Хомунаалынай өҥө сыаната төһө үрдүүр уонна тоҕо?

Сыл аайы от ыйын 1 күнүттэн дойду үрдүнэн хомунаалынай өҥө иһин төлөбүр үрдүүр үгэстээх. Араастаһара диэн – бырыһыана сыллата уларыйар уонна эрэгийиэн-эрэгийиэн аайы тус-туһунан буолар.

Арассыыйаҕа

Киин бэчээт суруйарынан, дойдуга хомунаалынай өҥө сыаната ортотунан 11,9% улаатар. «Кэнники сыллардааҕыга тэҥнээтэххэ, быйылгы үрдээһин балачча биллиэҕэ», – дэһэллэр. Ону ааһан, үрдээһин улаханнык араастаһар: 9-тан саҕалаан, 21%-ҥа тиийэ үрдүөхтээх эбит.

Ону харчытыгар таһааран, «дьиэ кэргэн, быһа холуйан, ыйдааҕы төлөбүрэ 500-700 солк. эбиллиэ» диэбиттэр. Сылаас, логистикалара үчүгэй, саҥатык инфраструктуралаах эрэгийиэннэргэ буолуон сөп. Оттон биһиэхэ, төһө да бырыһыанынан үрдээһинэ кыра курдугун иһин, сэрэйдэххэ, итинтэн таһыччы буолара эрэбил.

Москубаҕа уонна Санкт-Петербурга дойду орто көрдөрүүтүнээҕэр быһа холуйан 14,5 % үрдүүр үһү. Сорох уобаластарга тарыып үрдээһинин индексэтэ орто көрдөрүүттэн үрдүк.  Онуоха туһаныллар ситим саҥардыллыан наадатын уонна эрэгийиэн уратыта дьайарын бэлиэтииллэр. Эрэгийиэннэргэ өҥө тарыыптарын олохтоох былаас бигэргэтэр. Эрэгийиэн бэйэтин иһигэр эмиэ араастаһыан сөп. 

* Тарыып үрдүүр тутаах төрүөтүнэн инфляцияны уонна тустаах эйгэ инфраструктуратын сайыннарыы барыахтааҕынан быһаараллар. Холобур, РФ Экэнэмиичэскэй сайдыыга министиэристибэтэ өрөмүөнү ыытыы, эргэ ситими саҥаҕа уларытыы наадатын ыйар. Туттуллар матырыйаал сыаната үрдүүрүгэр эмиэ дьайар. Кинилэр этэллэринэн, ордук улахан үрдээһин хомунаалынай ситим өрөмүөннэммэтэҕэ ырааппыт, саҥалыы технология туттуллубат эрэгийиэннэригэр буолуохтаах. Ол курдук, чуолаан Сибииргэ уонна Уһук Илин эрэгийиэннэргэ уонна хаарбахтыйбыт ситимнээх куораттарга өҥө сыаната үрдүүрүн ахтан ааспыттар. Итинник үрдээһин уунан хааччыйыы, ууну тыырыы уонна сылытыы төлөбүрдэригэр көстүөҕэ.

Ол быыһыгар, хомунаалынай өҥө муҥутуурдук үрдүүр 10 эрэгийиэнин иһигэр Перьм кыраайын (+21,1%), Архангельскай (+20%), Кемеровскай уобаластары (+19,8%), Хотугу Осетия Өрөспүүбүлүкэтин (+19,1%), Челябинскай уобалаһы (+18%), Мордовияны (+18%), Ингушетияны (+17,6%), Дагестаны (+17,5%), Москубаны (+15%) кытта Москуба уобалаһын (+13,3%) холобурдаабыттар.

Быһа барыллаан ааҕыынан, уот тарыыба – 8-10%, сылытыы уонна итии уу төлөбүрэ — 12-15%, тымныы уу киэнэ — 10-12% үрдүүрэ этиллэр. Оттон бөҕү таһыы-тиэйии тарыыба, ортотунан, дойду үрдүнэн 10% үрдүүр.

Төһө-хачча үрдэтэри быһааралларыгар туһааннаах өҥөнү оҥорорго дьиҥ экэнэмиичэскэй ночоот кээмэйинэн сирдэтэллэр. Ону таһынан онно уматык, уот, ситим өрөмүөнэ, хомунаалынай хаһаайыстыба үлэһиттэрин хамнаһын пуондата киирэр сылдьар. Ол эбэтэр  хамнас алын кээмэйэ төһөнөн үрдүүр да, тустаах салаа хамнаһын пуондата улаатан иһиэхтээҕэ өйдөнөр.

Биллэрин курдук, иннинээҕи сыл тарыыбыгар төһөлүү эрэ бырыһыан эбиллэр. Ол аата иннинээҕи тарыып кээмэйэ быһаччы оруоллаах. Уматык, уот, гаас бэйэҕэ турар сыаната төһөнөн үрдүк да – олохтонор сыана үрдүк буоларыгар тиийэр. Онон, киин эрэгийиэннэргэ курдук биир ыйга бэркэлээтэр 700-800, чэ, 1000 да солк. эрэ эбиллиэ диэн эрэҥкэдийэр кыаллыбат. Саха сиригэр итинтэн ботуччу буолара сабаҕаланар. Холобур, билигин да аҥаардас уот, уматык да тарыыбын тэҥнээн көрөр буоллахха, биһиэнэ, бэл, Хабаровскайтан, Владивостоктан быдан үрдүк.

Манна даҕатан эттэххэ, дойду Экэнэмиичэскэй сайдыыга министиэристибэтэ гражданнар хомунаалынай өҥө иһин кыттыгас  төлөбүрдэрэ эһиил, 2026 сыл от ыйыттан, өссө 9,8% үрдүөхтээҕин былаанныыр. Эрдэ бу көрдөрүүнү 5,4% диэн сабаҕалыыллара. 2027 с. от ыйыттан ДьУоХХ тарыыба дойду үрдүнэн – 7,9%, оттон 2028 сыл от ыйыттан 5,9% индексациялыыр туһунан кэпсэтии барар. Оттон быйылгы индексация – 11,9%. Онон хомунаалынай өҥө сыаната сыллата үрдээн иһиитэ тохтообот чинчилээх.

Олохтоох тарыыбы, эппипит курдук, Федеральнай антимонопольнай сулууспа уонна РФ Экэнэмиичэскэй сайдыы министиэристибэтин эрэкэмэндээссийэтинэн эрэгийиэн олохтоох былааһа ылынар, бигэргэтэр.

Саха сиригэр

Саха сиригэр быйыл хомунаалынай өҥө сыаната, ортотунан, 13% үрдүөхтээҕин Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Кирилл Бычков эрдэ, муус устарга буолбут Ил Түмэн уочараттаах XII пленарнай мунньаҕар иһитиннэрэн турар.

Ити этиллэр 13%  диэн – сэрэйиллэрин курдук, орто көрдөрүү. Оройуоннарынан көрөн араастаһар, ханна эрэ итинтэн кыра, ханнык эрэ улуустарга 15% буолуон сөп. Аны, хомунаалынай өҥө биирдиилээн көрүҥнэригэр үрдээһин бырыһыана эмиэ биир тэҥ буолбат. Туох хайа иннинэ уот төлөбүрэ үрдүүр эбит: ол 11-17% тиийэ халбаҥныа. Арай гаас сыаната кыралаан эбиллэр диэн да, син биир 11% түспэт чинчилээх. Уу төлөбүрэ 13% үрдүүр.

Онон судургутук, гражданин уопсай хомунаалынай өҥө иһин билигин төлүү сылдьар суумата 13%-тан ордук үрдүө суохтаах диэххэ сөп. Ол эрээри ханнык оройуон буоларыттан тутулуктанан, ити көрдөрүү 2 бырыһыан намыһах-үрдүк буолуон сөбүн умнубаппыт. Быһата, үрдээһин 9–15%-ҥа диэри халбаҥныа.

* Үчүгэйэ, ыал хомунаалынай өҥөҕө ыйдааҕы төлөбүрэ дохуотун 15%-тан тахсар түгэнигэр, субсидиянан туһанар бырааптааҕа оннунан хаалбыт. Бу түгэҥҥэ таһынан тахсар сууматын бүддьүөт уйунар.

Аны, Саха сирин хомунаалыный холбоһугун тэрилтэлэригэр көрүллэр субсидия кээмэйэ быйылгыттан кыччаан иһиэхтээх. СӨ Сыана бэлиитикэтигэр судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Николай Бочков «Якутия24» тэлэбиидэнньэ ханаалын «Актуальное интервью» биэриитигэр: «Ил Дархан ыйааҕынан, хомунаалынай холбоһук тэрилтэлэригэр көрүллэр субсидия улаатан иһиитин тохтотор былаан ылыллыбыта. Бу – 2030 с. диэри хомунаалынай өҥө ороскуотун аччатар туһуттан ылыллыбыт кэлимсэ былаан буолар», – диир.

Эрдэ премьер миниистир Кирилл Бычков 2028 с. тиийэн ОКК субсидията – 49,8 млрд солк., 2030 с. 48,5 млрд солк. буола кыччыахтааҕын этэн турар. Онуоха, субсидияны үрдэтиини тохтотор тэрээһиннэри ыыппат түгэҥҥэ, 2030 с. тиийэн субсидия кээмэйэ 63,8 млрд солк. буолар кыахтааҕа тиийэ таарыллыбыта.

Субсидияны аҕыйатар былааны ылынарга анал оробуочай бөлөх тэриллэн үлэлээбит. Онно бэйэбит министиэристибэлэрбит, наука сообществолара, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, норуот дьокутааттара киирбиттэр. О.э. киин эрэгийиэн дуу, космос куйаарын дуу бэрэстэбиитэллэрэ ылымматах быһаарыылара.

Николай Бочков хомунаалынай өҥө тарыыбын үрдэтии ити субсидия аҕыйааһыныттан сэдиптэммэтин этэр.

Туохха барытыгар сыана үрдүү турар, оттон субсидия төттөрүтүн кыччыахтаах! Хаарбахтыйан эрэр, эргэрбит ситимнэрдээх, этэргэ дылы, сууллаары турар баҕаналардаах хомунаалынай хаһаайыстыба хоромньута улаата турдаҕына, киһи дэбигис өйдүү, ылына охсоро уустук быһаарыы.

Биллэн турар, былааннааччылар тэхиньиичэскэй сэбилэнии, саҥа хочуолунайдары тутуу, барыстаах саҥа технологиялары киллэрии, уматык араас көрүҥүн тиэйии-таһыы логистикатын тупсарыы наадатын умнубаттар. Дьэ, оттон ону ситиһэр, хааччыйар инниттэн тарыып үрдүөн наадатын этэллэр. Ол аата син биир сибээстээх буоллаҕа. Ону тэҥэ Н. Бочков гаас киэҥник туттуллан эрэрин, сыаналаах уматыктан, чохтон гааска көһүү барыстааҕын, гибридинэн ыстаансыйалары тутуу наадатын уо.д. а. таарыйар.

Онон ДьУоХХ уустук кэм сабардыыһы, охсуута – олохтоохторго буолсу. Төһө да ночооту олоччу сабар гына төлөбүр ылыллыбатаҕын иһин, нэһилиэнньэ үгүс араҥатыгар – ыар таһаҕас. Орто номинальнай хамнас лаппа үрдүк дэнэр да, дьиҥ олоххо оччо хамнастаах биллэ аҕыйах эрэгийиэнигэр.

Уон сыллааҕыта, 2015 с., Саха сирин нэһилиэнньэтэ хомунаалынай өҥө бэйэҕэ турар сыанатыттан (дьиҥ тахсар ночооттон) 32%-ын төлөһөрө. Ордубут 68% олохтоох бүддьүөт уйунара.

Оттон бүгүн Николай Бочков нэһилиэнньэ дьиҥ көрсүллэр ночоот 1/4  эрэ уйунарын этэн аһарда. Көрсүллэр ночоот уонна төлөбүр да улуус аайы араастаһарын ыйда. «Холобур, Үөһээ Дьааҥы оройуонугар тепловой эньиэргийэ бэйэҕэ турар сыаната Дьокуускайдааҕар үрдүк. Дьокуускайга тарыып 72%-нын төлүүр эбиппит, оттон Дьааҥыга – 4%. Тоҕо диэтэххэ антах логистиката уустук. Ону таһынан куорат уонна тыа сирэ диэн араастаһыы (дифферециация) баар. Куорат олохтоохторо 15-30%-нан үрдүк тарыыбы төлүүллэр», – диэн быһаарда. Ол быыһыгар кэнники 5 сылга теплоэнергия 75% үрдээбит. Өрөспүүбүлүкэ чэпчэтиилээх тарыып туһунан сокуоннаах буолан, нэһилиэнньэ итинтэн аҕыйаҕы төлүүрүн быһаарда. «Холобур, ити этиллэр кэм иһигэр сылытыы тарыыба 42% эбиллибит. Оттон ити – экэнэмиичэскэй өттүнэн олохтоммут тарыыптан икки бүк кэриэтэ намыыһах», – диир. Арассыыйа 28 субъега 13%-ҕар быдан элбэҕи улаатыннарбытын этэр.

Ону таһынан уматык, кирэдьиит ыстаапкатын үрдээһинэ, таас чох, ньиэп уонна хамнас алын кээмэйин улаатыыта тарыып үрдүүрүгэр олук буоларын быһаарда. Оттон уматык сыаната үрдүүрүгэр тиэйии-аҕалыы ороскуота тиэрдэр.

Дьэ, ити курдук, бэйэ-бэйэтиттэн утум-ситим сибээстэнэн, түмүгэр хомунаалынай төлөбүрбүт үрдээн иһэр. Нэһилиэнньэ кэккэ араҥатыгар, холобур, элбэх оҕолоохторго, бэтэрээннэргэ, СВО кыттыылаахтарыгар ЖКУ-га субсидия, чэпчэтии, 70-тан үөһэ саастаахтарга хапытаалынай өрөмүөн төлөбүрүгэр чэпчэтии, 80-тан үөһэ саастаахтарга кэмпэнсээссийэ көрүллүүтэ балаһыанньаны арыый сымнатар.

Ол да буоллар, олохтоохтор тоҕо гаас, уматык тас дойдуларга биһигиннээҕэр удамыр сыанаҕа атыыланарын өйдүү сатыыбыт. Ону ким быһаарыа эбитэ буолла?