Икки атахтаах өйдөнүөр диэри тохтообот кыһалҕа

«Ыт – киһи доҕоро», – диибит. Хас биирдиибит да үллэр үйэтигэр, кырата, биирдэ түөрт атахтаах үтүө доҕордоно сылдьыбыт буолуохтаах. Ыт барахсан, сөпкө иитэ-харайа сырыттахха, бэртээхэй доҕор, эрэллээх харабыл, хоту эҥээргэ – үтүө көлүүр. Урут ыт тыһыттан этэрбэс, тириититтэн сутуруо, бэргэһэ тиктэн кэтээччи үгүс буолара. Ыарытыйар кыһалҕаттан ыт сыатынан эмтэнээччилэр билигин да бааллар. Быһата, ыт туһата-көдьүүһэ, дьиҥинэн, элбэх.
Ону баара, хомойуох иһин, туох хайа иннинэ икки атахтаах эппэтинэһэ, аахайымтыата суоҕуттан, дьалаҕай сыһыаныттан дьэллик ыт элбээн, бүгүҥҥү күннээххэ ол доҕорбут бөрөттөн итэҕэһэ суох кутталлаах, сэрэхтээх харамайга кубулуйда.
Онуоха, ситэ-хото толкуйдамматах, киһи быраабын умнан туран, кэлтэйдии ыт көмүскэлигэр туруммут 498 №-дээх федеральнай алдьатыылаах сокуон ылыллыбыта төһүү буолла. Чопчута, 2018 с. ахсынньы 27 күнүгэр бигэргэммит “Кыылларга эппиэтинэстээх сыһыан уонна РФ сокуон кэккэ аакталарыгар уларыйыылары киллэрии” диэн, норуокка ааттанарынан, “Бурматов сокуонун” ити этэбин.
Тоҕо диэтэххэ, хара ааныттан бу сокуон ирдиир тэрээһиннэрин олоххо киллэрэргэ кэлтэгэй кэппиэйкэ көрүллүбэтэҕэ. Эрэгийиэннэргэ, ким хас ый кыһыннаах-сайыннаах буоларыттан тутулуга суох, үрдүттэн: “Сокуону олоххо киллэриҥ: ыт приюттарын тутуҥ, стрелизациялааҥ, быһыыта оҥоруҥ, чииптээҥ (отлов, стерилизация, вакцинация, возврат – ОСВВ) уонна төттөрү тутуллубут сиригэр босхо ыытыҥ” диэн буолбута. Эбиитин э... тэп диэбиккэ дылы, бэл, дьоҥҥо кутталлаах, ытырыык ыт кытта хаһан кырдьан-бохтон, олоҕун моҥуор диэри приюкка көрүллэр кыһалҕата тирээбитэ. Киһини ытырбыт, бэл, сиэбит ыты (!) өлөрүү бобуллара! Дьэллик ыты өлөрүү (отстрел) иһин, РФ ХК 245 ыст. холуобунай эппиэтинэскэ тардыллан, 3 сылга тиийэ күлүүс хаайыытыгар түбэһиэххэ сөп. Арай ыарыыттан муҥу-сору көрөн эрэйдэммит ыты эрэ “утутуохха” сөбө сокуоҥҥа этиллэрэ.
Ол да буоллар ыт дьону сиэбит, өлөрбүт хобдох түбэлтэлэрэ тахсыталаан, уопсастыбаннас айдааран, Госдуума 2023 сыл от ыйын 24 күнүгэр, “дьону дьэллик ыттартан быыһыыр” хайысхалаах диэн ааттаан, алдьатыылаах 498 сокуоҥҥа уларытыылары, эбиилэри киллэрэр 377 №-дээх ФЗ ылыммыта. Хомойуох иһин, сокуон олоччу уларытыллыбатаҕа. “РФ субъектарын публичнай былаастарын тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан ФЗ субъектарга бэриллэр боломуочуйатын 44-с ыстатыйатыгар уларытыыны киллэрэн туран, дьэллик ыт кыһалҕатын, ону тэҥэ үөһэ этиллибит сокуон тэрээһиннэрин олоххо киллэрэр боломуочуйаны эрэгийиэннэргэ сыҕайбыттара. О.и. ытырыык ыты ханнык түгэҥҥэ “утутуохха” сөбүн быһаарыы эмиэ киирбитэ. Онон саатар ытырыык ыт суох оҥоһуллара көҥүллэнэригэр эрэл үөскээбитэ.
Онуоха бэриллибит быраабы бастакынан туһанан, 2023 с. сэтинньи 16 күнүгэр Бүрээтийэ өрөспүүбүлүкэтэ эрэгийиэн таһымнаах сокуону ылына охсон, Норуот Хурала хамсаныылааҕын көрдөрбүтэ. Өр буолбакка Алтай өрөспүүбүлүкэтэ, Забайкалье кыраайа уонна Астрахань уобалаһа, Магадан ылыммыттара. Кэлин Чукотка, Тыва эбиллибиттэрэ (Кэлин дойду 60-тан тахса субъега ылыммыт). Ол уонна биһиэхэ эмиэ оннук сокуон наадатын туһунан былырыын баччаларга “Кыымҥа” “Боломуочуйа бэриллибитэ эрээри...” ыстатыйабар суруйбутум. Ол кэмҥэ, бүрээтийэлэр боломуочуйаны туһанан, киһи көмүскэлин инники күөҥҥэ тутан, ыты суох гыныахха сөптөөх төрүөттэри киллэрэн, эвтаназияны туһаныахха сөбүн ылыммыттарын, дьэллик ыттары приюкка 60 күҥҥэ диэри харайан баран, ким да наадыйбатаҕына эвтаназияҕа ыытарга быһаарбыттарын тойон Бурматов сөбүлээбэтэх, быһаарсыах, сууттаһыах буолан суоһурҕанар саҥата иһиллимэхтиирэ. Сокуоннар утарсар өрүттээхтэрэ эҥин таарыллара.
Ол иһин эбитэ дуу, ситэтэ суох оҥоһуллан дуу, олохтоох борокуратуура хаттаан, көннөрөн оҥорууну ирдээн, сокуон барыла ылыллыахча ылыллыбакка сылдьыбыта. Түмүгэр Ил Түмэн күүтүүлээх сокуон барылын бэс ыйын 13 күнүгэр бигэргэппитэ.
Бэс ыйын 26 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр күүтүүлээх 2758-З N 191-VII №-дээх “Об установлении порядка осуществления деятельности по обращению с животным без владельцев и определения перечня мероприятия при осуществлении такой деятельности на территории РС (Я)” диэн дойду үөһэ ахтыллыбыт 2 сокуонугар тирэҕирэр бэйэбит сокуоммут ылыллыбыта. Сокуон 10 күнүнэн күүһүгэр киирбитэ. Ким сэҥээрбит булан ааҕыа диэн, аатын тылбаастаабакка биэрдим. Син эмиэ бүрээттэргэ курдук ону утарсан сууттаһа сатааччы эмиэ баара иһиллэр.
Быстах кэмҥэ тутар пууннарга киирбит дьэллик ыты ханнык түгэҥҥэ уонна туох төрүөтүнэн суох гыныахха сөбө уонна ол бэрээдэгэ ити сокуон 10-с ыст. суруллар. Онно ыт ыарыыттан сору-муҥу көрөр, туох эмэ эчэйии түмүгүнэн тыыннаах хаалар туруга суох буоллаҕына, киһиэхэ уонна атын кыылларга сыстыан сөптөөх кутталлаах ыарыынан ыалдьыбыта, дьоҥҥо кутталлааҕа быһаарылыннаҕына уонна ыт тутуллубутун кэнниттэн 31 сууккаттан кырата суох кэм иһинэн ким да кэлэн ылбатаҕына суох гыныахха сөбө этиллэр. Дьоҥҥо куттала суох ыт тустаах сокуон 9-с ыст. 8 п. көрдөххө, аттанан, чииптэнэн, быһыыланан баран, тутуллубут сиригэр төттөрү ыытыллар.
2024 с. алтынньы 7 күнүгэр Чульмаҥҥа ыттар 12 саастаах кыыс оҕону суорума суоллаабыттарын билэҕит. Онуоха, сэрэйиллибитин да курдук, В. Бурматов олохтоох дьаһалтаны, дьокутааттары буруйдаабытынан кэлбитэ. Этэргэ дылы, оҥоруоҕун оҥорон, быһаарыытын эрэгийиэннэргэ сүктэрэн баран, бэйэтэ аанньалтан атыннык санаммакка сырыттаҕа. Тымныы кыраайга ыт приюттарын тутууга, туһата суох ыттары аһатарга-сиэтэргэ, ыты эккирэтэн тутарга элбэх сыра, уматык барарын, харантыынныырыҥ да харчылааҕын, быһата, кини көҕүлүүр сокуонун тэрээһиннэрин толорорго үтүмэн үп барарын саатар бу кэлэ сылдьан долоҕойугар тохтоппута дуу? Төттөрүтүн, тустаах хайысхаҕа эбии үп көрүллэр гына быһаарбыттар этэ. Этиэх-тыыныах, кырата, ыйыталаһыах дьокутааттарбытын кытта сирэй көрүһүннэрбэтэхтэрэ хомолтолоох.
*Биир ыкка быһыыны туруоруу – 460 солк., биир ыты төрөөбөт-ууһаабат оҥоруу – 3024 солк., биир ыкка чиип туруоруу – 178 солк.
Сыччах 2024 сылга, тустаах сокуон барылынан экэнэмиичэскэй төрүтүгэр олоҕуран, дьэллик ыттары көрүү-харайыы тэрээһиннэригэр өрөспүүбүлүкэҕэ 100,6 мөл. солк. ирдэнэрин, о.э., бүддьүөттэн өссө 20,6 мөл. солк эбии көрүллэрэ наадатын А. Атласов эппитэ баара. Итинэн бүппэт. Муниципалитеттар бэйэлэрэ эмиэ үп көрөллөр. Оттон туохха барытыгар сыана үрдүү турар. Ыттааҕар буолуох атын, дьоҥҥо наадалаах, тыын суолталаах хайысхаларыгар харчылара тиийбэт муниципалитеттар сокуон этэрин толорон, бэйэтэ да дьоҕус бүддьүөттэриттэн ырыбыллаһарга тиийэллэр.
*СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин чахчытынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2024 с. баара-суоҕа 9 ыйыгар 875 киһиэхэ ыт саба түһүүтэ бэлиэтэммит. Итинтэн 447-тэ ыта – иччилээх, 428-а – бэйдиэ ыт. 2023 сыл туһааннаах кэмигэр букатын да 1272 түбэлтэ бэлиэтэммит. Итинтэн 628 ыта – иччилээх, 644 ыт хаһаайыннааҕа быһаарыллыбатах. Бу соторутааҕыта куорат Макаренко уул., 8 саастаах уол оҕону моойторуктаах (о.э. иччилээх ыт буоллаҕа) илиититтэн хаппыт этэ.
Мантан да көрдөххө, ыты сөбүлээтэх буолан иитэ ылан баран, киһилии көрбөт-харайбат, көҥүл-босхо сырытыннарар, дьэллик ыкка кубулутар, эппиэтинэһэ суох дьон туһуттан ыт дьоҥҥо түһүүтэ элбэх.
Чульмантан, ыар сүтүктэммит аҕа барахсан ахсынньы 30 күнүгэр абарар-сатарар саҥатын устан ыытаахтаабыта бассаапка сылдьара. Киһи эрэ сүрэҕэ ыалдьыах биидьийэтэ. Бу маннык иэдээн аны хаһан да тахсыа суох тустаах!!! Аныгы, сайдыылаах кэмҥэ дьоммутун ыкка былдьата олорорбут абалаах.
Син дьон бэйэ-бэйэлэрин билсэр, ыты баайарга модьуйсар кыах баар тыа нэһилиэктэригэр кытта мэнээктиир ыт элбэх. Сыра, ночоот бөҕөнөн иитиллэр дьиэ сүөһүтэ, сылгыта ыт аһа буолара тохтообот. Бэтэринээр управлениетын чахчытынан, 2022 с. – 69 ынах сүөһү, 10 сылгы, 2023 с. – 52 ынах сүөһү, 25 сылгы, былырыын – 75 ынах сүөһү, 20 сылгы ыт аһа буолбут. Итинтэн үгүс өттө ньирэй, кулун, мөлтөөбүт сүөһү да буоллаҕына, кэнэҕэһин ситиһиэхтээх барыстарыттан ытыс сотуннахтара.
Дьокуускайга “Белый Бим” диэн кыыллары көмүскүүр аһымал пуонда бэйдиэ сылдьар ыттар хаартыскаларын таһааран, саҥа иччи (“куратор” дииллэр эбит) көрдүүр, ыт сүтүктээхтэр биллэриилэрин таһаарар. Бу пуонда вКонтакте социальнай ситимҥэ 3150 сурутааччылаах. Үбүнэн көмөлөһүөн баҕалаахтарга анал реквизит баар. Көмө суотугар буоллаҕа, бэл, атын куораттан “бу ыты ылабын” диэтэхтэринэ, ылсаллар эбит. Ону: “Ищем куратора собаке! А может, сразу семью. Поможем организовать вывоз, передержку до вылета, перевозку в ваш город” диэн соторутааҕыта тахсыбыт биллэрии да кэрэһилиир. Холобур, атырдьах ыйыгар – 57, балаҕан ыйыгар 15 дьэллик кыылга иччи булбуттара суруллар. Ол иччилэр эппиэтинэстээх эрэ буоллаллар – үтүө дьаһал. Ол эрээри куоракка сыл 9 ыйыгар 1832 ыт тутуллан приюттанар кэмигэр итинтиҥ – муораҕа хааппыла.
Быһата, сокуон хайдах да “тыыммытын” иһин, ытымсах аатыран, ыттанан баран бэйдиэ быраҕар, көрбөт дьон баалларын, олору буойбаппыт тухары дьэллик ыт кыһалҕа тохтооботун өйдүөх тустаахпыт. Онон бу өттүгэр болҕойон, эппиэтинэһи үрдэтэн, ыстараабы улаатыннаран туран, уопсастыбаннас хонтуруолун олохтуурбут наада быһыылаах? Хаһааҥҥа диэри, кумахха ууну куппут курдук, дьэллик ыты дьиэлииргэ үтүмэн үбү кута-кута, дьоммутун ыт айаҕар “уган биэрэ” олоруохпутуй?!
Сонуннар
Ордук ааҕаллар


