Ини-бии Павловтар

1941 с. бэс ыйын 22 күнүгэр Ньурба оройуонун кыра Өҥөлдьө нэһилиэгиттэн 82 киһи бэбиэскэ туппута. Ол дьонтон 46 киһи тыыннаах эргиллэн, эйэлээх олох сайдарын туһугар күүскэ турунан үлэлэспиттэрэ, 36 киһи дьоруойдуу охсуһан, сэрии толоонугар хаалбыттара, сорохторо сураҕа суох сүппүттэрэ.

Өрөгөйдөөх Кыайыы 80 сылын хас биирдии киһи долгуйа, уйадыйа көрсөр. Сэрии ыар содула таарыйбатах ыала диэн суох. Дьокуускайга Ньурбаттан кэлэ сылдьар биир дойдулаахпын, СӨ үөрэҕириитин систиэмэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, Арассыыйа үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Хорула уонна Марха нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо Людмила Михайловна Павлованы көрсөн, аҕатын өттүнэн аймахтарын туһунан ахтыытын ылан, бэчээккэ бэлэмнииргэ уонна таһаарарга сананным.

Саха сирин Ньурба улууһун Өҥөлдьө нэһилиэгин биир биллэр уонна убаастанар ыала – Павловтар. Бороскуобуйа уонна Уйбаан Павловтар оччотооҕу сиэринэн үөрэҕэ суох дьадаҥы ыал этэ. Марха өрүс баай-талым, бултаах-астаах, өлгөм үүнүүлээх кэрэ айылҕалаах кырдалыгар олохсуйан олорбуттара. Айбыт айыыһыттара биэрбитинэн биэс уол, үс кыыс оҕолоохторо: Уйбаан, Михаил, Микииппэр, Миитэрэй уонна Макаар. Кыргыттара Бороскуобуйа, Татыйыына, Евдокия.

Павловтар удьуордара баай историялаах, киэҥ ис хоһоонноох олоҕу олорон ааспыттара. Кинилэр олохторун историята ааспыт үйэттэн саҕалаан, үөрэҕэ суоҕу үөрэхтээһин, холкуостары тэрийии, бөдөҥсүтүү, оскуолалары уонна интэринээттэри арыйыы, сэрии ыар сыллара, аччыктааһын... Манна көрсүбүт ыарахаттарын барытын кинилэр эттэринэн-хааннарынан билэн, оччотооҕу дэриэбинэ, оскуола кыһалҕаларын тэҥҥэ үллэстэн, үлэлэһэн кэлбит дьон.

Бырааттыы Павловтар олорон ааспыт олохторун 3 бэлиэ кэрдиис кэмҥэ араарыахха сөп:

Улуу Өктөөптөн саҕалаан саҥа сэбиэскэй олоҕу тутуу уустук бириэмэтэ;

Аан дойдуну аймаабыт алдьархайдаах Аҕа дойду Улуу сэриитин сыллара;

Сэрии кэннинээҕи саҥа тутулу тэрийсиигэ үгүс сыраларын биэрэн, эйэлээх олох иһин, үлэ-хамнас үөһүгэр, дьон-норуот олоҕо тупсарын туһугар үлэлээбит, олорбут кэмнэрэ.

Ийэлэрэ, аҕалара эрдэ өлөннөр, улахан кыыс Борускуо кэргэн тахсан сүктэн баран, улахан уол Уйбаан аҕатын оннугар бырааттарын, балыстарын көрөн-истэн хаалбыта.

Иккис уол Михаил кыра сааһыттан үөрэххэ тардыһыыта сүрдээх улахан буолан, ийэтэ 8 сааһыгар Андрей Саввич диэн Өҥөлдьө биир бастакы учууталыгар сыһыаран, ааҕарга, суоттуурга, суруйарга үөрэттэрбитэ. Уол 13 сааһыгар Чуукаар 4 кылаастаах оскуолатын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ. Ол иһин кинини Куочай бааһынай ыччатын оскуолатыгар салгыы үөрэттэрэ ыыппыттара. Ситиһиилээх үөрэҕин, уопсастыбаннай олоххо көхтөөх кыттыытын иһин кинини, оройуон сүүмэрдиир хамыыһыйатын быһаарыытынан, Дьокуускай куораттааҕы Тыа хаһаайыстыбатын техникумугар зоотехник идэтигэр үөрэттэрэ ыыппыттара. Доруобуйатынан кыайбакка, техникумун бүтэрбэккэ, 1933 сылтан Михаил Иванович педагогическай үлэтин саҕалаабыта. Ньурба оройуонун оскуолаларыгар учууталлаабыта. 1940 с. Москва анныгар баар Коломна куорат Пединститутун историческай отделениетыгар үөрэнэ киирбитэ.

Аҕа дойду уоттаах сэриитэ саҕаламмытыгар РСФСР Наркомпроһун бирикээһинэн 1941 с. устудьуоннары барыларын дойдуларыгар ыыталаабыттар. Михаил Иванович дойдутугар кэлэн 1941-1942 сылларга Маалыкай оскуолатыгар үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбитэ.

1942 с. бэс ыйын 22 күнүгэр, Михаил 33 саастааҕар, онтон бэс ыйын 26 күнүгэр, Уйбаан 35 саастааҕар, утуу-субуу бэбиэскэ тутан, сэриилэһэ барбыттара. Михаил фроҥҥа барар бэбиэскэ тутаат, дьонун кытары быраһаайдаһаары, Ньурбаттан 60-тан тахса биэрэстэ ыраах Өҥөлдьөтүгэр сатыы тахсан, дьиэтигэр кэлэн баара-суоҕа 2 чаас эрэ буолан баран төннүбүтэ.

Кини сэрии кэмигэр иккитэ улаханнык бааһыран, дойдутугар иккитэ «хара» сурук кэлбит. Бастакы улахан бааһырыытын Сталинград аннынааҕы кыргыһыыга ылбыт. Бааһырбыт байыаһы икки пионер кыргыттар булан, салаасканан соһон госпитальга туттарбыттар. Михаил Иванович пионер кыргыттарын өлүөр диэри махтана ахтара.

Иккис ыараханнык бааһырыыта 1943 с. олунньу 25 күнүгэр Полтава уонна Сумы куораттар икки ардыларыгар Нижняя Сыроватка диэн дэриэбинэ аттыгар кыргыһыыга этэ. Снаряд үлтүркэйэ түөһүн курдаран, уҥа илиитин лаппаахытын илдьиритэн, уҥа атаҕын икки сиринэн эчэтэн, хамсыыр кыаҕа суох госпитальга сыппыт. Сэриилэһэр чааһа инники кирбиигэ барыларыттан бастакынан иһэр буолан, биир түбэлтэҕэ төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэ сыһан, чугуйарга күһэллибиттэр.

Госпитальтан кыанар өттүлэрэ поеһынан барсыбыттар, кыаммат өттүлэрин, өстөөхтөр чугаһаабыттарын билэн, холкуос бэрэссэдээтэлэ тыылга турар дэриэбинэҕэ куоттартыырыгар, Михаил Иванович нууччалыы билэр буолан, көрдөһөн, барсыбыт.

Дьылҕа Хаан бырааттыы Уйбаан уонна Михаил Павловтары госпитальга көрүһүннэртээбит. Уйбаан Сталинград аттынааҕы кырыктаах кыргыһыыга сылдьыбытын истибит буолан, Михаил сэриигэ салгыы киириэн иннинэ, баҕар, убайым бааһыран киирбитэ буолуо диэн санааттан, госпитальга кэлэн, убайын булар. Онно Уйбаан мантан өрүттүбэтин, төрөөбүт дойдутугар көмүс уҥуоҕа көтөҕүллүбэтин этэн туран, быраатыгар Михаилга: «Хайаан да сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн, төрөөбүт төрүт сиргэр тиий, бырааттаргын-балыстаргын көр-иһит, көмөлөс. Дьоллоох-соргулаах олоҕу олоруҥ, аҕа ууһун салҕааҥ», – диэн кэриэһин эппит. Ыарахан бааһырыыттан өрүттүбэккэ, убайа госпитальга сытан сырдык тыына быстыбыта. Уйбаан Павлов көмүс уҥуоҕа Ерзовка дэриэбинэҕэ баар бырааттыы көмүүгэ хараллан сытар. Ол туһунан «Память» кинигэ 2-с чааһыгар маннык бэлиэтэммит: «Павлов И.И., рядовой; 924 СП, 252 СД, 1902 г.р., уроженец с. Егольжа Нюрбинского района, якут, б/п, приз.26.06.42 г. Нюрбинским РВК, погиб 23.10.42 г., захоронен в с. Ерзовка Дубовского района Волгоградской области». Чаас хамандыыра бу курдук извещение ыыппыт эбит: «Красноармеец Павлов Иван Иванович, в бою за Родину, верный воинской присяге, проявив геройство и мужество, был убит 23 октября 1942 г., похоронен в 2-х километрах ю-з деревни Ерзовка Дубовского района Сталинградской области».

Михаил Ивановиһы 1943 c. бүтүүтэ командованиета Москваҕа ССРС сибээһин министиэристибэтигэр икки ыйдаах байыаннай почта үлэһиттэрин куурустарыгар үөрэттэрэ ыыппыт. Бырагырааматын ый аҥаарын эрэ иһигэр ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн, старшай сержант званиетын ылан фроҥҥа чааһыгар төннүбүт. 1944 с. бүтүүтэ НКВД чааһыгар ананан, Белоруссия, Польша, Германия, Латвия бандьыыттарын урусхаллааһыҥҥа кыттыбыта. 

Оннук сылдьан, вокзалларга бандьыыттары көрдүүрүн быыһыгар, баҕар, биир эмэ саханы көрсүөм диэн, куруутун сахалары көрө сатыыр эбит. Сахалар кыайан нууччалыы саҥарбат буолан, иннилэрин быһаарсыбат, хоргуйан өлөр түбэлтэлэрэ элбэх эбит. Ол сылдьан биирдэ вокзалга муна-тэнэ, аччыктаан нэһиилэ сылдьар биир дойдулааҕын Григорьев Николай Александровиһы көрсүбүт. Кинини Саха сиригэр кэлэр нууччаҕа туттаран дойдутугар атаарбыт.

Михаил Иванович сэриигэ хорсуннук сэриилэспитин иһин Кыһыл Сулус, Аҕа дойду Улуу сэриитин 2 истиэпэннээх уордьаннарынан, «Германияны кыайыы иһин», «Сталинград оборонатын иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, байыаннай полевой почта туйгунун бэлиэтин ылбыта.

Михаил Иванович сэрии бүппүтүн кэннэ 1946 с. саҕаланыытыгар төрөөбүт дойдутугар 2-с группалаах инбэлиит буолан эргиллэн кэлбитэ. Бииргэ төрөөбүт кыра балта Чоочо (Евдокия) Ньурба аэропордугар сыарҕалаах атынан көрсө киирэн турарын соһуйа көрсүбүт, уонна, ыйыппытыгар, убайа кэлэрин түһээн көрбүтүн билбит. Ол саҕана Евдокия «Пионер» холкуос бэрэссэдээтэлэ. Михаил уоппуска да ылбакка, үлэ үөһүгэр түспүтэ, Маалыкай оскуолатыгар учууталынан үлэлии барбыта. Үөрэнэр баҕа баһыйан, Дьокуускайдааҕы Пединститут историческай салаатын иккис куурсугар үөрэнэ киирбитэ. 1947 сыллаахха, устудьуоннуу сылдьан, Степанова Мария Игнатьевналыын ыал буолбуттара. Ол эрэн Михаил сэриигэ ылбыт бааһырыыта доруобуйатын улаханнык эчэппит буолан, үһүс куурустан үөрэҕиттэн уурайарга күһэллибитэ. Кини 46 сыл устата ыччаты билиигэ-көрүүгэ уһуйбута. Чиҥ билиини биэрэр ирдэбиллээх, үтүөкэн учуутал этэ.

Михаил Иванович уонна Мария Игнатьевна 5 оҕолонон, онно эбии 3 тулаайах хаалбыт аймахтарын оҕолорун иитэн киһи гыммыттара. Кэргэниниин 40-ча сыл бииргэ Өҥөлдьө, Хорула, Маалыкай нэһилиэктэригэр үөрэхтээһиҥҥэ киллэрбит кылааттара үрдүктүк сыаналаммыта. Үөрэҕирии сайдыытыгар кылаатын иһин уонна Улуу Кыайыы 20 сылынан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1965 сыл ыам ыйын 5 күнүнээҕи ыйааҕынан Павлов Михаил Ивановичка «Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала» Бочуоттаах аат иҥэриллибитэ, 1985 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр Улуу Кыайыы 40 сылынан уонна сэрии кэнниттэн эйэлээх олоҕу тутууга үтүөлэрин иһин Ленинскэй оройуон Бочуотун кинигэтигэр аата киллэриллибитэ, СӨ педагогическай энциклопедиятыгар киирбитэ, Марха нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Ытык киһибит сырдык аата биһиги сүрэхпитигэр өрүү тыыннаах.

Биир бырааттара Никииппэр сэрии саҕаланыытыгар оройуон үпкэ салаатыгар үлэлиир буолан, бронь ылан, сэриигэ ыҥырыллыбатах. 1942-1944 сс. Чуукаарга, 1944-1951 сс. Андайбыкка сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Салайар дьоҕурдаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктанар, убаастанар киһи буолан, дьон өйүн-санаатын түмэ тардан, холкуоһун  үчүгэйдэр кэккэлэригэр таһаарбыта.

Миитэрэй Павлов Ньурба 1-гы №-дээх оскуолатын бүтэрбит күһүнүгэр 1942 с. аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Кини байыаннай пехотнай училищены үөрэнэн бүтэрэн, отделение хамандыырынан ананан, Ленинградскай фроҥҥа барбыт. Дмитрий Иванович 21-с армия 125-с стрелковай дивизиятын састаабыгар киирэн, Карельскай билиигэ аатырбыт-сураҕырбыт «Маннергейм» линиятын тоҕо көтүүгэ, Выборг куорат иһин кыргыһыыларга кыттыбыта. Сэрии бүтүөр диэри Ленинградскай уобаластан саҕалаан Украинаны, Белоруссияны, Чехословакияны, Венгрияны, Румынияны босхолоспута. Кыайыы күнүн Австрияҕа көрсүбүтэ. 1946 с. төрөөбүт дойдутугар эргиллэн, өр сылларга Өҥөлдьө аҕыс кылаастаах оскуолатыгар дириэктэрдээбитэ. Кини улахан өҥөтүнэн манна орто оскуоланы туруорсуута буолар. Улуу Кыайыы иһин хорсуннук кыргыспытын туоһутунан «Ленинград оборонатын иһин», «Кенинсберг куораты ылыы иһин», «Кыһыл Сулус» уордьаннарынан наҕараадаламмыта буолар. Дмитрий Иванович үлэ бэтэрээнэ, норуот үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала.

Оттон кыра бырааттара Макар 1945 с. бэс ыйын 13 күнүгэр, баара суоҕа 18 саастааҕар сэриигэ ыҥырыллыбыта уонна, Японияны утары сэриигэ кыттан, 1947 с. «Японияны кыайыы иһин» мэтээллээх сержант званиялаах  дойдутугар төннүбүтэ.

Сэрии кэнниттэн Бүлүүтээҕи педагогическай училищены, онтон Новосибирскайдааҕы экономика университетын бүтэрбитэ.

Ити курдук биэс ини-бии Павловтар Улуу Кыайыы иһин чиэстээхтик сэриилэспиттэрэ уонна Кыайыыны уһансыбыттара. Нэһилиэк үөрэхтээһинигэр Павловтар династиялара киллэрбит кылааттарын учуоттаан, 2003 с. СӨ Бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров ыйааҕынан 40-ча сыл дириэктэрдээбит Дмитрий Иванович Павлов аата саҥа таас оскуолаҕа иҥэриллибитэ.

Павловтар хорсун быһыыларын, таһаарыылаах үлэлэрин, ыраас сыһыаннарын, дьоһуннаах олохторун аймахтара, ыччаттара киэн тутта сырдаталлар, үйэтитэллэр.