолбатах, төрөөбүт тылы билии диэн кэпсэтии, сэһэргэһии, үгэстэри билии – айылҕаҕа, аал уокка, төрөөбүт алааскар сүгүрүйүү…

– Кэпсэтэрбит тухары эйиэхэ иитии, үөрэтии диэн өйдөбүл олох күүскэ баар. Ити эйиэхэ билиҥҥи тренерскэй үлэҕэр көмөлөһөр дуо?

– Тренерскэй үлэҕэ миигин спорт аҕалбыта. Спорт диэн куруутун чөл, чэгиэн турук, мэлдьи бэйэ бодотун тардыныы, атыттары кытта алтыһыы, тэҥнээн көрүү, анаарыы. Мин маассабай спортан улахан спортка үктэммитим. Онно эмиэ ийэм миэхэ эрэлэ, ийэм сытыыта-хотуута улахан оруолу оонньообута. Дэриэбинэ хайа баҕарар оҕотун курдук дьиэбит үлэтин бүтэрдибит да физзалбытыгар тиийэн спорт туох баар бары көрүҥэр төһө сатыырбытынан, ким туохха үөрэтэринэн түсүһэн иһэр этим. Инньэ гынан мээчик, хайыһар буоллун, бокс, сүүрүү буоллун барытыгар сылдьарбыт, тутуһуу-хабыһыы, күөн көрсүһүү. Наар таһырдьа сылдьарбытын өйдүүбүн, кыһын буоллун, сайын-саас, күһүн буоллун. Араас күрэххэ барытыгар кыттар этим. Биир дьыл аҕабыт дойдутугар Хатаска көһөн тирилэтэн кэлбиппит. Оччолорго мин 9-с кылааска үөрэнэбин, дьэ, били, этэргэ дылы, мин дуу, эн дуу диир сааспыт буоллаҕа дии (күлэр – Аапт.) Ол сылдьан урут-уруккуттан баҕалаах Олимпийскай резервэ училищетыгар киириэм этэ диэн ийэбэр этэбин. Киһим онтон-мантан ыйыталаһан, ыйдаран-кэйдэрэн, тиийэн тургутууну аастым… Аастым диэн ити улаханнык эттим (мичээрдир – Аапт.) Дьиҥэ, эт-хаан өттүнэн соччо бэлэмэ суох эбиппин, билигин санаатахха. Скакалкалаа диэбиттэрин аҕыйахта ыстанан баран иилиһинним, тардыныыга эмиэ ынчыктаан-хончуктаан бэрт ахсааннаахтык тардынным. Ол оннугар баҕам күүһэ, дьэ, ону уон оччонон куоһарар, хараҕым уота биир оччо буоллаҕа буолуо, аны кэннибэр ийэм эрэнэр хараҕа… Дьэ ити курдук дьол хараҕа суох диэн түгэн көмөтүнэн киирдим. Бастакы сылбар наар хотторор аатыгар сырыттым, уолаттарым били учебнай дьарыкка бары миигин талаллар… Кыайаллар буоллаҕа дии... Дьэ ону баҕалаах сирбэр, баҕам хоту, ийэм эрэлинэн киирбиппин санаан, барытын тулуйдум – хотторуу амтанын, ыарыылаах охсуулары уо.д.а. Сыыйа киирдэр киирэн истим, сайдыы барда. Инньэ гынан 16 сааспар улахан дьоҥҥо бастаатым. Кылгастык, быһа тардан эттэххэ, итинник. Ити билиибин-көрүүбүн, сатабылбын кэлэр көлүөнэ ыччакка тиэрдэр баҕа санаалаахпын бу эйгэҕэ сылдьар дьонум билэр буоланнар, миэстэ таҕыста, киир диэбиттэригэр, өр толкуйдуу барбакка, сөбүлэнним, үлэбиттэн бардым. Ол эрээри урут үлэлээбит тэрилтэбэр махталым улахан, спорду өйүүр уонна өйдүүр тэрилтэ этэ. Тренердиэм иннинэ уонча сыл судебнай приставынан үлэлээбитим. Билигин Дьокуускай куорат 12 №-дээх оскуолатыгар тренердиибин, Хатастан эмиэ оҕолордоохпун. Оскуолам дириэктэригэр эмиэ махтанабын, били өс хоһоонун курдук, кэпсэтиибит “эрийдим-кэпсэттим-кэллим-үлэлээтим» диэбит курдук судургутук, эр киһилии буолбута. Билигин ол бастакы оҕолорбуттан икки иитиллээччим УОР бастакы нүөмэрдээх спортсменнара буола үүннүлэр. Атын да оҕолорум ким күлүмэх түгэнинии түргэн хардыынан, ким оргууй-наллаан кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Ону сахалыы сиэринэн барыларын манна ааҕа олорбоппун. Айаннаан иһиэхпит, ким тулуурдаах, бэйэтигэр эрэллээх, ол иннин диэки айанныыр.

– Оннук. Тренер диэн, эн санааҕар, кимий?

– Эрчийэр оҕотугар ийэ, аҕа, сүбэһит, эрчийээччи, талааны аһааччы, тулуурга-дьулуурга үөрэтээччи, эрэллээх доҕор буоллаҕа.

– Төрөөбүт-үөскээбит дьиэ кэргэҥҥиттэн бэйэҥ дьиэ кэргэҥҥэр тугу илдьэ сылдьаҕын?

– Ийэлээх аҕабыттан ылбытым элбэх бөҕө буоллаҕа. Ийэбиттэн ирдэбиллээх буолууну, ханна кытаатары, ханна сымныыры, аҕабыттан сатабылы, ылсыбыты бырахпакка оҥоро-тута сылдьары уонна сүрүн өйдөбүлү – оҕо туһугар диэн өйдөбүлү ыллаҕым буолуо. Бэйэм дьиэ кэргэммэр аҕа оруолун үрдүктүк тутабын, кэргэним ону өйүүр-өйдүүр. Аҕа тыла быһаарыылаах, мунаарыылаах түгэҥҥэ  улахан оруоллаах биһиги дьиэ кэргэҥҥэ. 

... Дьэ ити курдук сүрдээх интэриэһинэй, сэргэх сэһэргэһии буолла. Гавриилы биһиги, хатастар, өссө футбол диэнинэн билэбит. Биир кэмҥэ футбол элбэх эдэр ыччаты, оҕону түмпүтэ, сомоҕолообута, бэл диэтэр, Нерюнгри куорат спортивнай оскуолатын филиала буолан анал үлэһиттэнэн, үгүс-элбэх оҕо чөл-чэгиэн олоххо тардыспыта. Онтон былырыын саҥа дьылы көрсө «Тап  Тал» диэн киинэ уһуларбытыгар Гавриил тыа уолун оонньоон, бэрт кэбэҕэстик аты миинэн, сүүрдэн кэлбитэ. Онно аты миинэргэ хантан үөрэммиккиний диэбиппэр, Хампаҕа анал куруһуок баар этэ диэн соһуппута. Бэйэтэ кэпсээбитин курдук, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улаатан, ылсары-бэрсэри, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөрү, өйдөһөрү-өйөһөрү билэ улааппыт. Билигин бары муһуннахтарына бэйэтэ биир алааһы толорор гына көлүөнэ ыччаттардаахтар. Оннук мустуу булгуччу сүүрүүлээх-көтүүлээх, тутуһан-хабыһан көрүүлээх, араас элбэх оонньуулаах, дьарыктаах буолар. Дьэ онно Гавриил сүрүн герой. Аны ити аҕа баһылык диэн өйдөбүл киниэхэ дьиҥ чахчы баар. Ону кини ирдээн, оннук оҥоруҥ, маннык гыныҥ диэн буолбакка, бэйэтин холобурунан көрдөрөр, иитэр-үөрэтэр. Тиэргэн, олбуор иһигэр оҕуруокка, бэл диэтэр, сибэккигэ тиийэ бэйэтэ былааннаһан, буорун-хаарын бэлэмнэһэн, олордуһан, дьиҥ-чахчы хаһаайын. Мин бу ыстатыйаҕа биһиги нэһилиэккэ олорор, үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар аҕа, убай, быраат, табаарыс, тренер дьиҥнээх эр бэрдин сырдаттым.