Ильмень күөл иһин кыргыһыы үйэлэргэ умнуллубат

Аҕа дойду уодаһыннаах, уоттаах сэриитин историятыгар 1943 сыл олунньу 23 күнэ буолар түүнүгэр саҕаламмыт, кулун тутар 10 күнүгэр диэри буолбут Ильменнээҕи кыргыһыы саха дьонугар дириҥ суолталаах, улахан хараастыылаах уонна өтөрүнэн умнуллубат аналлаах.

Ильмень күөлгэ улахан, ыар сүтүктэммит Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт 27-с аармыйатын 19-с хайыһар биригээдэтэ сүрүннээн Саха сирин олохтоохторуттан турара. 2 тыһ. тахса саллааттан 600-тэн тахсата (сорох источникка 597 диэн чопчу ыйыллар) Саха сирин олохтоохторо, сахалар, этэ. Кыргыһыы икки бастакы күнүгэр 227 киһибит бу тэҥэ суох киирсиигэ суорума суолламмыта, 135 киһи сураҕа суох сүппүтэ, уонтан тахса киһи власовецтарга билиэҥҥэ түбэһэргэ күһэллибитэ. Сыччах бу биир кыргыһыыга саха омук кэскилэ, түсчүтэ буолуохтаах саастарын үгэнигэр сылдьар хаарыан дьоммут сырдык тыыннара быстыбыта. История бу чахчыта күн бүгүнүгэр диэри харааһыннарар, долгутар. 

Ааспыт субуотаҕа, кулун тутар 15 күнүгэр, дойду туһугар олохторун да толук уурары кэрэйбэккэ хорсуннук киирсибит биир дойдулаахтарбыт дьоруойдуу быһыыларын, Ильмень күөллээҕи уустук кыргыһыыны санатар, үйэтитэр, эдэр дьоҥҥо ол билиини тиэрдэр сыаллаах «Ильмень күөл иһин кыргыһыы» театральнай туруорууну эмиэ да харах уулаах, эмиэ да киэн тутта, үөрэ көрдүбүт.

Куорат баһылыгын солбуйааччы Антон Алексеенко:

– Куорат оскуолаларын, кытыы бөһүөлэктэр үөрэнээччилэрин сэргэ,  чугас улуустартан тиийэ кытта кэлбиккит кэрэхсэбиллээх. Быйыл – аҕа көлүөнэ улахан сыранан ситиспит Улуу Кыайыытын 80 сыла. Биһиги кинилэр хорсун, дьоруойдуу быһыыларын умнубат, өйдүүр-саныыр ытык иэстээхпит... Ильмень күөл иһин кыргыһыыга анаммыт үһүс  театральнай дьүһүйүүнү көрдүбүт. Сыллата кэҥээн, тупсан, сэҥээрээччитэ элбээн  иһэр. Маннык тэрээһиннэр ол кэмнээҕи историческай, ыарахан, ол эрээри улуу түгэннэри үйэтитэргэ уонна хайа эрэ өттүнэн ол кэмҥэ төннөн, чугастык ылынарбытыгар, өйдүүрбүтүгэр көмөлөһөллөр. Саҥа Кыайыыны эрэнэ күүтэбит.

Дьокуускай куораттааҕы Үөрэх управлениетын салайааччыта Мария Петрова оҕолор аҕа көлүөнэ дьоруойдуу быһыытын, оччотооҕу тыыны илэ көрдөрөр уус-уран туруорууну ытык Сайсары эбэҕэ итэҕэтиилээхтик көрдөрбүттэрин бэлиэтээтэ, махтанна. 

Куорат мунньаҕын дьокутаата, 5-с №-дээх оскуола дириэктэрэ Алексей Семенов дьоһуннаах бырайыакка бастыҥ оҕолор талыллан кыттыбыттарын эттэ. Оҕолор Москуба, Санкт-Петербург куораттарга тиийэр түгэннэригэр, хайаан да Ильменнээҕи кыргыһыыга анаммыт мемориалга сылдьаллара наадатын, ол патриотизмҥа уонна төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрэргэ көмөлөөҕүн үллэһиннэ. “Билиибитинэн, сатабылбытынан, иитиибитинэн дойдубут суверенитетын   хааччыйыахтаахпыт”, – диэтэ кини.

Үөрэх управлениетын иитиигэ уонна эбии үөрэхтээһиҥҥэ отделын салайааччыта Анна Иванова:

– Бастакы театральнай көрдөрүүбүтүн 2015 с., Кыайыы 70 сылыгар анаан оҥорбуппут, 146 үөрэнээччи кыттыбыта. 2020 с. тэрээһин, хамсык хааччаҕын кэмигэр түбэһэн, «ыраахтан олорон» буолбута. Быйыл кыттааччытын, тэрээһиҥҥэ үлэлэһээччитин да элбэтэн биэрдибит. Тэрийээччилэр: Дьокуускай куорат Олохтоох дьаһалтата, үөрэх, култуура управлениелара, Эрдэҕэс оҕолор кииннэрэ, Сайсары уокурук быраабата, Росгвардия уонна ЫБММ Саха сиринээҕи салаалара, «Арассыыйа – мин историям» история паарката, «Красный Восход» байыаннай-историческай реконструкция кулууба. Намтан история кулууба баар. Уопсайа 500-тэн тахса кыттааччылаах киэҥ хабааннаах тэрээһин буолла; о.и. куорат 23 оскуолатыттан – 400 үөрэнээччи. Бэлэмнэнии алтынньы ыйтан саҕаламмыта. Театральнай туруоруу, ону тэҥэ үҥкүүһүттэр, ырыаһыттар кэппит таҥастарын Эрдэҕэс оҕолор кииннэрин иистэнэр сыаҕын 6 үлэһитэ тикпиттэрэ. Куорат дьаһалтата  бырайыакпытын өйөөн, үбүлээн, тэрээһин киэҥ хабааннаахтык барда.

Тэрээһин түгэннэрин биидьийэҕэ устууну, куар-коду туһаайан, көрүҥ. Сэрии эрэ буоларын сэрэйбэккэ олорбут дьон уодаһыннаах сэрии саҕаламмыт сураҕын истибит, ийэ барахсан уолун ыраах сэриигэ атаарбыт түгэннэриттэн саҕалаан, Ильмень күөлгэ кыргыһыы, өлүү-сүтүү ыар хартыыната, үрдэл сири ылыылара, Кыайыы знамятын күөрэччи тутан, кыайыы өрөгөйүн тиэрдиилэрэ, чахчыта да, долгутар, сүрэҕи өрүкүтэр гына таҥыллыбыт. Ытыалаһыы, дэлби тэбии тыаһын-ууһун, буруотун-тараатын кыайа туппуттара ону ситэрэн-хоторон биэрэр. Туруорааччы режиссёр – Эрдэҕэс оҕолор кииннэригэр дириэктэри иитии үлэтигэр солбуйааччыта Марина Мандарова.

Оҕолор ох курдук оҥостон, бэлэмнэнэн, байыаннай таҥастарын, сэптэрин-сэбиргэллэрин, иһиккэ-хомуоска тиийэ бэлэмнэнэн кэлбиттэр. Холобур, 20-с №-дээх оскуола үөрэнээччилэрэ бэйэлэрэ мастан оҥоһуу Мосин бинтиэпкэлээхтэр.

Пригороднайтан 12-с №-дээх оскуола физкултуураҕа учуутала Михаил Афанасьев:

– 9-10 кылаастартан 20 оҕону илдьэ кэллибит. Бу иннинэ репетицияламмыппыт. Кыайыы 80 сылыгар маннык тэрээһини ыыппыттара олус үчүгэй. Буолан ааспыты ахтан ааһарбыт уонна дьоруойдуу кыргыһыыны ыччакка билиһиннэрэрбит туһалаах. 2015 с. эмиэ кыттыбыттара. Оскуолабытыгар өссө 7-8 кылаастарга туһунан эдэр армеецтар кылаастара баар.

Марха 1-кы №-дээх оскуолатыттан Кыайыы знамятын тутар, арыаллыыр 15 оҕо, бочуоттаах харабылга турар 5 үөрэнээччи салайааччылара физкултуура уонна ОБЖ учуутала Дмитрий Мудрову кытта кэлбиттэр. 

Тамара Васильевна, куорат олохтооҕо:

– Ааспыты ахтан-санаан ааһарбыт, өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр илдьэ сылдьарбыт, эдэр көлүөнэҕэ билиһиннэрэрбит олус үчүгэй. Оҕолор кыһанан-мүһэнэн бэлэмнэммиттэрин, кыттааччыта олус элбэҕин, араас оскуолалартан, тэрилтэлэртэн кыттыбыттарын көрөн киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллэр, үөрэр. Сүҥкэн тэрээһин буолла, махтанабын. Олус диэн сөбүлээтим, сөхтүм-махтайдым.

Уолунуун кэлбит ийэ: «Биһиги туруорууну биһирээтибит. Ильменнээҕи кыргыһыы туһунан истэн билэр буолан, өйдөбүллээхпит. Маннык туруоруу көрдөрүллүбүтэ ону ситэрэн-хоторон биэрэр», – диир. Сорохтор бастакы уонна билиҥҥи туруорууга иккиэннэригэр сылдьыбыттар, кыттааччы элбээн, туруоруу тупсан иһэрин үллэстэллэр.

Сайсары эбэҕэ буолбут театрализованнай туруоруу кэнниттэн тэрийээччилэр Ийэ пааматынньыгар сибэкки, венок уурдулар. Эйэлээх олох туһугар тыыннарын толук уурбут ытык дьоммутун кэриэстээн, саҥата суох туруу буолла. Түмүккэ хас биирдии кыттааччыга өйдөбүнньүк мэтээли ииллилэр. Тэрээһин уопсай хаартыскаҕа түһүүнэн түмүктэннэ.

Театрализованнай дьүһүйүүгэ кэлээскэҕэ олорор кырачаантан саҕалаан, тайаҕынан тирэнэ сылдьар кырдьаҕаһыгар тиийэ кэлбиттэрэ да Ильмень күөл кыргыһыыта, биир дойдулаахтарбыт хорсун быһыылара умнуллубатын, кинилэргэ дириҥ ытыктабыл күн бүгүнүгэр диэри баарын кэрэһилиир. Дьон саныырын, өйдүүрүн тухары – КИНИЛЭР ТЫЫННААХТАР.

Күн-дьыл да, ытык дьоҥҥутун санаан-ахтан ааһыҥ, хаһан да умнумаҥ, итинник иэдээн хатыламматын курдук дьоһуннаах олоҕу олоруҥ диэбиттии, сылыйан, налыйан биэрдэ. Сайсары эбэ анараа эҥээригэр «Аҕа күрэҕэ» буола турбата буоллар, көрөөччү өссө элбэх буолуо эбит.

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ