Хатас нэһилиэгэ үбүлүөйдээх ыһыаҕын Ойуу Хатыҥ сиригэр ыытта

Бу дьиктилээх кэмнэргэ, сардаҥалаах сайыҥҥы күннэргэ күөххэ үктэммит, санныттан хаары түһэрбит киһи эрэ барыта сүргэтэ көтөҕүллэр, сүрэҕэ сүр күүскэ битигириир, сылы быһа тикпит мааны таҥаһын таҥнар, хамсаатар эрэ үрүҥ көмүһүн  күҥҥэ күлүмүрдэтэр, алтан чуораанын чугдаардар, уохтаах кымыһынан утахтанар, үтэһэлээх этинэн күндүлэнэр туоната – ЫҺЫАХ! Дьэ, манна буоллаҕа ахтылҕаннаах алтыһыы, үөрүүлээх көрсүһүү, сэргэх сэһэргэһии, манна буоллаҕа талба талааннаах, дьоһун дьоҕурдаах оҥорбутун-туппутун киэн тутта дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрүүтэ-билиһиннэриитэ. Ол туһугар сылы быһа бэлэмнэнии, былааннаныы, тэриллии, хомуллуу, түмсүү буолар. 

Хатаспыт  дьоно-сэргэтэ бу үтүөкэн үгэһи  сүрэхтэригэр-дууһаларыгар илдьэ сылдьаллара кинилэр ыһыахха бэлэмнэнии үлэҕэ көхтөөх кыттыыны ылыыларыттан биллэр. Ыһыахтыыр туонабыт нэһилиэкпититтэн  чугас, силбэһиннэрэ сытар  сиргэ баар буолбута олох аҕыйах сыл буолла. Онон саҥа сир саҥа тутуулары, күрүөлээһини уо.д.а. үлэлэри эрэйэр. Быйыл Хатаспыт 380 сылын, Улуу Кыайыы 80 сылын  бэлиэтиир ыһыахпытыгар биир саамай сүрүн сыалбыт-сорукпут бу киэҥ нэлэмэн туонабытын күрүөлээһин этэ. Онно анаммыт үлэ муус устар ыйтан саҕаланан, субу ыһыах буолуох түүнүгэр тиийэ тигинэччи ыытылынна. Бу туһугар оҕолуун-уруулуун, эдэрдиин-эмэнниин, кырдьаҕастыын хамсанныбыт. Ким мас суулларан, соһон, тиэйэн тыаттан аҕалла, ким хатырыктаан, эрбээн, суоран, кыһан бэлэмнээтэ. Субуотунньук дьонун дьахталлар тэрилтэринэн, түмсүүлэринэн (ырыаһыттар, үҥкүүһүттэр, бииргэ үөрэммиттэр, бииргэ төрөөбүттэр, биир дойдулаахтар, элбэх оҕолоохтор, ББЭ кыттыылаахтарын аймах-билэ дьонноро уо.д.а.) араас эгэлгэ аһынан тото-хана аһаттылар. Манна дьиэлэригэр олорон  минньигэстэн минньигэс бурдук, эт, балык астары астаан баран кэлэн ылыҥ диэн көрдөспүт тоҕус уона чугаһаабыт Софья Желобцованы, аҕыс уонун лаппа ааспыт Анна Ионовна Копыринаны, аҕыс уона буолан эрэр Анна Титовна Семенованы ааттаан ааһар тоҕоостоох.

Күрүөлээһини таһынан киирии-тахсыы аартыктары, дуоҕа баҕанатын оҥорууга бэйэлээтэр бэйэбит дьоммут – бииргэ төрөөбүт Вячеслав Борисович, Семен Борисович Петровтар, Руслан Николаевич Павлов, Михаил Владимрович  Егоров, Владимир Владимирович Габышев, Алексей Дмитриевич Осипов, Евгений Николаевич Корякин, Андрей Лукич Малышев,  Владимир Захарович  Ефремов оҥордулар.

Дьэ бу курдук кэпсээн туран, ыһыахпыт күнүгэр тиийэн кэллибит.  Сарсыарда эрдэттэн  мустуу, кэлии-барыы, киһи барыта үөрэ-көтө, сүргэ көтөҕүллэ сылдьара кэрэ көстүү. Быйылгы ыһыахпыт аһыллыытын сиэригэр-туомугар Хатаспыт тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ үөрэ-көтө кытыннылар. Бары олус эппиэтинэстээхтик, ис сүрэхтэриттэн кыһаллан туран анаммыт түһүмэхтэригэр туруоруллубут соруктары толорбуттара көрүөххэ даҕаны, саныахха даҕаны дьоһун көстүү.Түптэ буруотун унаарыта тардан, үрүҥ илгэни үрүлүппүттэр, эмис эти дэлэппиттэр, “Хатас” сопхуос аатырар-сураҕырар сылларыгар кылааттарын киллэрбит Решетникова Капиталина Иннокентьевна, Соболева Александра Владимировна, Никифорова Федора Дмитриевна, Попова Евдокия Семеновна, Алексеева Людмила Алексеевна, Пестрякова Надежда Ильинична хаамтылар, кинилэр кэннилэриттэн алтан чуорааны чугдаардан, киин түһүлгэбит туонатыгар күөх дуолу үксэтээччилэр, аһы-үөлү дэлэтээччилэр, оҕуруот аһын үүннэриигэ дьоһун кылааттарын киллэрбит Смирникова Тамара Герасимовна, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Турик Елена Павловна, Корякина Раиса Ивановна, Сивцева Мария Афанасьевна, Борисова Зинаида Дмитриевна, Иванова Нина Владимировна, Гоголева Тамара Ивановна, Леонтьева Екатерина  Николаевна, Оконешникова Розалия Гаврильевна, Прудецкая Светлана Иннокентьевна, Кондратьева Марианна Захаровна сайгыччы хааман киирдилэр. Саламанан далаһаланан, үрүҥ айыылардыын алтыһыыны олохтуурга  Хатаспыт нэһилиэгин Бочуоттаах олохтоохторо: Саввинова Анна Ивановна – Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера, СӨ үлэ бэтэрээнэ; Чепалова Людмила Михайловна – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ “Гражданскай килбиэн”  бэлиэ хаһаайката; Иннокентьева Евгения Степановна –  өр сылларга ХОО  математика учууталынан үлэлээбит, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ; Дьяконов Павел Николаевич –   СӨ үбүлээһиҥҥэ үлэтин бэтэрээнэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, “Хатас” сопхуоска өр сылларга кылаабынай буҕаалтыр;  Григорьева Мария Васильевна – ССРС култууратын туйгуна, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ; Копырина Анна Ионовна – РФ эргиэнин туйгуна, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ тахсыбыттарын дьоммут-сэргэбит ытыс тыаһынан көрүстэ.

Мантан салгыы театрализацияҕа үс нэһилиэк (Хоро, Өрсүт, Баҕарах) мустан, Хатас нэһилиэгэ буолбуттарын биллэрэн, Хатас диэн улахан сурук-бичик тахсан кэлбитин баар дьон барыта ытыктыы-убаастыы, сүгүрүйэ, олус долгуйа ылынна. Итиэннэ ыһыах дьоно-сэргэтэ иһийэн олорон эттиин-хаанныын, өйдүүн-санаалыын алгыс хас биирдии тылын иҥэриннэ. Аныгы Хатас олохтоохторун аатыттан “Көмүс дорҕоон” оҕо образцовай ырыа устуудьуйатын бөлөҕө ырыанан тириэртэ. Биир ис киирбэх, сылаас тыыннаах түгэнинэн “Тускул” КК иһинэн үлэлиир “Симэх” норуот айымньытын киинин кытта ыкса ылсан айар-тутар Норуот айымньытын дьиэтин (Дом ремесел) – салайааччы Жиркова Т.Г. икки түмсүүтэ  “Утум иис” (Хатас нэһилиэгин тэрилтэлэрин эмблемаларын) уонна “Хатастыына” (Улуу Арыы уонна нэһилиэк каартатын)  үбүлүөйдээх сылы үйэтитэр икки улахан паннону тигэн, нэһилиэк баһылыгар туттарыылара буолла.

 Бу кэннэ аныгылыы официальнай чааһыгар үлэҕэ-хамнаска бастыҥнар, ытыктанар бэтэрээннэр араас таһымнаах наҕарааданы туттулар. Убаастанар учуутал, Самсоновтар ааттарынан ХОО салайбыт, саахыматчыт, дуобатчыт, волейболист Руслан Иннокентьевич Жирков – СӨ физкултуурунай хамсааһынын 100 сылыгар анаммыт түөскэ кэтиллэр бэлиэни; билигин олох үөһүгэр сылдьар, уопсастыбаннай олох көхтөөх кыттыылааҕа, ырыа айааччы, ырыа ыллааччы, ыллыырга үөрэтээччи, салайар талааннаах, хомоҕой тыллаах-өстөөх  Татьяна Окорокова СӨ ыччат политикатын министиэристибэтин “Ыччаты кытта үлэ туйгуна” диэн бэлиэни туттулар. Хатас дьаһалтатын үлэһиттэрэ Андреев Виктор Борисович, Михайлов Леонид Олегович  Дьокуускай куорат дьаһалтатын аатыттан наҕараадаланнылар. Дьэ уонна түмүккэ Хатас нэһилиэгин дьаһалтатын түөскэ кэтиллэр бэлиэтин (Хатас нэһилиэгин социальнай, экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын иһин) Баишев Петр Анатольевич, Козлова Парасковья Афанасьевна, Скрыбыкина Маргарита Кимовна, Аргунова Раиса Михайловна туппуттарын нэһилиэк олохтоохторо олус истиҥник, чугастык ылыннылар. 

Аһыллыы сиэрэ-туома хайдах ыытылларыттан ыһыах хардыыта сүрдээх тутулуктаах. Маннык эппиэтинэстээх үлэни “Тускул” КК режиссера Ичээнэ Быйаҥнаах уонна уус-уран салайааччыта Вилена Константинова кыайа туталлар. Бу да сырыыга оннук буолла, ыһыах ыалдьыттара ону бэлиэтээн этээччи, махтанааччы элбэх.  

Ити курдук үөрүүлээх-көтүүлээх, күүтүүлээх-кэтэһиилээх ыралаах ыһыахпыт 11 чаастан саҕаланан баран, киэһэ 9 чааска диэри  7 түһүлгэҕэ тарҕанан, тэтимнээхтик үгүр-сүгүрү барда. Оҕо аймахха аналлаах 2 былаһаакка үлэлээтэ, саха таҥаһын көрүү (үс көрүҥүнэн), оһуохай – биир түһүлгэҕэ, “Өбүгэ оонньуулара”  (хапсаҕай, мас тардыһыыта, ох саанан ытыы) икки түһүлгэҕэ, талаан-дьоҕур түһүлгэтигэр  маастар-кылаастар, киин түһүлгэҕэ “Айыы Куо”, “Баҕарах бөҕөстөрө” күрэхтэр, оҕо түһүлгэтигэр (уһун суһуох, хамсаныылаах оонньуулар, “Сахалыы куттаах мин аатым”, “Мааны-мааны, мап-мааны”) уонна үс түһүмэхтээх сүүрүүлээх-көтүүлээх күрэхтэр, оонньуулар буолан аастылар. Кыайыылаахтар өттүк харалаах, илии тутуурдаах бардылар. Хас биирдии түһүлгэҕэ “Тускул” КК кэлэктиибин исписэлиистэрэ тиритэ-хорута, астына-дуоһуйа үлэлээтилэр.

Ыһыахпытыгар сонун көстүүнэн оҕунан ытыы күрэҕэ буолла. Аныгыс суруйууларга түһүлгэлэртэн сонуннары билиһиннэриэхпит. Быйылгы сылга хаһааҥҥытааҕар даҕаны спонсордар элбэхтэр, дьоммут-сэргэбит баҕа өттүнэн кэлэн, “Мин маны туруорабын, мин манна бэлэхтээхпин” дииллэрэ, ама, хайа тэрийээччини, салайааччыны үөрдүбэт буолуой... Онон спонсордар тустарынан эмиэ туһунан кэпсиэхпит-сэһэргиэхпит.

Өссө биир сонун көстүү – ыһыахпыт түгэннэрин Туймаада ыһыаҕын туһунан документальнай киинэни оҥорооччу хамаанда кэлэн устан барда, инньэ гынан  Дьокуускай куорат ыһыаҕын устуоруйатыгар киирэр чиэскэ тигистибит. Ол барыта бу биир ыстатыйаҕа баппат.

Ыһыаҕы тэрийэр сүрүн хамаанда Хатас нэһилиэгин дьаһалтатын  (салайааччы Пермяков Евгений Петрович) уонна “Тускул” КК кэлэктииптэригэр нэһилиэкпит бары тэрилтэлэрэ, уопсастыбаннай түмсүүлэр холбоһоннор, тэрээһиммит биир тыынынан, өрө көтөҕүллүүлээхтик барда.