Григорий Федоров: «Киһи киһинэн олорор»

Аныгы олох – айан үйэтэ. Урукку курдук сыарҕалаах оҕуһунан кыыкынатан иһэн, урааннаах уһун суол устатын тухары от-мас, сир-дойду иччилэригэр ааҕа үҥпэккин. Дохсун үйэ күүһэ – ыксал, тиэтэл. Айан...айан... Бараммат айан...

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт тоһургуур-тыһыргыыр чысхаан тымныылаах, хоочургуур-хаачыргыыр хомурах хаардаах, сирилиир-суугунуур сирилэс силлиэлээх, будулуйар-куугунуур будулҕан буурҕалаах ыраах Өлөөн улууһуттан төрүттээх төрөөбүт дойдутун патриот уола – Григорий Иванович Федоров.

«Олоҕум хас биирдии кэрдииһигэр араас үчүгэй, киэн тутта кэпсиир түгэним элбэх буоллаҕа. Киһи киһинэн олорор!” – диэн ыалдьыппыт тылларынан кэпсэтиибитин саҕалыыбыт.

– Григорий, олоҕуҥ суолун хайысхалаабыт бэлиэ дьонунан кими ааттыаҥ этэй?

– Киһи киһинэн олорор, сайдар, ситиһэр. Оннук дьону бэлиэ дьон диирбит сөп эбит ээ. Кинилэртэн силистэнэн тахсан, киһи быһыытынан сайдан сириэдийэр эбиппит. Бу орто дойдуга бэриллэр олох үгүс түгэнтэн турар. Ол хас биирдии түгэн, арааһа, киһиэхэ киһинэн бэриллэр быһыылаах. Түспэтийдэххэ, манныгы ырыҥалыыр кэм кэлэр эбит.

Бэйэбэр сыһыаран эттэхпинэ, эдьиийдэрбинэн дьоллоох киһибин. Ийэм кэнниттэн миигин дьоллоох оҥорбут киһибинэн эдьиийим Наталья Михайловна  Петрованы ааттыыбын.

Ахсыс кылааһы бүтэрэрбэр «Пятнацатилетний капитан», «Всадник без головы» кинигэлэртэн саҕалаан, Александр Дюма, Николай Якутскай айымньыларын утаппыттыы ааҕарым. Хомсомуол, пионер, Брест кириэппэһин дьоруойдарын, Маресьев туһунан билбитим. Манна барытыгар уһуйбут, үөрэппит киһим – учууталым Лариса Ивановна. Кини дьиэтигэр уруокпун эрдэ оҥорон бүтэрдэхпинэ, «6 чаас буола илик, кинигэтэ аах” диирэ. Учууталым уһуйуутунан оҕо сааспар элбэх кинигэни аахпытым олохпор сүҥкэн сабыдыаллааҕа чуолкай. Онон учууталбар махталым муҥура суох.

Үлэһит буоларга бастакы хардыыларбын оҥорорбор дьиэлэригэр олордон үчүгэй сыһыаны бэлэхтээбит Эйиктээҕи эдьиийдэрим Дора, Мария Николаевналар уонна, биллэн турар, күтүөттэрим. Киһини үлэ киэргэтэрин, киһи үлэлээн дьоллонорун бастакы олуктарын уурбут Степан Николаевич, Анатолий Потапович, Борис Николаевич ааттарын ааттыыбын. Миигин тулуйан үөрэтэн-такайан, сэмэлээн-сүбэлээн, көннөрөн илдьэ сылдьан, элбэххэ үөрэннэҕим. Убайым Борис Ануфриевич урбаанньыт буоларбар бастакы олукпун уурсубут үтүөтүн өрүү махтана, астына саныыбын.

Уонна оттон мин дьолум, сүрэҕим аҥаара, миигин дьоллоох оҥорбут кэргэним, үс кыыс оҕону бэлэхтээбит Машам... Мария Константиновна Андреева.

– Эйигин Тээйэ Гришанан билэр дьон элбэхпит быһыылаах. Тээйэ диэн аат өбүгэҕин кытта  ситимнээх буоллаҕа дуу?

– Тээйэ диэн мин ийэм эһэтэ, ийэтин аҕата. Эйик күөлгэ кэлэн олохсуйбут киһи. Эбэҥки. Табанан көһө сылдьан Үгүлээт дуу, Сургуулук дуу диэкиттэн, Ньурбаттан дуу ынах, сылгы ылан, Эйик күөлүгэр тохтоон олохсуйбут.Тоҕус  оҕолооҕуттан биир кыыһа – мин эбэм. Булчут төрүттэрим табанан бултаан, ыстаадаҕа үлэлээн сылдьыбыт сирдэрин хос эһэм Тээйэ уолугар Борукуолах Саввиновка, ийэм аҕатыгар биэрбит. Ол сирдэри миэхэ таайым Николай Саввинов ыйан-кэрдэн биэрбитэ. Онон өбүгэм өлүүлээбит сиринэн өбүгэм ситимин тутабын.

Кэргэмминиин Машалыын тэрилтэбитигэр «хайдах ааты биэрэбит?» диэн толкуй бөҕө буола сылдьыбыппыт. Ол бириэмэҕэ ийэм биһиэхэ оҕолорбутун көрсө олорор кэмэ этэ. «Өбүгэҥ аатынан Тээйэ диэ», – диэбитин  биһиги үөрүүнэн уонна махталынан ылыммыппыт. Киһи төһөнөн ыраах өбүгэлэрин билэр даҕаны, соччонон иннэ уһун буолар дии саныыбын.

– Дьэ эрэ, Григорий, оҕо саас саамай умнуллубат түгэннэригэр тохтоон аастахпытына...

– Кииним түспүт сирим Бүлүү, Үгүлээт. Төрөөн баран көрө иликпин. Улааппыт, үөрэммит, үлэһит буолбут дойдум – Өлөөн. Ахсыс кылааска  диэри үөрэммит дойдум – Эйик.

Эйиккэ оҕо сааһым үксэ булду, уол оҕоҕо хаһан да умнуллубат бастакы куһу кытта ыкса ситимнээх. 5-с кылааска үөрэнэ сылдьаммын бастакы булпун – биэс хааһы ытыым үөрүүтэ, киэн туттуута билигин даҕаны бу баарга дылы. Кыһынын нэлэмэн туундарам кырсынан кырынааска, киискэ, куруппааскыга хапкаанныыр этим. Билигин да булка сылдьарбын сөбүлүүбүн. Саха сирин араас улуустарыгар сылдьа сатыыбын. Оҕолорбун булт аһын ыраастыырга, буһаран астыырга үөрэтэбин. Машам куһу-хааһы, араас балыгы астаан, ыалдьыттарбытын булт аһынан күндүлүүрүн сөбүлүүр.

9-10-с кылаастарга оройуон киинигэр Өлөөҥҥө интэринээккэ олорон үөрэммитим. Оҕо сааһым бу кэрдиис кэмигэр спорт эйгэтигэр ыкса киирбитим. Биһиги көлүөнэ оҕолоро бары даҕаны волейболунан сөбүлээн дьарыктанар этибит. Оттон Өлөөҥҥө үөрэнэ кэлбит күһүммэр бокса тренеринэн ананан кэлбит Дмитрий Николаевич Болтунов уолаттары боксаҕа дьарыкка хомуйа сылдьар этэ. Эйиктэн кэлбит уолаттартан миигин уонна Миша Самсоновы ыҥырбыта. Ону таһынан Николай Семенович Николаев сахалыы атах оонньууларыгар дьарыктаабыта. Волейболга Валерий Николаевич үчүгэйдик дьарыктаабыта.

– Боксаҕа бэрт ситиһиилээхтик баран испит этиҥ. Ханнык баҕарар саҕалааһыҥҥа бастакы тренер, бастакы күрэхтэһии улахан оруоллаах буолуо дуу?

– 90-с сыллар саҕаламматахтара буоллар эрэ диир кыахтаахпын... Ол эрэн киһи олоҕор туох буолара барыта анал кэрчиктээх, кэмнээх-кэрдиистээх быһыылаах. Уһук хоту сытар быыкаа нэһилиэк оҕото сайдыылаах, киэҥ сирдэргэ боксаҕа күрэхтэһэ кэлэн ситиһиилэммит, дойдубун, омукпун ааттата сылдьыбыт кэмнэрбин санаатахпына, дууһабар үөрүү кыыма саҕыллар. Боксаҕа чемпион буолар үөрүүтүн 9-с кылааска билбитим.  Эһиилгитигэр, 10-с кылааска, Мииринэйгэ күрэхтэһэн, иккис миэстэ буолбутум. Ол сааһыгар Покровскайга кэлэн, «Урожай» ДСО өрөспүүбүлүкэтээҕи чемпионатыгар 72 кг чемпион буолбутум. Итинтэн саҕалаан чемпионскай пъедесталларга турарым элбээбитэ. Өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа чемпионаттарыгар 3 миэстэ буолуталаабытым. Онтон аармыйа чемпионатыгар кыттан кыайбытым. ЗабВО стадионугар СКА-ҕа дьарыктана сылдьыбытым. Ол сылдьан Чита уобалаһыгар 2 миэстэ буолбутум. Аармыйа да кэнниттэн дьарыктана сылдьыбытым да, күрэхтэһиилэргэ кыттыбатаҕым. Аатырар 90-с сыллар саҕаламмыттара... Спорка сыһыаран эттэхпинэ, билигин бильярдынан дьарыктанабын. Орто саастарын ааспыт дьоҥҥо саамай сөптөөх спорт көрүҥүн быһыытынан ылынаммыт, бүгүҥҥү олоҕум биир саҥа сүүрээнэ оҥосто сылдьабын.

– Спорду таһынан Григорий үчүгэйдик ыллыыр диэн истибитим.

– Оҕо сылдьаммын аҕам ыллыырын олус сөбүлүү истэрим. Ордук Аркадий Алексеев, Валерий Ноев ырыаларын үчүгэйдик ыллыыра. Күтүөппүт  Николай Оленев, таайбыт Василий Долгунов баяҥҥа оонньууллара, онон дьиэбитигэр ырыа бөҕө ылланара.

Былырыын Өлүөнэ очуостарыгар киэһэ теплоходка ыллаабыппар, Өлөөнүм дьоно «үчүгэйдик ыллыыр эбиккин» диэн иһэн, тохтуу түһэн баран, «ол эрээри аҕаҕар тиийбэт эбиккин» диэн күлбүттэрэ.

Дойдубар төрөппүттэрим саастыы дьон аҕам ыллыырын билигин даҕаны ахталлар. Онон туохха барытыгар бастакы саҕалааһыҥҥа киһи аан бастаан холобур ылар, уһуйар киһилээҕэ улахан суолталаах.

– Эйигин төрөөбүт дойдутун иһирэхтик таптыыр, дойду ахтылҕанынан чаастатык куустарар киһинэн ааттыахха сөп дуо?

– Төрөөбүт дойду барахсан дьикти кэрэ айылҕата киһини угуйар, тардар алыба, сирэ-дойдута биллибэтинэн күүһү-уоҕу биэрэрэ киһи олоҕор сүдү суолталаах. Төрөөбүт дойдуга таптал, мин санаабар, оҕо сааскыттан саҕаланар. Бииргэ оонньообут табаарыстарыҥ. Оонньообут, бултаабыт бэлиэ сирдэриҥ. Ыарахаттары көрсөн, ону барытын үчүгэйдик туораабыт түгэннэриҥ. Кыыһы кытта сиэттиһэн хаамсыыҥ. Дойдуҥ дьоно үөрэ-көтө көрсөллөрө. Дойдуну таптыырга дьон сыһыана эмиэ элбэҕи быһаарар. Уонна оттон дьиҥнээх өбүгэҥ ситимин, күүһү дойдугар сырыттаххына биирдэ тутаҕын. Били, этэргэ дылы, кэмиттэн кэмигэр күүс-уох, “заряд” ылар сирбит төрөөбүт дойду буолара саарбаҕа суох. 

– Григорий Иванович, дойдуҥ дьоно эйигин биир тумус туттар, патриот уолбут диэн билинэр эбээт. Киэҥ сирдэринэн тэлэһийэ, урбаан эйгэтигэр эргийэ сылдьар киһи ыраах тыаҕа баран үлэлиирэ бэйэтэ хорсун быһаарыныы, патриоттуу толкуй. Бу туһунан кэпсэтиэх.

– Дойдум ыарахан кэмнэригэр бэйэм кыахпынан, билиибинэн кылааппын киллэрэн ааспыппын диэн өйдүүбүн.

Ити 1998 сыл этэ. Дойдуга дефолт буолла. Биир күн миэхэ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин каадыр отделын салайааччыта Агафья Семеновна Птицына таҕыста. Инники билсибэт этибит. Ол көрсөн, билсэн баран: «Гриша, биһиги эйигин судаарыстыбаннай үлэҕэ ыҥырабыт», – диэтэ. Онон  тыа хаһаайыстыбатын оччотооҕу миниистирэ Егор Афанасьевич Борисовтыын 3 сылга контракт түһэрсэн, дойдубар Эйиккэ сопхуос дириэктэринэн ананан үлэлии барбытым. Иккис сылбар сопхуоспут өрөспүүбүлүкэ 17 бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбаларын кэккэтигэр кииртэ. Улуус дьокутаата буолбутум. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэ 30 сопхуоһун дириэктэрдэрэ Москубаҕа Бэс Чагдаҕа сытаммыт  кууруска үөрэммиппит. Онно мунньахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев миэхэ туһаайан: «Үчүгэйдик үлэлии сылдьаҕын, маладьыас!» – диэбит тыллара ханнык да наҕараадаттан үрдүк этилэр.

Онтон контрагым бүтүүтэ саҥа былаас кэлэн, баҕа өттүбүнэн кинилэр хамаандаларыгар киирсибэтэҕим. Олох устун салгыы атын суолу тэлэргэ быһаарыммытым.

Хас биирдии киһи ханна баар буолуохтаах сиригэр наадалаах кэмҥэ баар буолар эбит диэн өйдөбүл киирбитэ. Били, нууччалыы эттэххэ, «в нужное время в нужном месте» диэбит курдук. Ыраах, суола-ииһэ мөлтөх, тыйыс айылҕалаах дойду дьоно бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүстэхпитинэ эрэ ыарахаттары мүлчү көтөрүҥ баар суол. Дойдум ыарахан кэмнэригэр бараммын үлэлээн ааспыппыттан сүрдээҕин астынабын. Билигин даҕаны, наада буоллаҕына, кыаҕым тиийэринэн күүс-көмө буолабын.

– Биир эмэ холобурга тохтоон ааһыах эрэ.

–  2000 сыллаахха дьиэ кэргэмминэн Эйиккэ ПАЗ оптуобуһунан педиатр, гинеколог, стоматолог быраастар, УЗИ аппарат нэһилиэнньэни миэстэтигэр тиийэн көрөллөрүн туһугар айаннарын ороскуотун уйуммуппут.

Хас эрэ сыллааҕыта Өлөөн баһылыга Прокопий Николаев эрийэн, «Эйиккэ бензовозтар тиийбэтилэр. Бөһүөлэк Саҥа дьылга уота суох хаалаары гынна, дизтопливо илдьэргэ көмөлөс» диэн көрдөспүтэ. Ону Ленскэйгэ тиийэн 8 кубтаах емкость кэтэ охсон, табаарыспын Болсун Романы көмөлөс диэн көрдөспүппүн, хата, үөрүүнэн сөбүлэһэн, икки массыынанан, Эйик ДЭС уот биэрэрэ үс чаас хаалтын кэннэ, ахсынньы 31 күнүгэр киэһэ 5 чааска кэлбиппит.

Иккис сылыгар ахсынньыга бөһүөлэк эмиэ тоҥоору, ыксал бөҕө буолбута. Онно Бүлүү өрүһү туораан, хочуолунай уматыга бүтэрэ биир хонук хаалбытыгар тиийбиппит. Онно Өлөөн эдэр уолаттара Костя Антоновы, Андрей Игнатьевы иккис КамАЗ ылан үлэлэтэн, бөһүөлэк биир кыһалҕалаах боппуруоһа быһаарыллыбыта.

Ол кэнниттэн урукку сопхуос дириэктэрэ Корнил Харов, бэйэтэ хаһаайыстыбалаах, убаастанар киһи, Эйик – Накыын суолун 150 км оҥорорго туруорсан, үлэлии сылдьыбытым. Билигин сынньалаҥҥа сылдьабын.

– Дойдубут бүгүҥҥү тирээн турар уустук кэмэ – анал байыаннай дьайыы. Бу туһунан санааҥ.

– Анал байыаннай дьайыы туһунан эттэхпинэ, саха уолаттарынан киэн туттабын. Хорсун санаа, дойдуга таптал, бэриниилээх буолуу диэн өйдөбүллэр биһиэхэ күүстээх эбиттэр диэн.

Дойдум Эйик уолаттара эмиэ СВОҕа сылдьаллар. Кинилэр Эйиккэ олорор төрөппүттэригэр биирдии буочука бензин биэрэн турардаахпын. Дьоруой танкистар Евсеевкэ, Неустроевка “Хикари” турфирмабыт аатыттан Өлүөнэ очуостарыгар путевка биэрбиппит. Уонна оттон, “наада” диэбиттэрин иһин, 80 таба тириитин ыыппытым. Кэргэмминиин Мариялыын таба этинэн көмөлөһөбүт.

Оттон биһиги, манна баар дьон, уолаттарбыт олохторун толук биэрбиттэригэр сүгүрүйэн, бэйэ-бэйэни ытыктаһан, үчүгэйдик, эйэлээхтик олоруохтаахпыт. СВО-ҕа сылдьар уолаттарбыт мээнэҕэ сэриилэспэтэх эбиппит дииллэрин курдук.

– Бу күннэргэ Ем. Ярославскай аатынан Саха түмэлигэр «Выпуск-85» өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүү тэрийбит «Время и память» быыстапкатыгар бэйэҥ эһэҥ туһунан олус интэриэһинэй матырыйаалы туруордуҥ. Бу туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.

– Эһэм сэриигэ өлбүтүн туһунан бастаан 7-с кылааска үөрэнэ сылдьан Кыайыы күнүгэр бэлэмнэниигэ билбитим. Оччолорго Эйиккэ үс сэрии бэтэрээнэ баара. Онно оҕолор: «Оттон эн эһэҥ ханна баарый? Сэриигэ сылдьыбыта дуо?» – диэн ыйыппыттарыгар сатаан эппиэттээбэккэ, дьиэбэр кэлэн ийэбиттэн ыйыппытым. Ону ийэм: «Эһэҥ сэриигэ ылбыт бааһырыытыттан госпитальга өлбүт үһү», – диэн кэпсээбитэ.

Ол гынан баран биһиги эһэбит сэриигэ өлбүтүн туһунан ахтааччылара суох. Онтон ыла эһэм туһунан саныыр буолбутум. Ону ааһан мин кини, ол эбэтэр аҕам аҕатын аатын сүгэ сырыттаҕым – Федоров Григорий Николаевич, Бүлүү Үгүлээтин олохтооҕо (1900-1943).

Оҕо сылдьан от-мас үлэтигэр кырдьаҕастары кытта сылдьыспыт буоламмын, өбүгэлэрбит туһунан куруук истэр этим. Эйиккэ олорбут эһэбин Тээйэни, Дэлиҥдэҕэ олорбут биир өттүттэн эһэбин Баппат Баһылайы ол курдук истэ, билэ улааппытым. Кэлин, ситэн-хотон истэҕим аайы, өбүгэлэрим туһунан билэр баҕам өссө күүһүрэн испитэ.

Оттон бу сэрииттэн эргиллибэтэх эһэм туһунан 20 сыл анараа өттүгэр, Бүлүү Үгүлээттэрэ биэрбит кинигэлэриттэн Пензаҕа бырааттыы ииҥҥэ көмүллэ сытарын туһунан аан бастаан билбитим.

Арай былырыын Москубаҕа бильярдка күрэхтэһэ бардым. Онно сылдьаммын Пензаҕа бара сылдьыахха диэн санаа өйбөр киирэ түспүтэ. Уонна Москубаттан аймах эдэр уолбун булан, эһэбит көмүллэ сытар сиригэр айаҥҥа туруммуппут. Кыһыҥҥы бириэмэ буолан, кырдьыга да, хаар анныгар сытар иинтэн булар күчүмэҕэйдээх этэ эрээри, дьикти түгэн буолбута. «Маннык элбэх хаардаахха көстүө суоҕа, сайын кэлээр», – диэбиттэрин үрдүнэн, күүтэ сыппыт курдук, сарсыарда барар күммэр көстүбүтэ. Бачча тиийэн баран саатар аҕыйах иини көрөр баҕа санаабыт оруобуна эһэбит уҥуоҕар түбэһэ түспүтэ, кини аатынан ааттана сылдьар сиэнэ булбуппуттан үөрүү уонна хомолто дууһабын тэҥинэн кууспута. Төрөөбүт буорун илдьэн ууран, кэриэстэбил оҥорон кэлбиппит. Сүүһүнэн сураҕа суох сүппүт буойуттар харалла сытар сирдэригэр, бэйэм аймахтарым, дьиэ кэргэним аатыттан махтанан туран, харчынан көмө биэрбиппит.

Онон эһэбин булан, билэн, толору дьоллоно сылдьабын.

– Григорий Иванович, бэрт кылгастык дьиэ кэргэҥҥэ уонна биисинэскэ тохтоон ааһыах дуу.

– Аныгы үйэҕэ мин кэргэмминиин Мариялыын бииргэ хааман киирдэхпит дии. 1996 сыллаахха Маша дьүөгэтэ Чара уонна Николай Барамыгиннар Японияттан кэлбиттэригэр көрсүһүүбүт биһиги урбаан эйгэтигэр бастакы хардыыны оҥорорбутугар олук уурбут бэлиэ түгэн эбит этэ.

Ол сыл кыһын Японияҕа тахсыбыппыт. «Шолохов» теплоход Владивосток –Токио сылдьар этэ. Барамыгиннар көрсүбүттэрэ, үөрүү-көтүү бөҕө буоллубут.  Мин онно олох атын планетаҕа тиийбит курдук санаммытым. Атын олох баар эбит диэн сөхпүтүм. 3 хонук сылдьыбыппыт. Ол кэмҥэ турфирма арыйан, дьоҥҥо Японияны көрдөрүөххэ диэн кэпсэтии саҕаламмыта. Дьэ, ити бириэмэттэн сыл-хонук аастар даҕаны, араас моһоллору, хааччахтары ортотунан ааһаммыт, айаммыт өссө да салҕанар. Маннык тэринии, бастатан туран, дьоҥҥо-сэргэҕэ үөрүүнү бэлэхтээһин, атын дойду олоҕун анаарыы. Онтон үчүгэйин, сүмэтин бэйэбит норуоппут туһугар туһаныы, уопут, билии уонна оттон айан дьикти алыптаах түгэннэрэ, доруобуйа тупсарыыта буоллахтара дии.

Бүгүҥҥү күҥҥэ Кытайы кытта ыкса сибээстээх үлэ барара – бу барыта кэргэним Мария Константиновна уонна кини хамаандатын ситиһиитэ. 1995 сыллаахха ыал буоламмыт, олох тосхойор араас түгэннэрин өйдөһөн, өйөһөн туораан кэллибит. Кыргыттарбыт үөрэх, үлэ дьонноро.

Мин кэргэним дьоно Андреевтар – Липпиттэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара наһаа үчүгэй. Оҕону иитиигэ улахан болҕомтону ууралларын биһирии көрөбүн. Онон биһиги дьиэ кэргэн улахан уруу иһигэр халыҥ хаххалаах сылдьабыт. Кэргэним Маша аттыбар баар буолан, бэйэбин толору дьоллоох киһинэн ааҕынабын.

– Григорий Иванович, махтал мааныта. Кэпсэтиибит түмүгэр эйиэхэ бу маннык тыллары аныыбын:

Билэбит олоххун, килбиэннээх үлэҕин,

Кыракый омуктан патриот буоларгын,

Кэскиллээх үлэҕэр бар дьонуҥ махтала,

Ытыктыыр уостубат сөҕүмэр таптала –

Үйэттэн үйэҕэ салҕана туруохтун!

Хаартыскалар: Дьоруой тус архыыбыттан