Инникибит хайдах буолар?

Үгүспүт куоракка дьуоҕарда. Ону «балык – уу дириҥэр, киһи – олох үтүөтүгэр тардыһарынан» быһаарабыт. Үнүр суруйбутум курдук, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана 1 006 561 эбит буоллаҕына, сыччах Дьокуускай куоракка олорооччута – 372 801. Ол аата нэһилиэнньэ үс гыммыт биириттэн да тахсата.

Аспытын-үөлбүтүн бэйэбит хааччынабыт дуо?

Саха сирин тэрилтэлэрин 361 аҥаар тыһыынча үлэһититтэн баара эрэ 5584 киһитэ тыа хаһаайыстыбатын, ойуур, булт уонна балык салаатын тэрилтэтигэр үлэлиир.  Ас бородууктатын бэлэмигэр – 2542 киһи.

2024 с. туругунан, Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын салаатыгар 22,3 тыһ. киһи сыралаһар. Бу – доҕоттор, уопсай үлэлээн иитиллээччи баара эрэ 4,4 %-гар тэҥнэһэр. 

Кэтэх хаһаайыстыбалаахтар – олохтоох ас-үөл 45, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ – 29,4, бааһынай хаһаайыстыбалара – 23,6 бырыһыанын (аҕыйах сыллааҕыта 26 % этэ) бэлэмнииллэр. 2024 сыл от ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, 13 598 кэтэх хаһаайыстыба баара отчуоттаммыт. Итинтэн 272-тэ (2%) – Арктика улуустарыгар.

Сүөһү ахсаана сыллата аҕыйыыр. Төһө да кэтэх ыал ынаҕар мөккүөрдээх өйөбүл үп көрүллэрин үрдүнэн, биир сыл иһигэр 11,5 тыһ. төбө сүөһү аҕыйаабыта элбэҕи этэр.  Ол курдук, былырыын КФХ-лар уонна ИПлар сүөһүлэрэ – 6,4 тыһыынчанан, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин киэнэ – 160, оттон кэтэх хаһаайыстыбалаахтар – 4,9 тыһ. аҕыйаппыттар этэ. Бу маннык хобдох балаһыанньа үөскүүрүгэр, ТХМ бэлиэтииринэн, тыа нэһилиэнньэтэ кэнники 5 сыл иһигэр 6800 киһинэн аҕыйаабыта эмиэ охсор. Иккиһинэн, үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэ өлүүскэтэ тыа сиригэр 55 % ылар. Тэҥнээ: куорат сирдэргэ ити көрдөрүү – 62%.  

Хороҕор муостаах уопсай ахсааныттан т/х тэрилтэлэрэ – 13,6 бырыһыаны, бааһынайдар – 27,1%, онтон ордугун, о.э. 59,3 бырыһыанын, кэтэх хаһаайыстыбалаахтар көрөн олороллор. Сыспай сиэллээҕи этэр буоллахха, манна да уопсай баар сылгы 38,3 бырыһыанын – кэтэхтэр, 36,2 %-нын – бааһынайдар, оттон т/х тэрилтэлэрэ – 19  % эрэ иитэллэр. Арай көтөр 93 бырыһыанын көтөр фабрикалара көрөн-истэн олороллор. Кэтэхтэр  ­­– 5 бырыһыаны. Оттон уонна таба 93 бырыһыана т/х тэрилтэлэригэр турар.

Түмүгэр, олохтоох эти-үүтү бэлэмнээччилэр нэһилиэнньэ эккэ наадыйыытын, быһа холуйан – 27%, үүт киэнин – 55%, хортуоппуйу – 61%, оҕуруот аһын – 40,5, сымыыты –62 бырыһыан хааччыйаллар. Бу көрдөрүү сыллата үрдээн иһиэхтээҕэ да...

Өйдөөбүккүт курдук, тыа сиригэр олохсуйан, өбүгэ төрүт дьарыгынан – ас-үөл бэлэминэн дьарыктаныан баҕалаах аҕыйаан иһэр.

Бу соторутааҕыта, үлэһит илии күүскэ тиийбэт кыһалҕатыттан диэн ааттаан, СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолууга кэмитиэтэ патент төрүтүгэр үлэлиир тас дойду олохтоохторун... тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр уонна ас бородууктатын бэлэмигэр үлэлэтэри көҥүллүөххэ диэн боппуруоһу көтөхпүт! Ону ааһан, ыйаах бырайыага бэлэмнэммит дииллэр.

Киин да эрэгийиэннэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар үлэһит илии тиийбэтиттэн инньэ Африкаттан, Соҕуруу Азияттан тиийэ наймылаһаллара баар суол. Чэ, онно кэлээччилэр, быстах кэмҥэ үлэлээт, дойдулууллара чуолкай. Оттон биһиэхэ, киэҥ нэлэмэн сиргэ, сүөһү-сылгы көрүүтүттэн куотар аакка сылдьар норуоттаах, эбиитин Уһук Илиҥҥэ олохсуйуу улаханнык өйөнөр кэмигэр, онто да суох элбээбит омуктарбыт олохсуйан, ууһаан-тэнийэн бараллара, дьэ, кэлииһи. Миграннары экэниэмикэ кэккэ салааларыгар, о.и. ас-үөл эйгэтигэр сыһыарбат гына ылыллыбыт дьаһалбыт оччотугар тохтуур буоллаҕа? Холобур, Томскай уобалаһыгар ааспыт сэтинньиттэн үлэ патенынан үлэлиир тас дойду гражданнарын ас-үөл бэлэмигэр, бэлэм бүлүүдэлэри атыылыырга, биирдиилээн атыыга, такси өҥөтүгэр, эрэстэрээн биисинэһигэр, гостиницаларга наймылаһары боборго быһаарбыттар этэ. Оттон биһиги, киин сир холобурун батыһан, биир хардыыны атыллаан иһэн,  үлэһит тиийбэт кыһалҕатыттан, төттөрү хардыылаан, аһыыр-таҥнар эйгэбитин миграннарга туран биэрэргэ күһэллэбит?

Кырдьык, миграннары үлэҕэ ылыы тохтуур буолбутугар, холобур, биир улуус биллэр урбаанньыта кыргыыс ыанньыксыттарыттан ытыс соттон, олохтоохтор үлэлээбэттэр диэн айманар сураҕа,  эбиитин саҥардыы тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанаары кирэдьиит киирбитэ эбии дьаакыр буолбута иһиллимэхтээн турар.

Ол эрээри тас дойду гражданнарын суотугар олохтоох аһы-үөлү бэлэмнииргэ суоттаныы – инникини көрбөт, быстах кэмнээх, саарбах дьаһаныы. Охсуута сүр улахан буолуон сөп. Аһын-үөлүн бэйэтэ хааччыйар эрэ омук  инникилээх. Дэлэҕэ, ас-үөл өттүнэн куттала суох буолуу Доктрината ылыллыа дуо?! Сыл-хонук аастаҕын аайы үлэһит илиигэ наадыйыы улаатан иһиэ. Оттон ол кэмҥэ онто да суох дьыссаат, оскуола аайы тас дойду оҕолоро элбээн иһэллэрин көрө сылдьаҕыт. Демография көрдөрүүтэ кинилэр суоттарыгар буоларын, көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук. Саастарын үгэнигэр сылдьар, бастыҥ дьоммут СВО-ҕа барыылара, эчэйэн кэлиилэрэ, олох да суорума суолланыылара үлэһит илии тиийбэт кыһалҕатын өссө улаатыннарар эбээт. Аҕыйах ахсааннаах норуот бу өттүгэр көмүскэллээх буолуон сөбө. Онон үлэһит тиийбэт кыһалҕатын судургу суолунан баран,  тастан үлэһити киллэриинэн быһаара сатыыр оннугар дьиҥ туһалаах, көдьүүстээх быһаарыыны тобулуох этибит.  Саха сирин ураты усулуобуйатыгар төрөөбүт-үөскээбит, үлэлии үөрүйэх дьоммутун харахпыт харатын курдук харыстаан, кинилэргэ үлэ усулуобуйатын тэрийэн, сөптөөх хамнастаан, олохтоох ыччат тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиирин хааччыйар, интэриэстиир туһунан толкуйдуохтаах этибит. Оннук буолбатах дуо?

Хомойуох иһин, тыа хаһаайыстыбатыгар үбүлээһини улаатыннарар чугас эргин кэмҥэ кыаллыбат чинчилээх. Төттөрүтүн, кыччаабатаҕына махтанабыт быһыылаах. Тоҕо?

ДьУоХХ балаһыанньата уустук

Ил Түмэҥҥэ ыам ыйын 20 күнүгэр буолбут парламентскай истиигэ ДьУоХХ салаатыгар ороскуоту
сарбыйар туһунан кэпсэппиттэрин истэн, киһи итинник санааҕа кэлэр.

СӨ үтүөлээх энэргиэтигэ, ДьУоХХ Уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ – уруккута «Сахаэнерго» генеральнай дириэктэрэ –
Н.М. Парников уопсастыбанньык быһыытынан, бу эйгэҕэ сыһыаннаах элбэх тэрилтэ салайааччыларын кытта кэпсэппитин, олор бары даҕаны быйылгы кыстыгы хайдах туоруохтарын билбэттэрин иһитиннэрбит этэ. Быйылгы
бүддьүөккэ тустаах салааҕа 30 млрд солк. диэн бигэргэммититтэн 18 млрд солк. хайыы үйэ туттуллубутун, оттон оҥоһуллуохтаах, ситиэхтээх-хотуохтаах элбэҕин бэлиэтээн туран,  суһаллык ДьУоХХ тэрилтэлэригэр ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэргэ ыҥырбыт! Ол аата балаһыанньа оннук уустук.  Бүддьүөт үбүн оттукка, чоххо, наадалаах сапчааска эрэ туттарга этии киллэрбит. «АЛРОСА, Роснефть, Газпром, Мечел, Колмар курдук бырамыысыланнас тэрилтэлэрин бэйэбит энерго-систиэмэбитигэр төннөрдөххө эрэ,  «Якутэнерго» тыыннаах хаалыаҕа”, – диэн быһаччы эппит этэ.

Ил Түмэн дьокутаата, «Сахатранснефтегаз» генеральнай дириэктэрэ Алексей Колодезников эппитинэн, аҥаардас хапытаалынай өрөмүөҥҥэ 23 млрд солк. барыахтаах диэн да, ол үп хантан ананара чопчуламматах. Оттон Никита Тимофеев, Ил Түмэн дьокутаата, муҥар, чопчу былаан да суоҕун эппит.
Арай Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин
I-кы солб. Дьулустаан Борисов эрэгийиэн тас өттүгэр үп
институттарын кытта үбү буларга үлэлии сылдьара таарыллыбыт. Дьокутааттар бу саас ДьУоХХ тэрилтэлэриттэн субсидияны устары утарбыттар да...

Юрий Николаев, Ил Түмэн бүддьүөт кэмитиэтин
бэрэссэдээтэлэ: «ДьУоХХ тэрилтэлэригэр улахан иэстээхпит, ол үбү хантан эрэ булуох кэриҥнээхпит. АЛРОСА нолуокка киллэрэр үбэ 15 млрд солк. аҕыйыыр буолла. Ол балаҕан ыйыгар бүддьүөтү корректировкалыырга учуоттаныа. Үгүс дьокутаат ол корректировканы эрэҥкэдийэ күүтэр, эбийиэктэргэ, судаарыстыбаннай бырагыраамаларга эбии үбүлээһин киириэ дии саныыллар. Оннук буолбат. Ити көҕүрүүр 15 млрд солк. таһынан  СӨ “ДьУоХХ” ГУП-ка 20 млрд солк. иэһигэр үп булуохпутун наада. Онон бүддьүөт ороскуоттаах чааһын сарбыйарга бэлэм буолуҥ. Ол бары эйгэни хабыаҕа, тыа хаһаайыстыбатын, социальнай эйгэни эмиэ. Биир бастакынан, арааһа, инбэстииссийэлээх бырагыраама таарыллыа. Саҥа эбийиэктэри барытын кэриэтэ тохтоторго күһэллиэхпит. Харчы суох, иэспитин төлүүр кыахпыт суох, онон туох да эбии ороскуот суох буолуохтаах», – диэн букатын да хобдох иһитиннэриилээх эбит. «ДьУоХХ боппуруоһун быһаарар туһугар бүддьүөт кэлимник корректировкаланыа», – диэбит. Кылгастык билиһиннэрдэххэ, итинник.

Ил Түмэн кэпсэтиитигэр СӨ Бырабыыталыстыбата РФ
Бырабыыталыстыбатын, Үпкэ министиэристибэтин кытта бүддьүөтү
тэҥнииргэ үлэни ыытан, 6 млрд солк. кэлбитэ,
хотугу таһаҕаһы тиэйиигэ 3,1 млрд солк. бүддьүөт кирэдьиитэ ылыллыбыта, иккис чааһын эмиэ 3,1 млрд солк. ылаары сылдьаллара этиллибитэ. 

Онто да суох атын хайысхаларга иэс-күүс элбэх дииллэр. Кирэдьиит үбүн ситистэххэ да, төлөһүүтэ диэн баар.  Онон Медведевтии эттэххэ, билиҥҥитэ:  «Харчы суох. Ол эрээри эһиги кытаатыҥ?» Быһата, бу сотору, бэс ыйын 10–11 кк. буолуохтаах парламент планернай мунньаҕын күүтэбит