Харах уулаах Кыайыы күнэ ...

Ол кэми, 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүн, Кыайыы күнүн тыыннаах туоһута, бу күҥҥэ, 2020 сыл ыам ыйыгар 97 саастаах ытык ийэм Анисия Гаврильевна Габышева, маннык ахтар...

Мин  1943 с. Чурапчытааҕы педагогическай училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, Одьулууҥҥа (Чурапчы) саҥа учууталлыы сылдьарым. Баара суоҕа  22 саастаахпын, оскуолабын, үөрэнээччилэрбин олус таптыырым.

Кырыалаах, тымныы тыыннаах, будулҕан туманнаах кыһыны этэҥҥэ туораан, сандал саас кэлэн, күммүт барахсан мичик-мичик оонньоон, халлаан сылыйан, этэҥҥэ күөххэ үктэнээри, бэл диэтэр, ыалбыт, нэһиилэ сылдьар Огдооччуйа эмээхсин, хаамара-сиимэрэ түргэтээн, киһи барыта сэргэхсийбит курдуга. Ол кэмҥэ хас  күн аайы бука бары хонтуора таһыгар ыйанан турар тэллэгэр араадьыйа тугу кэпсиирин манаһарбыт: өстөөхтөр чугуйан, хотторон  эрэллэрин истэр-билэр этибит, ол иһин дьон-сэргэ, оҕо аймах санаата кэлэн, сотору кыайыы буолуо диэн эрэнэн, сааскы ыһыыга өрө күүрүүлээхтик үлэлиир кэмэ этэ. Оттон учууталлар, оҕолор, оскуолаҕа үөрэх сылын түмүктээри, бары да үөрэ-көтө сылдьарбыт.

Арай сааскы сырдык чаҕыл күннээх сарсыарда, ыам ыйын 9 күнүгэр, оскуолаҕа бараары таҥна турдахпына, Гаврил, олорор ыалым аҕата,  дьиэбититтэн чугас баар үлэтигэр баран баран, төттөрү сүүрэн киирэн иһэн миэхэ уонна кэргэнигэр: «Кыргыттаар, Кыайыы буолбут!" –  диэн ааны аһан иһэн улахан баҕайытык хаһыытаата. Биhиги истибиппитин итэҕэйбэтибит, «Туох, туох диигин?» – диэн хос-хос ыйытааччы буоллубут.

– Кыайыы! Кыайыы буолбут! Фашистар бэриммиттэр! Райкомтан телефоннаатылар, онон, дьэ, кыргыттаар, үөрэҕи тохтотоҕут, бүгүн үөрэх буолбат. Сэбиэдиссэй билэр, – диэн биир тыынынан субурутан кэбистэ.

Биһиги үһүөн куустуһан туран, үөрүүбүтүттэн ытастыбыт, бэйэ-бэйэбитин эҕэрдэлэстибит. Ол түгэҥҥэ ким да ытыырыттан кыбыстыбатаҕа. Сырдык, күлүгэ суох харах уута буоллаҕа. Гаврил уонна бүгүн манна үөрүүлээх  миитин буоларын кэпсээтэ.

Мин өрөгөйдөөх үөрүүнү кэпсии охсоору оскуолабар ойдум. Аара хонтуораҕа таарыйан бардым. Онно сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, оччотооҕута  Ботучин  Никита Ильич диэн киhи этэ: «Анисья Гаврильевна, иhиттиҥ ини, Ганяттан – Кыайыы!  Кыайыы буолбут! Фашистар бэриммиттэр! Райкомтан эрийдилэр, ньиэмэстэр бэҕэhээ, 8-с чыыhылаҕа, капитуляцияҕа илии баттаабыттар! Онон, дьэ, күүтүүлээх Кыайыыбыт тиийэн кэллэ!» – Никита Ильич үөрбүт-көппүт сирэйэ билигин да харахпар көстөр курдук.

– Бүгүн үөрэх тохтотуллар, миитин буолар, онон оҕолоргутун дьиэлэригэр тарҕатыҥ уонна дьонноругар миитиҥҥэ кэллиннэр диэн илдьиттээҥ, – диэн өссө төгүл тоһоҕолоон  эттэ.

Оскуолаҕа тиийбитим, тоҕус чаас чугаhаабыт. Сэмэн Ыстапаанабыс кэлбит этэ. Оҕолор бэлиэр мустубуттар, оттон үөрэнэ кэлээхтээтэхтэрэ дии. Оҕолорбутун оскуолабыт кыракый көрүдүөрүгэр мустубут. Сэмэн Ыстапаанабыс уонна мин буолан кыайыы буолбутун кылгастык кэпсээтибит. Оҕолорбут хайдах эрэ маҥнай өйдөөбөтөх курдук саҥата суох тураллар. «Хайа, иhиттигит  дуо?» – диэн Сэмэн Ыстапаанабыс иккистээн ыйытта. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр. «Оҕолоор, Кыайыы буолбут! Кыайыы буолбут!» – мин хатылаан улахан баҕайытык тоһоҕолоон эттим. Оҕолор барахсаттар ол эрэ кэнниттэн: «Ураа! Ураа!  Ураа!» – бөҕөтө буола түстүлэр ээ, үөрүүлэриттэн өрүтэ эккирээмэхтээн ыллылар, куустуһаллар, кыргыттар харахтарын уутун сотору-сотору туора-маары соттоллор.

Бүгүн үөрэх буолбатын, билигин дьиэлэригэр баралларын эттибит уонна күнүс хонтуора таһыгар миитин буоларын туhунан дьонноругар тиэрдэллэригэр соруйдубут. Оччолорго бары сатыы сылдьабыт.  Үөрэнээччилэрбит барахсаттар кылаастарыгар сырсан киирэн таҥас суумкаларын ылан, үөрүүлээх сонуннарын кэпсии дьиэлэригэр сүүрүүнэн ыстанаахтаатылар. Мин оскуолаттан төннөн иhэн эмиэ хонтуораҕа таарыйдым. Холкуос бэрэссэдээтэлэ кэлбит. Кини: «Анисия Гаврильевна, бөһүөлэк арҕаа өттүгэр үрдүк халдьаайыга холкуос бурдук ыhар сонуога баар. Билигин онно сир хорутааччылар үлэлии сылдьаллар. Олорго тиийэн бу үөрүүлээх сонуну иhитиннэр», – диэн көрдөстө. Мин үөрүүнэн сөбүлэстим, оччолорго эдэр бөҕө буоллаҕым дии. Сүүрэ-хаама быластаан сааскы чылыгырас уутун саҥа киллэрэн эрэр үрэххэ тиийэн сэрэнэн-сэрэнэн  күргэнэн туораатым. Баран иhэн саныыбын: үөрэтэр оҕолорум төһө эрэ үөрэн-көтөн дьиэлэригэр тиийэн кэпсээтэхтэрэ буолла. Сэриигэ сылдьар дьоннордоох ыалларга сурук кэллэҕинэ, сороҕор ону аахтара миигин  ыҥырааччылар. Аҕалара, убайдара этэҥҥэ сылдьарыттан сорох кыhалҕалара аҕыйаабыт курдук сананаллара. Сорохторго куhаҕан сурах, хара сурук кэлэн, ытаhыы-соҥоhуу буолара.

Биирдэ үөрэтэр кылааhым оҕолоро наhаа чуумпуран, күнү быhа биир сүтүктээх оҕо хомолтотун үллэстэн, чугастык ылынан, уку-суку сылдьаахтаабыттара ээ. Мантан ылата аны ким даҕаны хара сурук тутуом диэн куттаммат буолуо этэ... Аны сэриигэ барбыт саллааттар дьиэлэригэр төннөллөрүн  бары кэтэhиэхпит буоллаҕа.

Ону-маны эргитэ саныы-саныы, халыҥ хаартан саҥа босхолонон эрэр хатыҥ  чараҥ быыhынан тиийиэхтээх сирбэр чугаhаан кэллим. «Үлэлии сылдьар дьонум төһө эрэ үөрэллэр-көтөллөр...». Сотору биригээдэ үлэлиир киэҥ да киэҥ, түгэҕэ көстүбэт сонуогар киирэн кэллим. Мин соҕуруу өттүнэн киирбиппин, сир хорутааччылар миигиттэн ыраах, хоту диэки икки оҕуhунан хоруттара сылдьаллара. Үксүлэрэ дьахталлар, кыргыттар уонна эмээхситтэр. Биир оҕонньордоохторо отуу таhыгар оҕус булуугун өрөмүөннүү олорор быhыылаах этэ. Кыргыттар мин хаhыытыырбын истэннэр, сүүрэн иһэрбин  көрөннөр, оҕустарын тохтотон, кэтэhэн турдулар. Мин иилинэ сылдьар маҥан былааппын устан далбаатыы-далбаатыы сүүрэбин, хаhыытыыбын.

Кэлин  кыргыттар: «Тыый, бу учуутал кыыс туохха итиччэ ыксаан  кэллэҕэй?» – диэбиппит дииллэрэ. «Кыайыы! Кыайыы буолбут!» – дии-дии сүүрэн кэллим. Бу барахсаттар үөрбүттэриэн, мин кыайыыны аҕалбытым курдук миигин бары уочаратынан кууспахтаан, сахалыы сырылаччы сыллаан  ыллылар. Киһи киһиэхэ сатаан тылынан кэпсээбэт дьикти түгэнэ этэ, бэл диэтэр күлүмнэс күн эмиэ биһиги үөрүүбүтүн үллэстэн тэҥҥэ үөрэр курдуга.

Кыргыттар оҕустарын түргэн баҕайытык булгурута охсон кэбистилэр. Дьэ уонна мин сонуммун ситэрэн: «Миитиҥҥэ бары киирэр үһүгүт.  Бүгүн улахан бырааhынньык. Өстөөхтөр бэриммиттэр, биһиги кыайбыппыт!» – диэн тугу билэрбинэн тоҕо-хоро кэпсээтим.

Кыргыттары кытта үөрэ-көтө кэпсэтэ-кэпсэтэ түргэн баҕайытык бөһүөлэккэ  киирдибит. Дьэ күнүс миитиҥҥэ дьон бөҕө мустубут, бары кэлээхтээбиттэр. Оччоҕо бөһүөлэк оччугуй этэ буоллаҕа. Дьоҕус мас трибуна баара, ону төгүрүччү тураннар, тыл этэр дьоннору истэллэр уонна бары үөрүү, ытыс  таhыныыта бөҕө. Үксүлэрэ дьахталлар, оҕонньоттор, эмээхситтэр, оҕолор.

Бүгүн бырааhынньык диэн салалтабыт олохтоохторго сүөһү өлөрөн, киилэ аҥаардыыта  эт түҥэттэ. Үөрүү, сэргэхсийии бөҕө. Эти да өтөрүнэн сиэбэккэ сылдьар дьон буоллахпыт. Мин эмиэ нуормабын ылан дьоммор биэрдим. Эдэр киһи быһыытынан үөрүүлээх мунньах кэнниттэн аны Чурапчы миитинигэр, таарыйа үҥкүүлүү ыстанным. Онно дьүөгэм Катя баар – Таатта кыыhа, киниэхэ барабын. Өр гыныахпыт дуо, Одьулуунунан Чурапчы чугас буоллаҕа дии, аргыс кыыспыныын Чурапчы миитинэ саҕаланан эрдэҕинэ элээрдэн тиийдибит. Дьон бөҕөтө тоҕуоруспут, мустубут этэ. Бары сирэйдэрэ-харахтара сырдаан, үөрэ-көтө сылдьаллара. Оройуон тутаах салайааччылара бары кэлэн тыл эттилэр, мустубут бар дьону Улуу Кыайыынан эҕэрдэлээтилэр.

Оо, онно дьоннор үөрбүттэриэн... сорох айманар, сорох ытыыр, сорох ыллыыр... билиҥҥээҥҥэ диэри олох умнубаппын, субу курдук өйдүүбүн. «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы, куустуhа-куустуhа, сыллаhаллар, ытаhаллар. Ким сэрии толоонугар охтубуттары, ким көһөрүүгэ баран хоргуйан өлбүттэри, ким сэрииттэн этэҥҥэ эргиллиэх дьоннорун санаан... аны санаатахха, сэрии сылларын ыар тыыныттан босхолонон, ол онтон төлөрүйэн, ол онтон дьоллонон... Дьон өргө диэри оһуохайдаан, хормуосканан, балалайканан ыллаан, үҥкүүлээн, дууһалара-сүрэхтэрэ чэпчээн, сарсыҥҥыттан саҥа эйэлээх олох саҕаланарын санаан, инники олоххо эрэллээх тарҕаспыттара.

Сахалар биhиги да улахан үөрүүлээх түгэҥҥэ харахпыт уутуттан кыбыстыбакка долгуйан ытыыр буолар эбиппит этэ. Дьон-сэргэ итинник үөрбүтүн-көппүтүн кэлин да буолар бырааһынньыктарга түбэһэн көрбөтөҕүм. Ити курдук уһун олоҕум биир дьоллоох түгэнинэн 75 сыл аннараа өттүгэр 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Улуу Кыайыыны көрсүбүт түгэммин ааттыыбын.

2020 сыл.