Хабырылла Хаабыһап албаһа

Хабырылла Хаабыһап бу манна, айан суолун айаҕар, төрүт уус өбүгэлэрин сиригэр, Харыйа үрэҕин үрдүгэр олохсуйан олорор.

Аҕата кини сүүрбэлээҕэр сэбиргэхтэтэн бу сиртэн барбыта, ийэтэ эмээхсин суох буолбута уонча сыл буолла. Бииргэ төрөөбүттэрэ бэһиэлэр, киниттэн ураты бары кыргыттар. Онон кинилэр кэргэн тахса-тахса эрдэрин дойдуларыгар баран, инньэ Сунтаарынан, Бүлүүчээнинэн, олохсуйбуттара. Бастаан утаа хам-хаадьаа кэлэн барааччылар этэ да, бу кэлиҥҥи кэмҥэ биллибэт буоллулар, дьиэ-уот үлэтэ-хамнаһа, оҕо-уруу да баттаатаҕа буолуо. Хаһаайка тахсан бардаҕына дьиэ иһэ иччитэхсийэ түһэрэ биллэр суол. Үс сыллааҕыта уонча сыл олорбут кэргэнэ, Бүлүүчээнтэн төрүттээх Сүөкүлэтэ, оҕолоноору кыайан быыһаммыкка быстаахтаабыта. Арҕаа мыраан саҕатыгар ийэлээх аҕатын таһыгар таһааран уҥуоҕун туппута.  Дьылҕа Хаан кинилэргэ тоҕус сылы быһа ыччат диэни бэттэх уумматаҕа. Дьэ арай онус сылларыгар, сааһыары Сүөкүлэтэ барахсан биир үтүө сарсыарда тураары сытан ис иһиттэн сырдаан,  ким эрэ  истиэ диэбиттии, бэрт симиктик сибигинэйэн:

– Хабырыыс, мин оһоҕостоннум быһыылаах, – диэбитэ.

Оо, онно Хабырыыс үөрбүтүн эриэхсит, мин даҕаны ыччаттанар, бу орто дойдуга суолбун-ииспин хаалларар дьоллоох эбиппин дии санаабыта, чэрдээх ытыһынан Сүөкүлэтин күөнүн имэрийэн, кини ураты минньигэс сыттаах чанчыгын аһыттан сыллаан ылбыта. Ол күнтэн ыла Сүөкүлэтин дьиэ ис-тас үлэтин төһөлөөх чэпчэтэ, ас минньигэһин аһата сатаабытын кини бэйэтэ эрэ билэр. Барахсана кыраһыабайа да бэрдэ, муус маҥан чап-чараас тириилээх, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, төп-төгүрүк тэтэркэй имнээх, саҥардыы буһан эрэр моонньоҕон курдук сып-сырдык арылхай харахтаах, кугастыҥы өҥнөөх хойуу уһун суһуохтаах, дьэ, быһатын эттэххэ, эр киһи уйулҕатын хамсатар ураты кэрэ сэбэрэлээҕэ. Майгыта да онуоха дьүөрэ этэ. Дойдутуттан илдьэ кэлбит, олохтоох уус охсубут этигэн бэйэлээх быыкайкаан хомуһугар иэйэн-куойан олорон оонньуурун Хабырылла наһаа да сөбүлээн истэрэ.

Хабырылла сотору-сотору үлэлэрин үмүрүтэн соло-билэ буоллахтарына:

– Доҕоор, хомускун таһаар эрэ, – диирэ.

Оччоҕуна Сүөкүлэ дьэрэкээн ойуулаах туос холбуйатыттан анал удьурҕай хаа иһигэр кичэллээхтик уура сылдьар хомуһун таһааран имэрийэн ылара уонна, ытыһын иһигэр балайда тутан олорбохтоон баран, сандаархай  харахтарын хойуу кыламаннарыгар саһыаран олорон, обуйук уостарыгар даҕайа түһээт, силии курдук уһун нарын тарбаҕынан аргыый аҕай сыыйа  тардан  оонньоон барара. Онтон улам-улам тэтимин түргэтэтэн, аар тайҕа суугунунан, көтөр-сүүрэр араас эгэлгэ саҥатынан, үөр сылгы туйаҕын, сааскы чаҕыллар таммах тыастарынан балаҕанын иһин толороро. Ол быыһыгар хойуу кыламаннарын сэгэтэн, утары астынан аҕай олорор Хабырыллатын сып-сымнаҕастык, сып-сылаастык, кыра оҕолуу ып-ыраастык көрөн ылара. Итинник түгэннэргэ Хабырылла кинилэртэн ордук күн сирин үрдүгэр дьоллоох дьон суоҕун курдук саныыра, күннээҕи тыйыс мөссүөнэ сымныыра, хап-хара тор курдук хоччоххой бытыктаах халыҥ уостара сэгэйэн,  биир тэҥ кэтит тиистэрэ килэйэн олорор буолара. Сүрэҕэ буоллаҕына, уот сыралыгар чугуун хобордооххо сыа ууллан чаалыйарыныы, олох уулла быһыытыйара. Оччоҕуна, арааһа, тапталлара диэн маны ааттыыллара буолуо диэн санаа кини өйүгэр сүүдүйэн киирэрэ. Аны санаатаҕына, кэрэ да кэмнэр ааспыттар эбиит!

Соҕотоҕун олорбута иккис сылыгар барда. Уруккутун курдук туох баар хаһаайыстыбатын, тугу да энчирэппэккэ тутан олорор. Кыһын да, сайын да ааһар айанньыттар, бэдэрээччиттэр, булчуттар кини дьиэтин быһа ааспаттар, онон ол-бу сонуну син истэ-билэ олорор. Бэйэтэ бөһүөлэккэ киирэ сылдьыаҕын дьиэтин-уотун хаалларар киһитэ суох буолан, манна хам бааллан олорор. Ол-бу наадатын билэр дьонун үлэһэн ылар.

Бу курдук буккураан олордоҕуна арай, кыһын оройун саҕана, аам-даам тымныылар сатыылаан турдахтарына, кыһыҥҥы кылгас күн арҕаалаан борук-сорук буолан эрдэҕинэ, Мухтуйаттан Таас-Үрэххэ биир билэр киһитэ, Кууһума оҕонньор, тахсан иһэн хонугар тохтообута. Оҕонньор биир эдэркээн баҕайы кыыһы таһааран иһэр эбит. Кыыс тоҥмута бэрт буолан тута оһох таһыгар кэлэн икки ытыһын саратан иттэн барбыта. Оһох үрдүгэр турбут алтан чаанньык оргуйан хаппаҕа лаһыгыраабытын бэрт түргэнник ырбаахытын сиэҕин ууннары тардан баран тутааҕыттан кытыыга соһон таһаарбыта, чаанньык хаппаҕын сэгэтэ уурбута.

Киэһэ аһыы олорон Кууһума кэпсээбитинэн кыысчаан төгүрүк тулаайах эрэйдээх эбит.

– Мухтуйаҕа ыалтан-ыалга үтүөх-батаах сылдьыбыт кыыһы аһынан таһааран иһэбин. Кыыспар Муочаҕа балты буолуо, аата Суоппуйа диэн, – диэн, уһаппакка-кэҥэппэккэ  боростуойдук быһаарбыта.

Кыысчаан мөлтөһүөр таҥастаах гынан баран аһара чэбэр көрүҥнээҕэ. Кэтит уҥуохтардаах, этиргэн, кута-мата курдук, кырдьык даҕаны, кыратыттан үлэҕэ эриллэбит көрүҥнээҕэ. Ис киирбэх сирэйдээҕэ, симик саҥалааҕа. Тугу эмэ ыйыттахха, төбөтүн умса тутан баран иһиллэр-иһиллибэттик хоруйдуура. Хабырыллалаах Кууһума бэрт өр, Мухтуйаттан оҕонньор таһаарбыт кэһиитин кутта-кутта, ырааҕы-чугаһы барытын кэпсэппиттэрэ. Суоппуйа оһох иннигэр кыра ыскамыайкаҕа олорон ыт оҕотун кытта оонньоһо-оонньоһо, дьонун кэпсээнин кулгааҕын уһугунан иһиллии олорбута.

Үөрүнньэҥ, эйэҕэс, аһыныгас майгылаах Кууһума оҕонньорго Суоппуйа олус махтанар. Кини киһини өйдүүр буолуоҕуттан туора дьоҥҥо иитиллэн, бу ыалга оҕо көрөн, дьиэ дьиэлээн, ити ыалга сүөһү көрсөн улаатан, туох да үлэттэн толлубат, кыайыгас-хотугас. Итэһэҕэ диэн бэйэтин кыайан көмүскэммэт, дьону утары көрбөт симик майгыта этэ. Онон бу Кууһума оҕонньор «сээн» диэн, киһилии сыһыаннаһан, бэйэтигэр сыһыаран иһэриттэн санаата олус көтөҕүллэн айаннаан иһэр, сорох ардыгар бу киниэхэ, тулаайах кыыска, тосхойбут дьолун кырдьыктаммат кэтэх санаа күөрэйтэлээн ыларын киэр кыйдыыр.

Иһит хомуйуутун бэйэтигэр ылынан, Суоппуйа үөрүйэх илиилэрэ эймэгэлээн олордо, начаас ыккардыгар туох баар иһит-хомуос орун-оннугар ууруллан сааһылана оҕуста. Хабырылла ону барытын астына көрбүтэ, саҥата суох көхсүн эрэ этиппитэ. Хаһан да сайҕаныа, ааһан-арахсан биэриэ суохтуу курус иҥмит харахтарыгар сылаас кыымнар кылахачыспыттара, бэйэтэ да билбэтинэн, кыыска махтанан, кини саннын биллэр-биллибэттик ытыһынан даҕайан ааспыта. Онуоха эмискэ хантан эрэ дууһатын дириҥ түгэҕигэр кистэммит сып-сылаас сүүрээннэр өрө үллэн тахсан, этин-сиинин сааһынан дьырылыы сүүрбүттэрэ. Ол дьикти, итии долгуннар таллан таас оройугар уонна икки тиҥилэхтэригэр тиийэн охсуллубутара. Тугун дьиктитэй? Эмиэ да үөрэ, эмиэ да сэрэхэдийэ, эмиэ да, кырдьыктаммат санаатыгар, бас бэринэ Хабырылла Хаабыһап урут хаһан да билбэтэх эриэккэс туругун бу киэһэни быһа кэтэнэ, били, сүтүктээх сүүс айыылаах, баҕалаах маска ыттар дииллэринии, санаатыгар итини оҥорон көрө, маны сылыктаан көрө сылдьыбыта. «Оок-сиэ, арай маннык буолан хааллын, оо, арай ити санаам туоллун» диэн кыһыҥҥы уһун киэһэни быһа, күн ахсын уларыйбат, иһирдьэ-таһырдьа  дьиэтин үлэтиттэн ураты кини төбөтүгэр ханан да умньамматах санаа,  самна сыһа-сыһа күөдьүйэн кэлэн, кини соҕотохсуйбут дууһатын, дьол диэҥҥэ эрэммэт буолбут сүрэҕин үүйэ-хаайа туппута. Киэһэни быһа Кууһуманы кытта ону-маны кэпсэтэ-кэпсэтэ хараҕын кырыытынан Суоппуйаны эрэ кыҥастаһан тахсыбыта. Саастаах киһи, Кууһума, дьиэлээх тойон уруккутуттан биллэ уларыйбытын, ардыгар кини саҥатын кулгааҕын таһынан аһарарын, кистии-саба кыыстан хараҕын араарбатын бэлиэтии көрбөт бэйэлээх буолуо дуо?  Олоҕу олорбут муударай оҕонньор Хабырылла Хаабыһап бу кыыска хайыытыттан силлибэттии хаптарбытын билбитэ.

Дьэ, бу киэһэ Хабырылла төбөтүгэр үөйбэтэх өттүттэн күөрэйэн, дьикти санаа киирбитэ уонна, силистэнэн-мутуктанан, ситэн силигилээн, чопчу былаан буолан үөскээн-төрөөн тахсыбыта. «Оо, табылыннар ханнык» диэн, Хабырылла бу бүгүҥҥэ диэри тугу да итэҕэйбэт бэйэтэ, Үрүҥ Аар Тойонтон, чугас-ыраах иччилэртэн көрдөһөн, уоһун иһигэр ботугуруу хоммута...

Сарсыарда туран таҥныы буолбутугар, арай Суоппуйа бэҕэһээ киэһэ оһох таһыгар куурда хаалларбыт тирии этэрбэһин аҥаара мэлийэн хаалбыт. Аҥаар этэрбэһэ кыыс хаалларбыт сиригэр сыппытын курдук оһо бу хапсыйан, кээнчэтэ холумтаҥҥа бэҕэһээ киэһэ уурбутун курдук сыталлара, оттон атына кээнчэлэри баҕастары суоҕа. Кыыс бастаан саҥата суох, аҥаар этэрбэһин кэтэн баран эргим-ургум хайыһан көрдөөмөхтөөбүтэ, ороннор анныларын, оһох кэннин эҥин көрбөхтөөбүтэ да, булбатаҕа. Онтон бэккиһээн саҥа аллайбыта:

–  Хайа, бу этэрбэспин ким суйдаан барбытай?

Хабырылла Хаабыһап Кууһумалыын онуоха тэбис-тэҥҥэ:

– Эс, ханна барыаҕай, баара буолуо, үчүгэйдик көр ээ, – дэспиттэрэ уонна кырдьык-хордьук этэрбэс көрдөөһүнүгэр кыттыспыттара. Туох баар киһи көрүөх айылаах сирин барытын чүүччэйбиттэрэ да, этэрбэс  аҥаара көстүөх быһыыта суоҕа. Дьэ, быһата, кыыс этэрбэһэ иччилээхтик сүппүтэ.

– Айыы даҕаны, ханна бардаҕай? Тугун дьиктитэй, доҕор, – дии-дии Хабырылла хайаларынааҕар да дьаныһан туран көрдөөбүтэ, айаҕалыы сатаан тэллэҕин, сыттыгын аннын кытта арыйталаан көрбүтэ. Туораттан көрдөххө,  хоноһотун этэрбэһэ сүппүтүттэн киниттэн ордук кэмсинэр киһи суоҕун курдуга.

Ааранан, күрүө намыһахтыы, кыракый, эккэлэс ыт оҕото эрэйдээх дьарыллыбыта:

– Сатана, бу кини оонньуу сылдьан уччуппута буолуо, наар кини мэнигинэн баппат. Чэ, сэрэн, тоҕойуом, үчэһэҥ туолан эрэр бадахтаах. Чэт, сүгүн сылдьыбакка, хоноһону моһуоктуугун, – диэн баран Хабырылла ытын оҕотун саҕатыттан ылан, ааны аһаат, таһырдьа бырахпыта, ыт оҕото «ньах» эрэ диэн хаалбыта.

Суоппуйа ыт оҕотун аһынан саҥа аллайбытын билиминэ хаалла.

– Котокуну, тоҕоо?..  Таһырдьа тымныыта бэрт дии. Киллэриэххэ … – диэт, аанынан өҥөс гынаат, ыт оҕотун аҥаар илиитинэн эһэ охсон ылан иһирдьэ киллэрбитэ.

Кэм-кэрдии хаамыытын ким тохтоппута баарай. Кууһума, айан киһитэ, чэйдыы охсон табаларын табалаан кэлэн, барардыы хомуммута, онтун быыһыгар аҥаар этэрбэстээх турар, долгуйбут Суоппуйаҕа туһаайан:

– Бу айылаах тымныыга этэрбэһэ суох ханна барыаҥый, тоҕойуом. Манна хаалан эрэргэр тиийэҕин. Аныгыскы сырыыбар барсаар. Хабырыллаттан куттаныма, мин бэрткэ билэр киһим. Хата, мин кэлиэхпэр диэри Хабырыллаҕа илии-атах буолан көмөлөһөн абырыаҥ этэ.

– Дьэ, ити сөптөөх быһаарыы, – Хабырылла иилэ хабан ылбыта. – Бу кыс ортото атах сыгынньах ханна барыаҥый? Ыччакабын да, бу айылаах тымныыга.  Аҕыйах кэмҥэ туох буолуоҥуй, манна ичигэскэ олорон эриэҥ буоллаҕа дии. Миэхэ оннук айылаах киһи уҥуоҕа хааннырыах туох үлэтэ баар буолуой. Арай ичигэс дьиэҕэ олорон эрэ кэлэрбэр-барарбар ас астаан тоһуйарыҥ буоллар олус абырыаҥ этэ, – диэн Суоппуйа инники дьылҕатын Хабырылла уу тэстибэтин курдук ыпсаран кэбиспитэ уонна, кыыс туох диир эбит диэн, иһигэр кини аккаастамматыгар бүк эрэнэ, долгуйбутун биллэримээри, бэйэтэ да тигинэччи оттулла турар оһоҕун аанын аһан үөт түрэҕинэн умайан күлүбүрүү сытар хардаҕастары харса суох хамсаталаан биэрбитэ. Суоппуйа эрэйдээх, төһө да хомойдор, хайыыр да кыаҕа суоҕа, сиигирэ охсубут харахтарын кистээри, саҥата суох төбөтүн хоҥкутан сөбүлэһэригэр эрэ тиийбитэ.

Ити кэпсэтии кэнниттэн Кууһума, сып-сап аһаат, айаныгар туруммута, Суоппуйа аҥаар этэрбэстээх бу аартык айаҕар турар дьиэҕэ Кууһума оҕонньору сайыһа хаалбыта. Оттон Хабырылла Хаабыһап үөрэн күлүгэр имнэммитэ, үҥэ-сүктэ хоммут Аар Тойонугар, билэр-билбэт иччилэригэр махтана санаабыта, сирэйэ-хараҕа сырдаабыта, иһирдьэнэн-таһырдьанан сырыыта сыыдамсыйбыта, ытын оҕотугар, Кырсатыгар, быара сымнаабыта. Били мааҕыын сарсыарда таһырдьа бырахпытын алы гынаары, үүт сылытан күндүлээбитэ, төбөтүттэн имэрийэн ылбыта.

Таһырдьа ампаарыттан күһүн кэтэр саары этэрбэһин көтүтэн киллэрэн, сылытаары оһох чанчыгар көхөҕө ыйаабыта, оронун анныттан таба тыһа матаҕаны соһон таһааран, сабыс-саҥа суппуун кээнчэни ойутан ылан, кыыска ууммута:

– Мэ, бу маны кэтэн эрэргэр тиийэҕин, улахана туох буолуой. Дьиэ иһигэр-таһыгар сылдьаргар ичигэс эрэ буоллун, – диэбитэ куолаһын хайа кыалларынан сымната сатыы-сатыы. – Кэлин син тугу эмэ толкуйдуохпут, – диэн бэйэтигэр кыыһын кыттыһыннара охсубута.

– Мин өтөх отун тиэйэ барыахтаахпын, син тэйиччи сир, онон киэһэлик кэлэрим буолуо. Соҕотох хааллым диэн куттаныма, дьиэ иһигэр бу ытыҥ оҕото доҕор буолуо, таһырдьа дьиэ ааныгар кырдьаҕас ыт хаалыаҕа.

Таһырдьа тахсан кырбастаммыт тоҥ эти киллэрэн эриэн көстөрүүлэҕэ уган халыгыраппыта.

– Суоппуйа, көр, бу этинэн мииннэ буһараар, бурдугунан хойуу гынан сэлиэйдээр. Туох наада буоларын бу мантан бэйэҥ булуоҥ буоллаҕа дии, – диэн баран саха ууһа оҥорбут мас ыскаабын уонна оһох кэннинээҕи долбуурдары ыйан кэбиспитэ...

Хабырылла, кырдьык, эппитин курдук, киэһэ сырдык-хараҥа ыпсыытын нэһиилэ баттаһа отун тиэйэн кэлбитэ. Суоппуйа таһырдьа ыт үрбүтүгэр, аанынан өҥөс гынан көрөөт, оһоҕор хаппыт мас быраҕан биэрбитэ, күөһүн, чаанньыгын үөскэ аспыта, остуолун бэлэмнээн барбыта. Саһарчы буһарбыт лэппиэскэтин быспыта, миин  иһэр лаахтаах тимир икки тэриэлкэни остуол нөҥүө-маҥаа өттүгэр уурталаабыта уонна оһох таһыгар күөһүн кэтии таарыйа таһырдьа Хабырылла атаҕын тыаһын иһиллии турбута. Ол туран бэйэтэ да билбэтинэн түргэн үлүгэрдик икки гына өрүммүт суһуоҕун иннигэр аҕалан түөһүгэр намылыппыта, чанчыктарын кылгас баттахтара сыыйыллан тахсыбытын хомуйа тутан, икки кулгааҕын кэннигэр аспыта. Сууйуллан-сууйуллан өлбөөдүйэн хаалбыт сибэкки ойуулаах сиидэс ырбаахытын  тэллэҕин тэбэммэхтээбитэ. Онтон улахан баҕайы эр киһи саары этэрбэһин кэтэн салталлан турарын көрөөт, санаата түһэн, икки атаҕын кистии сатыырдыы кумуччу туттубута.

Өр-өтөр буолбатаҕа, таһырдьа Хабырылла атаҕын тыаһа хоочугураан кэлэн бүүппэҕин тэбэнэр тыаһа иһиллибитэ, ытын кытта кэпсэтэр саҥата көөҕүнээбитэ. Дьиэ аанын тэлэччи аһан таба тириитэ саҕынньахтаах Хабырылла тымныы күдэригин кытта дьиэ иһигэр сүөдэкис гынан киирэн кэлбитэ:

– Ычча, халлаан тымныыта сэтэрээбитэ тугун сүрэй, доҕор, дьагдьайа сыстым дии, – диэн баран оһох чанчыгар хамсаабакка сыстан турар Суоппуйа диэки кырыа буолбут кыламаннарын быыһынан сымнаҕас баҕайытык көрөн ылбыта.

Итии миини сыпсырыйа-сыпсырыйа, Хабырылла:

– Хайа, хайдах олордуҥ, чуҥкуйбатыҥ дуо? – диэн кыыстан ыйыппыта.

– Суох, солото суох сырыттым, күн бүппүтүн билбэккэ хааллым ээ, – диэн Суоппуйа симиктик хардарбыта, хап-хара харахтарынан Хабырылланы утары көрөөт, эмиэ умса туттубута, тэриэлкэлээх миинин үрдүгэр түспүтэ.

– Аспын бэлэмнээн абыраатыҥ, уруккум буоллар, дьэ уот оттунан, ас сылытынан эрэр буолуом этэ. Хаһан ас астаныамый, аһым тобоҕун сылытан сиэм эбитэ буолуо. Сорох ардыгар сылайан-элэйэн  кэллэххэ  чэй да баҕалаах буолааччы, – диэн Хабырылла чахчы даҕаны астыммыт быһыынан Суоппуйаҕа махтанан кэпсээн көбдьүөрэ олорбута. Ону Суоппуйа сөбүлүү истибитэ. Махтал тылын истибэтэх кыыска Хабырылла саҥата олус кэрэтик иһиллибитэ. Онтон Суоппуйа ойон туран чааскыларга итии чэйи кутан бурулаппыта, улахан чааскыны Хабарылла иннигэр уурбута, бэйэтэ лаппаҕар быһыылаах, күөх сэбирдэх ойуулаах чааскыны иннигэр тардыммыта.

Дьиэтэ хомуллан, мала-сала барыта орун оннуларын булан сааһыламмыттарын бэлиэтии көрөн, Хабырылла:

– Дьиэ хомуйаргар этэрбэскин булбатыҥ дуо, – диэн ыйыппыта.

– Көстүбэтэ. Наһаа дьикти дии, олох сураҕа суох сүттэ.

– Дьэ, олус долгуйума. Тириини имитээччигин дуо?

– Сатыыбын.

– Миэхэ имиллэ илик кыыл таба тыстара бааллар. Хата, ону имитэн, бүүппэхтэ тиктэн кэтиэҥ этэ. Иистэнээччигин дуо?

– Иистэнэбин, ол гынан баран киэбэ суох сатаан быспаппын.

– Ээ, ол этэрбэс киэбэ диэн, ону баҕас булуллуо. Кэргэним иистэнньэҥ баҕайы этэ. Кини малыгар баар буолуохтаах.

Бу күнтэн ыла Хабырылла олоҕо тосту уларыйбыта. Иһирдьэнэн-таһырдьанан собус-соҕотоҕун кучугунайара уурайбыта. Кыыс дьиэ ис үлэтин, хотону  эҥин барытын бэйэтэ дьаһайар буолбута. Хабырылла, били эппитин курдук, хороччу хаппыт кыыл таба тыстарын киллэрэн биэрбитин Суоппуйа үчүгэй баҕайытык  субатын кыһыахтаан, аһыйбыт суоратынан илитэн баран имитэ охсубута уонна иҥииринэн сап хатынан, дьып-дьап быһыылаан, бэйэтигэр сөрү-сөп гына, өссө  хара бэйбириэт сыыһынан билэлээн, бүүппэх тиктэн кэтэн кэбиспитэ. Онон билигин хайа баҕарар таһырдьа тахсан үлэлиир, оннооҕор Хабырылла  мас-от  тиэйэригэр көрдөһөн туран барсан кэлитэлиир буолбута. Симик майгыта сыыйа-баайа ааһан, Хабырыллалыын тэҥнээҕин курдук хайа баҕарар кэпсэтэр, кини дьээбэлээҕи саҥардаҕына, ис-иһиттэн  күлэр-салар буолан испитэ. Били кыһыҥҥы аам-даам тымныы саҕана Хабырылла дьиэтигэр киирэн кэлбит килбик, саҥата-иҥэтэ суох кыыс сибиэнэ симэлийэн барбыта. Хабырылла үөрүөн төрүөтүгэр, Суоппуйа ис дьиҥэ, кини үөрүнньэҥ, кэпсэтинньэҥ бодото дьэ таһыгар тахсан, адьас атын киһи буолбута. Хабырылла даҕаны бу кыайыгас-хотугас, кини санаатын иһинэн туттар-хаптар, саҥарар-иҥэрэр үлэһит кыыһы батыһыннара сылдьарын сөбүлүүрэ. Күн уһаан, халлаан тымныыта уҕараан, сылдьарга, үлэлииргэ бэйэтэ да олус үчүгэй кэмнэр күөрэйбиттэрэ. 

Суоппуйа били уруккута буолбатах, симиттибэккэ, толлубакка, Хабырылланы кытта бодоруһан, тэҥнээҕин курдук сыһыаннаһар буолбута. Кыраттан, кытыга да суохтан үөрэн-күлэн мыттыйара, сорох ардыгар Хабырыллаҕа маны маннык гыныахха табыгастаах буолууһук диэн сүбэлиэх-амалыах да курдук буолуталаан ылара. Хабырылла ону адьас утарбата, «хата, кырдьык даҕаны» диэн ис-иһиттэн үөрэн, күө-дьаа буола түһэрэ. Ол тухары, төһө даҕаны сааһын үгэнигэр сылдьар эр киһи эрээри, Хабырылла, кыыс кутун үргүтүмээри, аны алҕас холустук туттан хомотон дуу, кэлэтэн дуу бэйэбиттэн букатыннаахтык тэйитэн кэбиһиэм диэн куттанан, эр киһилии киэбин кистии тута, бу эдэркээн кыыс оҕо тэрэҕэр түөһүн, бу кута-мата курдук этин-сиинин тутуон-хабыан, кууһан ылан сыллыан-убуруон, утуйар оронугар тиэрэ баттаан уот-татакай долгунугар умсаахтыы оонньуох баҕата кини туох баар этин-сиинин дьигиһитэ, тойон сүрэҕин эймэнитэ, өйүн-төйүн хараҥарда бириэмэттэн бириэмэҕэ көөнньөн кииртэлиирин саба баттыы сылдьыбыта. Арай нарын иэйии кыымынан сырдыыр, тугу эрэ эрэйэр, таайтарыылаах сытыы харахтарынан Суоппуйаны утары көрөрө, чэрдээх итии ытыһынан кыыс толору бүлгүнүн имэрийэн ылара. Ону Суоппуйа олус бугуһуйбакка, буолуохтааҕын курдук ылынан, «сэгэс» гынан мичийэн ылара, хара харахтарын, Хабырылла уоттаах көрүүтүн тулуйумуна, түргэн баҕайытык куоттара охсоро. Хабырылла түгэни тутуһан Суоппуйаны хам-тум тутан иннин ылыан баҕарбатаҕа. Соҕотох буолуу эрэйин этинэн-хаанынан билбит буолан, адьас атын соруктааҕа, биир кистэлэҥ бүччүм санаалааҕа – бу кыыс киниэхэ үөрэнэн, баҕар, кинини, бэйэтиттэн аҕа саастаах киһини, уҥа-таала таптаабатар даҕаны, киһи быһыытынан ытыктаан сылаастык сыһыаннаһыан, кэргэн буоларга сөбүлэҥин биэриэн баҕарара. Ол иһин уот ааныттан тулаайах буолан дьон үтүргэнигэр сылдьыбыт кыыс сыыйа-баайа күөх от күн уотугар талаһарын курдук  киһилии, үтүө сыһыаҥҥа тардыһан сүрэхтиин, дууһалыын арылларын кэтэһэр санаалааҕа уонна онтун кытаанахтык тутуһара.

Суоппуйа даҕаны сааһыары урут хаһан да билбэтэх ураты, кини кэнэн дууһатын дьиктитик уйуһутар олус таттарыылаах туругар кииртэлиир буолбута. Ол иһин бу уларыйыыта туох төрүөттээҕин күнүс үлэлии да сылдьан,  түүн утуйбакка истиэнэ диэки хайыһан утуйбута дуу, утуйбатаҕа дуу  биллибэккэ  сытар Хабырылла кэтит көхсүн одуулуу да, кини биллэр-биллибэт тыынын иһиллии да сытан, таайа сатыыр, ис туругун тургутан көрөр, ол түмүгэр сорох ардыгар түүн да түптээн утуйбат идэлэммитэ. Өйүгэр-санаатыгар, этигэр-сиинигэр, быһыытыгар-майгытыгар Айыы Хаан ыйааҕынан, Иэйэхсит илдьитинэн кыыс оҕо барахсаны дьахтар буолууга бэлэмниир кистэлэҥ хамсааһыннар саҕаламмыттарын, олор тас бодотугар илэ-бааччы көстүбэтэхтэрин да иһин,  Суоппуйа ону ханнык эрэ түгэх өйүнэн билэн барбыта уонна онтон олох соһуйбатаҕа, хата, элбэх эрэйдээх, үгүс кыһалҕалаах оҕо сааһа ааспытыгар үөрэ санаабыта, ханна эрэ ыраах, дууһатын түгэҕигэр, чып кистэлэҥинэн ураты кэрэ, нарын үнүгэс тыллыбыта. Бу тыллыбыт нарын үнүгэс кэнэҕэски өттүгэр үүнэн-силигилээн, кэрэчээн бэйэлээх хатыҥ мас буолан сиккиэр тыалга долгуйа суугунуон дуу, биитэр эрэйи көрөн эриллэн-буруллан үүммүт иинэҕэс мас буолан дьүһүн-бодо буолан туруон дуу ким билиэ баарай? Ол барыта киниттэн бэйэтиттэн уонна чуолаан бу истиэнэ диэки хайыһан, утуйар уута көтөн, кыыс хас хамсаныытын ааҕа иһиллии сытар Хабырыллаттан улахан тутулуктааҕа...

Кууһума оҕонньор быйыл кыһын да, саас да бу диэки биллибэтэҕэ, ким билиэ баарай, баҕар, Хабырыллалыын үлэхтэрэ оннуга буолуо. Кини туһунан Суоппуйа да ыйыппата, Хабырылла да санаабата. Эһиилигэр, сааһыары, кыһыҥҥы суолу тутуу былдьаһан, киэһэлик Хабырылла дьиэтин таһыгар  Кууһума оҕонньор биир киһилиин үстүү сэтии сыарҕалаах кэлэн тохтообуттара. Ыалдьыттар кэлбиттэрин көрөөт, Хабырылла:

– Доҕор, чаанньыккын, аскын ... , – диэт, түргэн үлүгэрдик таҥна охсон  тахсан ыалдьыттарыгар көмөлөһөн, кэпсэтэн күө-дьаа буолбута. Суоппуйа чаанньыгын үрдүгэр түспүтэ, оһоҕор мас быраҕан биэрбитэ. Остуолугар ас тардан мөлбөйө хаампыта. Өр-өтөр буолбатахтара, сотору ыалдьыттар дьиэҕэ киирбиттэрэ:

– Суоппуйа, дорообо, тоҕойуом! – диэн Кууһума Суоппуйаҕа илиитин ууммутунан утары хаампыта. Онуоха кини:

– Дорообо, Кууһума, – диэн үөрэн саҥа аллайбыта, оҕонньор тымныы уҥуох-тирии илиитин ыга тутан дорооболоспута уонна Кууһума кини киэҥ халадаай ырбаахыта кыайан кистээбэт буола улааппыт иһигэр харахтарын хатыы охсубутуттан кыбыстан умса көрбүтэ.

– Хайа, Хабырылла, доҕорум, үчүгэй буолан олорор эбиккит дуу? – диэн үөрбүт харахтарынан Хабырылланы өрө көрөн таһаарбыта.

– Көрөрүҥ курдук ыал тэҥинэн олоробут, эбиллээри сылдьабыт, – диир Хабырылла хап-сабар уонна ыарахан буолан өссө сонообут кута-мата Суоппуйатын сып-сылаастык көрөн ылар.

– Дьэ, ити эр киһи саҥата, хата, бу киэһэ, арааһа, бытыкпын илитииһикпин дии. Ханныгын да иһин, Хабырылла атаһым, мин кыттыгастаахпын мэлдьэспэт инигин? –  дии-дии, Кууһума астынан сэксэгэр бытыктаах сэҥийэтин имэриммэхтиир,  дьонун туһугар чахчы даҕаны ис иһиттэн үөрэн, кыараҕас харахтара кылахачыстылар. Аргыһа буоллаҕына кэпсэтии ис дьиҥин  өйдөөмүнэ, кинилэр сирэйдэрин-харахтарын көрбөхтүүр, таах хаалыахтааҕар сурах хоту ымайар эрэ. Ити ыккардыгар Суоппуйа аһын бэлэмнээн, дьонун остуолга ыҥыртаабыта. Хабырылла, хаһан хаһааммыта эбитэ буолла, биир иһит уулаах испиири таһааран чааскыларга кутан кылабачытта уонна Кууһумаҕа туһаайан:

– Дьэ, атаһым, Кууһума, эйиэхэ махталым муҥура суох. Мин дьолбор бу Суоппуйабын булларан тураҕын. Чэ ол туһугар, – диэн уһаппакка-кэҥэппэккэ этэн баран испиирдээх чааскытын дьонун кытта «час» гына охсуһуннаран баран биир тыынынан түһэрэн кэбиспитэ, муннунан салгыны тыастаахтык эҕирийэн ылбыта.

– Бэйи, Кууһума, бу Хабырылла тугу-тугу саҥарар, мин тугу да өйдөөбөккө олоробун, – аргыс киһи уҥа-хаҥас көрбөхтүүр, ол быыһыгар Суоппуйаны элэс көрөн аһарар.

– Һэ-һэ, дьэ ити туһунан Хабырылла бэйэтэ кэпсээтин,  барытын кини оҥорон турардаах, мин сөбүлэһээччи эрэ этим, доҕор, – Кууһума былырыыҥҥы түбэлтэни санаан кэлэн ымайар. – Суоппуйа да иһиттин ээ. Уонна Суоппуйа диэки дьиибэлээхтик көрөр, чэй куттараары, кураанах чааскытын уунар.

– Ээ, Суоппуйа ол туһунан билэр, кэпсээн турабын.

– Кэпсээ, кэпсээ, доҕор, аны кэлэн туох кистэлэй, – аргыс киһи омуннурар.

– Кыһалҕа кыһарыйдаҕына киһи оннооҕор буолуохха киирэн тахсааччы. Мин соҕотох киһи ханыыланыах баҕабар бу Кууһума Суоппуйаны Мухтуйаттан таһааран истэҕинэ, хайдах эмэ гынан кинини манна хаалларарга санаммытым. Кинини көрөөт, хараҕым да, дууһам да олус чугастык ылыммыта. Суоппуйаны бэйэтин «манна хаалан миигин кытта олорус» диэтэхпинэ, симик бэйэлээх кыыс, хайдах да гынан бүгүн аҕай саҥа көрбүт, билбэт  киһитин тылын ылыммата биллэрэ. Оччотугар мин көрөн туран  мэлийдэҕим ол дии. Инньэ гынан Суоппуйаны хайдах манна хаалларар туһунан уһун киэһэни быһа төбөбүн сынньан тахсыбытым. Чэ, кылгастык, уһаппакка-кэҥэппэккэ эттэхпинэ, мин кини аҥаар этэрбэһин түүн туран кистээн кэбиспитим. Сарсыарда Кууһумаҕа кыыскын манна хааллар диэн көрдөспүм, хата, атаһым улгумнук «ээх» диэн турар.

– Кырдьаҕас бөрө ол эн санааҕын таайбатым кэлиэ дуо? Сирэйдиин-харахтыын уларыйбытыҥ сүрдээҕэ, кыыспыттан хараҕыҥ араҕыах быһыыта суоҕа. Хата, оҕом, дьоло тосхойон, үчүгэй киһиэхэ түбэһэн, туох да моһуога суох ыал буолбутуттан үөрэн аххан олоробун. Ыарыыта суох кыыстанан, күтүөттэнэн хаалбыт оҕонньор оччо буолуом суох үһү дуо. Чэ, эйэ дэмнээхтик олороргут туһугар, – диэн Кууһума чахчы даҕаны үөрэн сэгэйэр, чааскылаах испиирин биир тыынынан түһэрэн кэбиһэр, сэксэгэр бытыгын имэрийэн ылар. – Чэ, тоойуом, Суоппуйа, сөбүн эрэйи-муҥу көрөн улааппытыҥ, үтүөх-батаах сылдьыбытыҥ, хайа аайы буолуой, бүттэҕэ. Аны мантан антах Хабырылла Хаабыһап хотун ойоҕо буолан оҕо-уруу тэнитиэҥ сыттаҕа.

Суоппуйа саҥата суох кинини кытта сөбүлэһэн мичээрдиир, Хабырыллатын диэки махтаммыт харахтарынан көрөр. Наҕыл бэйэлээхтик туттан Кууһума аргыһа ууммут чааскытыгар чэй кутар уонна онтун быыһыгар Хабырылла кини этэрбэһин былырыын кыһын хотонугар таһааран күкүргэ, ходуул анныгар кистээбитин санаан иһигэр күлэн ылар.

«Эчи, кистээбит сирэ да баар ээ. Булан-булан инньэ, хотоҥҥо, ходуул анныгар буолан»...