Хапсаҕай сайдар анала

Соторутааҕыта “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырагыраама чэрчитинэн хапсаҕай тула төгүрүк остуол буолан ааста. Ити бырайыагы көҕүлээччилэр, “Сахаада-спорт” ассоциация бэрэсидьиэнэ Александр Ким-Кимэн, Манчаары аатынан саха төрүт күрэһин Киин дириэктэрэ Геннадий Васильев салайан ыыттылар. Манна федерациялар салайааччылара, бочуоттаах маастардар, биллиилээх хапсаҕайдьыттар көхтөөхтүк кытыннылар.

Кэпсэтии сыала-соруга – хапсаҕай сайдыытыгар суолларын-иистэрин хаалларбыт уонна билигин улахан түһүлгэлэргэ кыайыы-хотуу аргыстаах чулуу бөҕөстөр дьоһун ааттарын бар дьоҥҥо, норуокка иһитиннэрии-билиһиннэрии, инники сайдыы суолларын тобулуу, баар итэҕэстэри туоратыыга этиилэри истии.

Александр Ким-Кимэн хапсаҕай историята баай ис хоһооннооҕун,  күүстээхтэр күрэстэһиилэрэ олоҥхоҕо туойулларын, төрүт көрүҥнэр тэтимнээхтик сайдан иһэллэрин; “Сахаада-спорт” 1992 с. тэриллэн кэлбитин, 2006 с. И.Ю. Григорьев дириэктэрдээх спорт национальнай көрүҥнэригэр Арассыыйа үрдүнэн соҕотох Манчаары аатынан Киин тутуллубутун, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэ төрүт оонньуулары сайыннарыы туһунан Сокуоннаахпытын; Н.И. Румянцев бэрэсидьиэннээх 2010 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин хапсаҕайын Федерацията тэриллибитин,  билигин В.А. Нестеров бэрэсидьиэннээх Норуоттар икки ардыларынааҕы Федерация тэриллэн, аан дойдутааҕы турнирдар ыытылланнар, үлэ көдьүүстээхтик саҕаламмытын, федерациялар үлэлэрэ тэтимнээҕин, бөҕөстөр маастарыстыбалара үрдээн, болҕомтонон  туһаналларын бэлиэтээтэ.

Федерация толорооччу дириэктэрэ Андриан Захаров (“Модун”) хапсаҕай сайдарыгар үлэ барарын, Мэҥэ Хаҥалас Ларионов аатынан Хара оскуолатыгар хапсаҕай уруога киирбитин, 600 оҕо хапсаҕайынан дьарыктанарын иһитиннэрдэ. Комментатор Александр Васильев-Көрдүгэн хапсаҕай историятын, турнирдар тустарынан киэҥник хапта, халандаарынай былааҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар, аан дойду чемпионата киллэриллиэхтээхтэрин, маассабаһы үрдэтэр инниттэн «Манчаары оонньууларыгар» 35 улуустан биирдии да киһи киирэрин көҥүллүүрү, хапсаҕай албастарын бойобуой көрүҥнэргэ киллэрэн туттар буолбуттарын, хапсаҕай кулууптара тэриллэн эрэллэрин, Вячеслав Нестеров, Прокопий Рахлеев хапсаҕай сайдыытын улаханнык өйүүллэрин,  үлэлиир дьону хамнастыылларын кэпсээтэ.

Бочуоттаах маастар Петр Бурцев (Ньурба) үчүгэй хапсаҕайдьыттар көҥүл тустууттан тахсыбыттарын, онон бастаан көҥүл тустууну сайыннарар сөбүн, норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар материальнай интэриэстээх ыытыллаллара көдьүүстээҕин эттэ. Бочуоттаах маастар Андрей Яковлев  (Уус Алдан-Дьокуускай) тыа сирдэригэр хамнастаах тренердэр үлэлиэхтээхтэр, физкултуура учууталларыгар чаас ананан оскуола оҕолорун хапсаҕайга эмиэ үөрэтиэхтээхтэр диэн санаалаах. Кини биллиилээх хапсаҕайдьыттар ааттарынан турнирдары ыытар, турнирдар бириистэрин кээмэйэ тэҥ буолууларын ситиһэр, хапсаҕай сайдыытыгар үлэлиир дьону өйдүүр, өйүүр боппуруоһу көтөхтө.

Бочуоттаах маастар Юрий Старостин (Дьааҥы) этэринэн, кыра саастарыгар оҕолор бары хапсаҕайдыыллар, онтон тустууга бараллар, хапсаҕай бириистэрэ улаханынан сэҥээриини ылар. Ол эрээри быраабыланы көннөрөр уолдьаста, хоту улуустарга кэлии-барыы ыарахан буолан сүүмэрдээһин турнирдар охсуулаахтар, иккитэ-үстэ кэлэр-барар кыаллыбат, ол иһин хоту сир кыахтаах уолаттара кыттыбакка хаалаллар, онон хотулар бэйэлэрэ быһаарсаллара ордук диэн санаалаах.

СӨ үтүөлээх тренерэ Александр Куличкин (Мэҥэ Хаҥалас) салалта өйүүр буоллаҕына көрүҥ сайдарын, Мэҥэ Хаҥаласка Попов, Артемьев, Птицын, Старостин курдук спорду өйүүр улуус баһылыктара үлэлээбиттэрин, билигин Тихонов улаханнык өйүүрүн; 1998 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Кубогын ылыахтарыттан хапсаҕайга хамсааһын тахсыбытын, тустуу уонна хапсаҕай федерациялара биир буоланнар ситиһиилэр кэлбиттэрин, түөрт сыл субуруччу кыайбыттарын ахтан ааста. Кини этэринэн, хапсаҕай тустууга мэһэйдээбэт, тустуу албастарын оҕо 4-5-с кылаастан өйдүүр буолар, атах оонньуута элбэҕи биэрэр,  атаххар турар буоллаххына улуу Сайтиевтар курдук күүстээх тустуук буолуохха сөп. Бочуоттаах маастар Платон Саввинов (Үөһээ Бүлүү) спортсаалаҕа 2-с кылааска кэлбитин, хапсаҕайтан саҕалаабытын, “Модуҥҥа” 12 сыл Мостахов салалтатынан оҕолорго үлэлээбитин, билигин дойдутугар Үөһээ Бүлүүгэ иккис сылын үлэлиирин кэпсээтэ. Кини хапсаҕай көҥүл тустууга  мэһэйдээбэт, оҕолор бастакы хардыыларын хапсаҕайга оҥороллор, тэтиэнэх, кыанар буола улааталлар, тыыппалаахтар көҥүл тустууга көһөллөр диэн санаалаах.

Өрөспүүбүлүкэ абсолютнай чөмпүйүөнэ Евгений Алексеев (Уус Алдан) этэринэн, хапсаҕай быраабылата судургу буолан, баҕалаах ким барыта хапсаҕайдыан, аан дойду ылыстаҕына, баһылаатахтарына, ыарахан буолуон сөп. Кини сүрүн тренер анаан бааза оҥорон, эрчиллэр-бэлэмнэнэр, сүүмэрдиир түмсүүлэри тэринэн,  профессиональнайдык сыһыаннаһастахха ситиһиилэр кэлиэхтэрэ, аһылык быһаарар оруоллаах, хапсаҕай дьон-сэргэ ылынар маассабай көрүҥүнэн буолла, күүстээх хапсаҕайдьыттар билиниинэн туһаналлар диэн санаатын үллэһиннэ.

Улахан түһүлгэлэр кыайыылаахтара Николай Николаев (Бүлүү) суруттаран баран туста киирбэт, эбэтэр тустар формаларын тутуспат дьоҥҥо, син эмиэ футболга курдук, “араҕас” карточканы көрдөрүүнү быраабылаҕа киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхтө.

2024 сыл бастыҥ хапсаҕайдьыта, Бишкеккэ аан дойду чөмпүйүөнэ Тимур Николаев (Үөһээ Бүлүү) хапсаҕайы саҥа саҕалаан эрэрин, ыараханын, этинэн-хаанынан дьэ билэн, ылынан, “настройката” олох атынын үллэһиннэ.  Чурапчы институтун тренерэ Айаал Павлов оҕо эрдэҕиттэн Үөһээ Бүлүүгэ хапсаҕай оскуолатын ааспытын, Василий Стручков, Петр Ефимов, Юрий Андреев тусталларын көрөн улааппытын, хапсаҕай улахан бириистэрэ угуйбуттарын, чөл олоҕу тутуһууну биһириирин, көҥүл тустуунан дьарыктанар ыччат хапсаҕайы дөбөҥнүк баһылыырын кэпсээтэ.

Хапсаҕай Федерациятын вице-бэрэсидьиэнэ Прокопий Рахлеев үөрэх министиэристибэтэ кыра кылаастарга хапсаҕайы физкултуура уруоктарыгар чаас киллэрэллэрин, улуустарга Кубоктары оонньотору, бириистэр пуондаларын тэрийэри, спорт уонна үөрэх министиэристибэлэрэ кыттыһан концепция оҥоруохтарын сөбүн эттэ. Хапсаҕай Норуоттар икки ардыларынааҕы федерациятын бэрэсидьиэнэ Вячеслав Нестеров аан дойду чемпионата, норуоттар икки ардыларынааҕы, Бүтүн Арассыыйатааҕы турнирдар, оттон Индияҕа, Узбекистаҥҥа хапсаҕай чемпионаттара ыытыллыбыттарын, Тываҕа федерация тэрийбиттэрин, Ираҥҥа хапсаҕай федерациятын тэрийэргэ туруммуттарын, Кытайга Ис Монголиялар күүскэ ылсыбыттарын, санкциялар бүттэхтэринэ Европа дойдулара, Америка хапсаҕайы ылынар баҕалаахтарын, Италияҕа, Грузияҕа, Азербайджаҥҥа федерациялар тэриллибиттэрин кэпсээтэ. Арассыыйаҕа хапсаҕай федерациятын аккредитациятын ыларга үлэ бара турарын,  М.К. Аммосов аатынан ХИФУ учуонай Сэбиэтин кытта кэпсэтии ыытыллыбытын, Н.Е. Гоголев дириэктэрдээх физкултуура-спорт институтун кытта бииргэ үлэлэһэр дуогабар түһэрсиллибитин, филиаллар арыллыахтаахтарын, хапсаҕайы Олимпийскай оонньууларга тиэрдэргэ үлэ бара турарын иһитиннэрдэ.

СӨ  хапсаҕайга Федерациятын бэрэсидьиэнэ Николай Румянцев хапсаҕай дириҥ философиялааҕын, былааннаах үлэ барыахтааҕын, оскуола бырагырааматыгар киллэрэри, үрдүк бириистэрдээх турнирдары ыытар сөбүн, үбү-харчыны булар уустуктардааҕын, улахан турнирдары улуустарынан ыытар табыгастааҕын, “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак бырабыыталыстыба таһымыгар үлэлиэхтээҕин туһунан санаатын эттэ.

“Сахаада-спорт” ассоциация бэрэсидьиэнэ А.Н. Ким-Кимэн:

– Биһиги Сахабыт сиригэр “Спорт национальнай көрүҥнэрин туһунан” сокуоннаахпыт. Ону үп-харчы өттүнэн бөҕөргөтүөхтээхпит. Оччоҕо спорт национальнай көрүҥнэригэр үбүлээһин көрүллүүтүн ситиһиэхпит. Дойдубут Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин  2013 сыл олунньу 19 күнүгэр Арассыыйа норуоттара бэйэлэрин спорка национальнай көрүҥнэрин сайыннарыахтаахтарын туһунан таһаарбыт Ыйааҕар олоҕуран, биһиги Олимпийскай бырагыраамаҕа киллэртэрэр үлэни ыытыахтаахпыт. Ону саамай күүскэ толоро сылдьар дьон биһиги баарбыт, сахалар мас традыһыыбытын, хапсаҕайбытын, атах оонньуутун. Бу боппуруос олус күүскэ туруон наада. Үнүрүүн Ил Дархаҥҥа физическэй култуура уонна спорка Сэбиэтин улахан мунньаҕа буолбута, онно мин өбүгэлэрбит оонньууларын нөҥүө спорду сайыннаран, ыччаппытын эт-сиин өттүнэн эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн сайыннарабыт диэн этэн турабын. Ити социальнай боппуруос. Холобур, Анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастарбыт саха төрүт көрүҥнэринэн дьарыктаммыт буоланнар, ыарахан түгэннэргэ бэлэмнээхтэрин олох көрдөрдө. Кыаммат киһи барытыгар ночооттоох хаалар, ночооттоох өттүгэр сылдьыаҕа. Биһи дьоммутун, ыччаппытын спордунан иитэммит, буһаран-хатаран, хапсаҕай, мас тардыһыытын, атах оонньуутун нөҥүө толору бэлэмнээх, бэйэлэригэр эрэллээх дьону таһаарыахтаахпыт.  Ону Андрей Григорьев-Тута, Алексей Неустроев мас тардыһыытынан дьарыктаммыт, күрэхтэспит уолаттарбыт итэҕэттилэр. Онон биһи итинэн киэн туттабыт. 11 Дьоруойдаахпыт.

Ити курдук, хапсаҕай сайдарын, кэскилин туһугар киэҥ кэпсэтии буолла. Хапсаҕай бас-көс салайааччылара, бастыҥ бөҕөстөр, спорт бочуоттаах маастардара  кытыннылар, кэпсэтии таһымын үрдэттилэр, ис хоһоонун дириҥэттилэр. “Боотурдар көлүөнэлэрэ”  инники диэки хардыылаан иһэр, саха спорда сайдарыгар улахан олук уурулунна.