Геннадий Алексеев: «Киһиэхэ баар буолуохтаах дойдуга таптал...»

Бүгүҥҥү Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр аналлаах нүөмэрбит ыалдьыта – СӨ Быыһыыр сулууспатын Ыксаллаах быһыыны-майгыны сэрэтэр-өйдөтөр салаа начаалынньыга, ИДьМ бэтэрээнэ Геннадий Гаврильевич Алексеев. Кини  дойдум туһа диэн санаанан салайтаран үлэлээбит олоҕун суола хайа да ааҕааччыга кэрэхсэбиллээх, үүнэр көлүөнэҕэ үтүө холобур буолар аналлаах. 

– Геннадий Гаврильевич, сэһэргэһиибитин үгэс быһыытынан билсиһииттэн саҕалыахха. 

– Мин Амма улууһун Соморсун нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Аҕам Гаврил Федотович Алексеев – Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, учуутал этэ. Сэрии иннинэ Дьокуускайдааҕы политическай-сырдатар оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. 1941 сыллаахха сэрии саҕаланан, үөрэҕин тохтотон, дойдутугар учууталлыыр.   Аҕабын бастаан утаа фроҥҥа уҥуоҕуҥ кыра (үрдүгэ 150 см кыайбата) диэн ылбатахтар, ол да буоллар 1943 сыллаахха сэриигэ барбыт. Онно саха биллиилээх поэта Архип Кудрин-Абаҕыыныскайы кытта икки сылы быһа бииргэ сылдьыбыттар. Аҕам 1945 сыл ахсынньы ыйыгар дойдутугар эргиллэн баран, сааһын тухары учууталлаабыта. Соморсуҥҥа, Амма улууһугар биллэр кыраайы үөрэтээччи буолбута. Ордук Гражданскай сэрии сылларын туһунан, былыргы номохтору, сир-дойду ааттарын хасыһар этэ. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сураҕа суох сүппүт буойуннар ханна көмүллүбүттэрин көрдүүргэ үлэлээбитэ, фронтан эргиллибит дьон салгыы хайдах дьылҕаламмыттарын сураһан билэрэ. 

Ийэм Алексеева Екатерина Гаврильевна тулаайах этэ. Сэрии сылларыгар Булуҥҥа Быков тумулга көһөрүллүү дьонун кытта бииргэ балыктаабыт. 1950-с сылларга дойдутугар кэлбит. Ийэм тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбитэ, арыы собуотугар маастардаабыта.

Бииргэ төрөөбүттэр алтыабыт. Бары үөрэхтээх, үлэһит дьон буолбуппут. Төрөппүттэрбит айылҕаҕа батыһыннара сылдьан, сиэри-туому, өбүгэ үгэстэрин билэргэ, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэргэ, үлэлииргэ үөрэппиттэрэ, дойдуга тапталы иҥэрбиттэрэ.

Мин киһи буоларбар эбэм Ефремова Евдокия Федотовна өҥөтө сүҥкэн. Үөрэҕэ суох буолан, миэхэ сахалыы айымньылары аахтарара. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону иккитэ хаста аахтарбыта. Айымньы дьоруойдарын кытта тэбис-тэҥҥэ мөккүһэрэ, субу-субу: «Көр эрэ!» – диэн саҥа аллайара. Ааҕа олордохпуна, тохтотон баран ону-маны ыйытара, ырытыһара, санаабытын үллэстэрбит. «Хотугу сулус» сурунаалы бастакы сирэйиттэн бүтүөр диэри аахтарара. Оҕо-оҕо курдук, тугу эрэ көтүтээри гыннахпына, төһө да үөрэҕэ суох буоллар, тута сэрэйэрэ: «Тугу эрэ балыыҥкалаатыҥ быһыылаах», – диирэ уонна, ол сири булларан, хос аахтаран баран тэйэрэ (күлэр). Эбэбин дьон Сээркээн Сэһэн диэн ааттыыллара, былыргы номохтору хааһахтан хостуур курдук кэпсиирэ.

Ытык иэспин төлүүр баҕа санаам туолбута

– Быһа сэрэйдэххэ, олоҕуҥ суола оччотооҕу ыччаттан соччо уратыта суох буолуохтаах...

– Оннук. Онус кылааһы бүтэрэн баран дойдубар биир сыл үлэлээбитим, онтон 1977 сыллаахха аармыйаҕа сулууспалыы барбытым. Ол саҕана Аҕа дойдутун иннигэр ытык иэһин толорбут эрэ уол толору эр киһи курдук сананара. Чахчы, уол оҕо олоххо бастакы улахан хардыытын аармыйаҕа оҥорор. Мин сулууспам Ленин уордьаннаах Забайкальскай байыаннай уокурукка Борзя куоракка ааспыта. Войсковой разведка отделениетын хамандыыра этим. Дойдубар гвардия сержана буолан кэлбитим. Олунньу 23 күнүгэр байыаннай билиэппин хайаан да арыйан көрөр үгэстээхпин. 

1979 сыллаахха аармыйаттан кэлээт, тута Ленинград куоракка үөрэнэ барбытым. Онтон дойдубар Абаҕатааҕы И.Я. Строд аатынан сопхуоска биир сыл спорт инструкторынан, икки сыл хомсомуол сэкирэтээринэн үлэлээбитим. Оччолорго Сэбиэскэй Сойуус Хомуньуус паартыйата сүрдээх күүстээх, каадыры кытта үлэ күүскэ барар кэмэ. Эрдэттэн кэпсэтэн, көрөн-истэн баран, хомсомуол путевкатынан Ис дьыала министиэристибэтигэр ылбыттара. Ол курдук, Омскайдааҕы милииссийэ үрдүкү оскуолатын бүтэрбитим. Онтон ыла манна кэлиэхпэр диэри наар оперативнай үлэҕэ үлэлээбитим.

Төрөөбүт дойдубар, киһи буолбут сирбэр ытык иэспин төлүүр баҕа санаам туолбута. Ол курдук, Аммаҕа холуобунай ирдэбилгэ үлэлээбитим, онтон Чурапчыга начаалынньык солбуйааччытынан ыыппыттара. Салайааччым Аржаков Виктор Викторович диэн Саха сиригэр дириҥник ытыктанар, уһулуччулаах киһи этэ, киниттэн элбэххэ үөрэммитим. Онтон Саха сирин Холуобунай ирдэбилгэ управлениетыгар ыҥырыллыбытым. Ол кэннэ В.В. Аржаков  куоракка үрдээн кэлэригэр миигин Чурапчыга начаалынньыгынан ыыппыттара. Онтон Москваҕа Академияҕа үөрэххэ барбытым. Кэлэн баран СӨ Холуобунай ирдэбилгэ начаалынньыгын солбуйааччытынан үлэлээбитим. Ол кэннэ Саха сиригэр тэрээһиннээх буруйу уонна терроризмы утары охсуһар управление начаалынньыгын бастакы солбуйааччытынан анаммытым. Онно үлэлии сырыттахпына Дьокуускайдааҕы Ис дьыала управлениетыгар салайааччынан ыҥырбыттара. Ити кэннэ, Күндү таастары уонна тимири уорууну утары охсуһар управление тэриллибитигэр, аны онно салайааччынан анаабыттара. Ол саҕана Ленскэйгэ ньиэп баазатыгар дэлби тэбэр сэби оҥорбуттара көстүбүтэ. Онно буруйдаахтары ирдээн буларга бөлөх тэриллибитэ, Ленскэйгэ командировкаҕа барбыппыт. Балтараа ыйынан буруйдаахтары булбуппут. Дьокуускайга көтөн кэлээппин, сөмөлүөттэн түһээппин кытта, арай биир табаарыһым: «Бырастыы гын, Гена, миигин эн кэбиниэккэр киллэрдилэр», – диэн эрийэр. «Оттон мин ханна бардым?» – диибин (күлэр). Ленскэйгэ начаалынньыгынан ананныҥ, бирикээс тахсыбыт диэн буолла. Генералга киирбитим, барытын быһааран олорор эбит. Хайыахпыный, дьиэбэр эрийэн эттэҕим. Долгуйумаҥ, куттанымаҥ, төттөрү барар буоллум диэн. Кэргэним туох диэҕэй, оннукка үөрэммит киһи этэ. Ити курдук, Ленскэйгэ үс сыл курдук начаалынньыктаабытым. Салгыы Алдан куоракка салайааччынан ыыппыттара. Ол үлэлии сырыттахпына манна Терроризмы, экстремизмы утары охсуһар киин тэриллэр, онно начаалынньыгынан кэл диэн ыҥыраллар. Бүтэһик үлэлээбит сирбинэн Үөһээ Бүлүү улууһа буолбута. Арба, ол быыһыгар аҕыйах ый Усуйаанаҕа  үлэлээн кэлбитим.  

– Бирикээс кытаанах эбит... Биир-биэс ыйытыыта суох салайар үлэҕэ аныылларыгар кэнникинэн үөрэнэн да хааллаҕыҥ?         

– Оннук. Генерал эппитин толороҕун. Бирикээс дьүүллэһиллибэт. Барыта оперативнай үлэ буоллаҕа. Анал үөрэхтээх, идэтийбит дьон былдьаһыкка сылдьара. Мин опердары бэлэмниир Сэбиэскэй Сойуус биир бастыҥ үөрэҕин кыһатын, Омскайдааҕы милииссийэ үрдүкү оскуолатын бүтэрбит киһи буоллаҕым. Милииссийэ дьиҥнээх оскуолатын онно ааспытым. Атын университеттартан ураты кыһа этэ. Сүрүн теорияны таһынан эт-хаан өттүнэн күүскэ бэлэмнииллэрэ, аны криминалистикаҕа, автодьыалаҕа, суһал ирдэбил үлэтигэр (ол иһигэр хас да салаа) уо.д.а. үөрэммиппит.

– Ханнык баҕарар идэҕэ уһуйааччы, настаабынньык диэн баар. Үлэһит быһыытынан буһан-хатан, уһаарыллан тахсаргар тирэх, өйөбүл буолбут дьоҥҥунан кими ааттыыгын?

– Бастакынан Комиссар диэн ытыктаан ааттыыр киһибитин, генерал Виталий Константинович Измеровы, сааһын тухары ОБХСС үлэлээбит, центнеринэн көмүһү судаарыстыбаҕа төнүннэрбит В.Н. Попову ааттыахпын баҕарабын. Үлэһит, салайааччы быһыытынан үүнэрбэр Аржаков В.В., Васильев Е.П., Петров Н.П., Федюнин В.А., Березовскай С.А. курдук оперативнай үлэҕэ дириҥ билиилээх, уһулуччулаах салайааччылары кытта бииргэ үлэлээбитим улаханнык көмөлөспүтэ. Ини-бии Михайловтар, Никитин Н.В., Решетников И.Д., Чупров А.А., Мохов С.А., Таюрскай В.Я., Еримеев А.Д., Михеев В.А., Левин А.П., генерал Романов Е.В. курдук улахан салайааччылары, опердары кытта биир кэмҥэ үлэлээбитим. ИДьМ миниистирдэрин, сахаттан генерал буолбут Саввин Г.М., Федоров В.С. олус истиҥник саныыбын. Доҕорум, табаарыһым Виталий Егоров – билигин киэҥник биллэр суруйааччы, кинини кытта биир кэмҥэ саҕалаабыппыт.

– Тыый! Хата, ханнык да кинигэтигэр прототип буолбатаҕыҥ дуо? Кистэлэҥ дуу?

–  Баарбын. «Воздаяние монстру», «Адычанская трагедия», өссө биир ханнык эрэ кинигэтигэр. Холобур, ити Чурапчыга буолбут быһылаан туһунан ааҕан баран үгүс киһи миигин суруйбутун сэрэйбиттэр этэ.

Бииргэ үлэлээбит доҕотторум, табаарыстарым олус элбэхтэр. Ирдэбил үлэтигэр киһи собус-соҕотоҕун кыайара аҕыйах, хас биирдии дьыала, буруйу оҥоруу – бүтүн хамаанда үлэтэ. Бэйэҥ анааран, арааран, толкуйдаан арыйарыҥ баар, ол эрээри буруйу оҥорбут дьону өр ирдээн, үгүс киһи сыралаах үлэтин түмүгэр булаҕын.

Холуобунай ирдэбилгэ дьиэ кэргэниҥ өйдүүр, өйүүр эрэ буоллаҕына уһуннук үлэлиигин. Урут да, билигин да ити туһуттан ыал арахсыыта элбэҕэ. Аны күн-дьыл түргэн баҕайытык ааһар, биирдэ өйдөммүтүҥ, саас ырааппыт буолар. Холобур, эдэркээн кыргыттар үлэлии кэлэн баран, тус олохторун оҥостубакка, дьиэ кэргэн тэриммэккэ, оҕо-уруу төрөппөккө хаалаллара эмиэ баар. Ол эрээри кинилэр үлэттэн дьоллоноллор – сүтүктээҕи булан, сыыһа хамсаммыты көнөр суолга киллэрэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөлөһөн.

Хирург ыарахан ыарыыны быһан ылан быраҕан, ыарыһаҕы чөлүгэр түһэрэр. Психолог муунтуйбут киһини кытта кэпсэтэн, санаатын чэпчэтэр, көнө суолга туруорар. Оперативнай үлэ эмиэ ол курдук, уопсастыбаттан хара дьайы суох оҥорор үрдүк аналлаах.

"Төрөппүккэ сүппүт оҕотун булан төннөрүү – улахан үөрүү, оттон тыыннаах буоллахтарына, икки бүк үөрүү. Хомойуох иһин, сороҕор көрдүүр дьоммут өлүктэрэ эрэ көстөрө. Онуоха ийэ сирдэрин буларга, дьоно тиһэх суолларыгар атааралларыгар көмөлөстүбүт эрэ диир кыахтаах этибит."

Холуобунай ирдэбилтэн – дьону көрдүүр үлэҕэ...

– Интервьюга кэлэрбэр ИДьМ аттынан ааһан иһэн: «Улаханнык ырааппатах эбит», – дии санаабытым. Манна хайдах кэлбиккиний? Бука сэрэйдэххэ, урукку уопутуҥ билиҥҥи үлэҕэр улаханнык туһалыыр буолуохтаах...

– Биллэн турар. Ити курдук, отут сыл холуобунай ирдэбилгэ үлэлээн баран, бочуоттаах сынньалаҥҥа барааппын кытта, 2012 сыллаахха СӨ Быыһыыр сулууспатыгар киирбитим. Аны билигин дьону көрдүүбүн. Онон, кырдьык, улаханнык ырааппатаҕым (күлэр).

Манна кэлэрбэр салайааччы Находкин Николай Александрович этэ. Саха сиригэр биллиилээх орнитолог учуонай, биологияҕа билим хандьыдаата. Бастакы ыйытыыта: «Саха сирин төһө билэҕин?» – диэн этэ. Мин өрөспүүбүлүкэҕэ сылдьыбатах улууһум суох буоллаҕа. Онтон ханнык хайалары, өрүстэри билэрбин сураспыта. Сорох кинилэр сылдьыбатах сирдэрин ааттаабыппар: «Бэрт. Саха сирин билэр эбиккин», – диэбитэ. Онон сүппүт, муммут дьону көрдүүр салааҕа үлэлии киирбитим. Манна даҕатан эттэххэ, хас биирдии улуус уратылаах. Төһө да бары Саха сиригэр олордорбут, өйдүүн-санаалыын, бэл, саҥалыын-иҥэлиин кытта уратылаһабыт ээ. Холобур, аҥаардас нууччалар түөлбэлээн олорор сирдэрэ чыҥха атын буолар. Оттон сахалары, төрүт олохтоох омуктары кытта өр кэмҥэ “эн-мин” дэһэн олорбут нууччалар кинилэргэ олох майгыннаабаттар.

Отут сыл ирдэбил үлэтигэр сылдьыбыт киһи ханнык баҕарар улууска билэр дьонноохпун, салалталарын, оройуоннар ис тутулларын, үлэлиир хайысхаларын, сүрүн уратыларын, нэһилиэнньэлэрин, дьонун-сэргэтин сиэрин-майгытын билэрим билиҥҥи үлэбэр олус туһалыыр.

Ханна да киһи сүттэҕинэ, көрдүүр үлэни улуустааҕы Ис дьыала управлениетын кытта тэҥҥэ ыытабыт. Онно үксэ урут бииргэ үлэлээбит уолаттарым салайааччынан олороллор. Көлүөнэни көлүөнэ солбуйар дииллэринии, эдэрдэр элбии тураллара үөрдэр.

Сиҥҥэр түһэриҥ сатаммат...

– СӨ Быыһыыр сулууспатын, кэлэктиибиҥ туһунан кэпсэтиэх.

– Начаалынньыкпыт Иннокентий Михайлович Андросов – баай уопуттаах салайааччы. Кэлэктииппитигэр доҕордуу ыкса сыһыаннаахпыт. Милииссийэҕэ да оннук этэ. Ыйы-ыйдаан тыаҕа, үүтээҥҥэ олорон эбэтэр балаакканан түһэн сытан үлэлиибит, сүппүт дьону көрдүүбүт. Онон хас биирдии быыһааччыны кытта ыкса алтыһаҕын, дьиэтигэр-уотугар кыһалҕатын тэҥҥэ кыһалҕа оҥостоҕун, үөрүүтүн-хомолтотун бииргэ үллэстэҕин. Ол иһин биһиги тэрилтэбитигэр киһи бэйэтин эрэллээхтик сананар. Биир бэйэм уолаттарбар эркин курдук эрэнэбин.

– Быыһааччыга ханнык хаачыстыбалар ирдэнэллэрий?

– Бу үлэ дириҥ уонна киэҥ билиини эрэйэр. Быыһааччы үөрэнэр хайысхата үгүс – топография, медицина, анал тиэхиньикэни, сэби-сэбиргэли, сибээһи туттуу, киһиэхэ бастакы көмөнү оҥоруу о.д.а. Биһиэхэ ону барытын толору баһылаабыт, эргиччи бэлэмнээх дьон үлэлииллэр. Ол да иһин СӨ Быыһыыр сулууспатын көрдөрүүтэ үчүгэй, Уһук Илиҥҥэ, бүтүн дойду үрдүнэн бастакылар кэккэлэригэр сылдьабыт.

Аны сүппүт киһини уу анныттан хостуохха, эчэйбит киһини үөһэ таһаарыахха эбэтэр аллара сатаан түһэриэххэ наада. Итини барытын суһаллык уонна сөпкө оҥоруох тустааххын. Биһиги уолаттарбыт үчүгэйдик харбыыллар, хайаҕа ытталлар, түһэллэр. Уолаттар сыл аайы бөртөлүөттэн быанан түһэн дьону быыһыыллар. Холобур, былырыын икки уол “Өлөн эрээччини быыһааһын иһин” диэн судаарыстыбаннай наҕарааданы ылбыта. Бу иннинэ Захаров Стас диэн быыһааччы Алдан өрүскэ, муус быыһынан устан иһэр оҥочоҕо бөртөлүөттэн быанан түһэн, алта киһи олоҕун өрүһүйбүтэ. Итинник курдук хорсун быһыы холобура элбэх.

Эт-сиин өттүнэн кыахтаах, күүстээх дьон быыһааччы буолаллар. Биһиги сулууспабытыгар Саха сиригэр киэҥник биллэр спортсмен уолаттар үлэлииллэр. Атах оонньуутугар рекорду олохтообут кынаттаах кылыыһыт Сергей Кривошапкин, өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ мадьыныта Юрий Протопопов, билигин “Дыгын оонньууларыгар” олус бэркэ киирсэ сылдьар Николай Обоев, мас тардыһыытыгар аан дойду чемпиона Егор Гуляев уо.д.а. Маастар уолаттар элбэхтэр.

Сүтүктээх дьон айманаллара, ытаһаллара үгүс. Ыксаллаах быһыыга-майгыга быыһааччы мындыр өйдөөх, санаата күүстээх, чиҥ, бигэ туруктаах буолуохтаах. Аны туран, хайа да түгэҥҥэ өйүҥ-санааҥ хараарыа суохтаах. Киһи кыһалҕатын өйдөөбөт буолуоххар диэри сиҥҥэр түһэриҥ сатаммат. Ол эрээри тэбис-тэҥҥэ ытаһан барбакка, сөптөөх быһаарыныыны суһаллык ылыах тустааххын. Дьон аймана сырыттаҕына, туох да буолбатаҕын курдук хаҕыстык сыһыаннаһар эмиэ сыыһа.

– Эн санааҕар, ыксаллаах быһыы-майгы, быһылаан тахсар сүрүн төрүөтэ туохханый? Сэрэтэр-өйдөтөр үлэ туохтан саҕаланыахтааҕый?

– Кэлиҥҥи сылларга үксэ дьалаҕай буолууттан, сэрэҕи сүтэрииттэн тахсар. Аҕам саастаахтар сүтэллэрэ үгүс. Урут түөһэйэн эрэр эбэтэр түөһэйбит, өйдөрүнэн булкуллан ыалдьыбыт дьону көрүү-истии доруобуйа харыстабылын өттүттэн сүрдээх күүстээх этэ. Билигин ол мөлтөөн дуу, хайдах дуу, ити араҥаҕа киирэр дьон сүтэллэрэ элбэх.

Урукку өттүгэр төрөппүттэр оҕолорун батыһа сылдьан элбэххэ үөрэтэллэр-такайаллар этэ. Холобур, ийэ кыыһын иистэнэргэ, оттон аҕа уолун – быһаҕынан, сүгэнэн сөпкө туттарга, уһанарга, бултуурга, балыктыырга. Билигин оҕону оннук иитии аҕыйах. Муҥхаҕа илдьэ бардахха, үгүстэр чардаат, үтүмэх, куйуур диэн тугун билбэттэр.

Ол эрээри, туох да диэбит иһин, анал байыаннай дьайыыга саха уолаттара сатабыллаахтарын, мындырдарын көрдөрдүлэр. Айылҕаҕа сылдьа үөрүйэхтэрэ анараа улаханнык туһалыыр. Манна даҕатан эттэххэ, биһиги сулууспабыт кыайыы туһугар АБДь-га тустаах улахан үлэни ыытар. 2023 сыллаахха мин Украинаҕа үс ый баран кэлбитим, мантан тиийэр гуманитарнай көмөнү тиэрдиинэн дьарыктаммытым. Саллааттар Саха сирин курдук ким да көмөлөспөт диэн сөҕөллөрүн уонна махтаналларын элбэхтэ истибитим. Биһиги тоҕо Саха сиригэр төрөөбөтөхпүт буолуой диир уолаттар кытта бааллара.

Сүппүт дьону булуу – үөрүү

– Быыһыыр сулууспаҕа үлэлээбит кэмҥиттэн биир эмит өйдөөн хаалбыт түгэҥҥин кэпсиэҥ дуо?

– Хас да сыллааҕыта Булуҥ улууһугар үлэлии сылдьар геологтар, ууга тааһы бырахпыттыы, сүтэн хаалбыттара. Алтынньы бүтүүтэ этэ. Вездеходунан төттөрү Эдьигээн диэки кэлиэхтээхтэр эбит. Сибээскэ тахсыбатахтара хаһыс да күнүгэр биһиэхэ суһал иһитиннэрии киирбитэ. Дьиҥэр, астара, таҥастара, сибээстэрэ баар, ол гынан баран тоҕо эрэ эппит кэмнэригэр кэлбэтэхтэр. Тиэхиньикэлэрэ алдьаммыта буоллар, спутниктарынан биллэриэхтээхтэр этэ. Ол аата туох эрэ быһылаан тахсыбыт. Бастакы тиийбит күммүтүгэр халлаан туруга мөлтөөн, хаар, ардах түспүтэ. Түһэн сыппыт сирдэрин каартанан булан тиийбиппит, суохтара. Онтон салгыы көрдөөбүппүт, арай балаакка турара, онно сурук сытара. Вездеходпут ууга түстэ, икки киһибит өллө, өлүктэрин онно хааллардыбыт, малбыт, аспыт сытыйбыта, туох да хаалбата, сибээспит суох, бэйэбит сатыы бардыбыт диэн ис хоһооннооҕо. Бөртөлүөтүнэн өр көрдөөн, ыран быстыбыт дьону булбуппут. Санаан көрүҥ, туох да аһа, таҥаһа суох 22 күнү быһа сылдьыбыттар. Бүтэһик күннэригэр сорох күн 3 км хаампыттар. Хата, тыаҕа сылдьа үөрүйэх буоланнар, мастаах сиргэ тохтоон, уот оттон иттэллэр эбит. Биир киһилэрэ атаҕа кыратык үлүйбүт, бүөрүн тымныппыт этэ, аҕалан, балыыһаҕа киллэрбиппит.

Итинник курдук Эдьигээҥҥэ ыстаадаттан күрээбит икки оҕону сүппүттэрэ алтыс хонугар, биһиги көрдөөбүппүт иккис күнүгэр булбуппут. Бөртөлүөккэ киирээт, утуйан хаалбыттарын харахпар бу баардыы өйдүүбүн. Томпоҕо 70-тан тахсыбыт оҕонньор муммута алтыс күнүгэр көстүбүтэ. Дронунан булбуппут. Үс биэрэстэ курдук сири курданарбытыгар диэри ууну кэһэ сылдьан, сүгэн таһаарбыппыт. Дьиҥэр, кэпсээтэххэ, элбэх. 

"Сүппүт дьону булуу – үөрүү. Хомойуох иһин, сорохтор өлбүттэрин кэннэ биирдэ көстөллөр..."

Спорт, иллэҥ кэм, дьиэ кэргэн

– Оскуолаҕа сылдьан тустар, мээчиктиир этим. Ленинградка үөрэнэр кэммэр уһун дистанцияҕа сүүрүүнэн үлүһүйбүтүм, кросска иккитэ миэстэлэспитим, Сойууска биллэр тренер Шибаев Валентин Евгеньевичкэ дьарыктаммытым. Ленинград уобалаһын күрэхтэһиилэригэр «Труд», «Спартак» уопсастыбалар чиэстэрин көмүскээбитим. «Комсомольская правда» хаһыат Бүтүн Сойуустааҕы эстафеталарыгар, «Дорога жизни» күрэхтэһиигэ – 30 км, «Пушкин-Ленинград» диэн сүүрүүгэ (эмиэ 30 км) кыттыбытым. Новгородка кросска сүүрбүтүм. 

Саха сиригэр «Динамо» уопсастыба күрэҕэр спортивнай ориентированиеҕа үһүс буола сылдьыбытым, «СахаВА» уопсастыбаннай түмсүү күрэҕэр Чурапчы «Маарыкчаан» сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн оонньуур этим.

– Булка хайдаххыный?

– Оо, сылдьан буоллаҕа! Уоппускабын тыаҕа атаарабын. Айылҕалыын алтыһан, күүс-уох эбинэн кэлэбин.

– Дьиэ кэргэҥҥин ааҕааччыларга билиһиннэриэххэ.

– Кэргэним Надежда Афанасьевна – ис сулууспа майора, байыаннай быраастар хамыыһыйаларыгар үлэлээбитэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыстар да, билигин да үлэлиир. Үс оҕолоохпут. Улахан кыыспыт – экономика билимин хандьыдаата, күтүөппүт эмиэ экономист, биир оҕолоохтор. Орто кыыс микробиолог, биохимик идэлээх, кэргэнэ эколог, икки оҕолоохтор. Кыра кыыс – менеджер.

Быйыл бииргэ төрөөбүттэр бары көмөлөөн аҕабыт туһунан кинигэ оҥорон таһаардыбыт. Аҕабыт фроҥҥа барбыт күнүттэн дойдутугар төннөн кэлиэр диэри күн аайы кыһыл киниискэтигэр сурунан испит. Биир дивизия, биир байыаннай чаас айаннаабыт, Кыайыыны уһансыбыт историятын летопись курдук тиспит. Ону барытын кинигэбитигэр киллэрдибит. Архип Кудрин-Абаҕыыныскайы кытта доҕордоһууларын олус үчүгэйдик суруйбут. Архип Георгиевич сахалары мунньар, былыргы номохтору кэпсэттэрэр, ыллатар, олоҥхолотор, сороҕор айбыт хоһооннорун ааҕар эбит. Хамандыырдарга дьонун кыһалҕатын тиийэн туруорсара үһү. Аҕам киниэхэ махтаммыта үгүс. Ону таһынан кинигэҕэ сэриигэ бииргэ сылдьыбыт дьонун, үөрэппит оҕолорун, холобур, саха норуотун суруйааччылара Баһылай Харысхал, Миитэрэй Наумов, Амма талааннаах поэта Семен Капитонов истиҥ ахтыылара киирдэ.

Саха буоларбынан киэн туттабын

– Эн санааҕар, дойдуга бэриниилээх буолуу хантан саҕаланарый?

– Бастатан туран, киһиэхэ баар буолуохтаах дойдуга таптал. Ол саха киһитигэр үөскүүр кини кыракый алааһыттан, төрөөбүт сириттэн, алаһа дьиэтин иһиттэн, оһоҕун инниттэн, тэлгэһэтиттэн, оскуолатыттан. Ол барыта дьиэ кэргэҥҥэ уйаланан, оскуола эрдэхтэн сыыйа улаатан, дойдуга бэриниилээх буолууга кубулуйар. Мин дойдубар тапталым Амма кытылыттан саҕаламмыта. Ханна да тиийдэрбин, саха буоларбынан киэн туттабын.

– Дойдум туһа диэн үлэлиир эмиэ дьол биир көрүҥэ буолуохтаах...

– Оннук. Бэйэтин идэтин сөпкө тайаммыт киһи дьоллоох. Сөбүлээбэт үлэ – эрэй биир көрүҥэ. Мин билиҥҥэ диэри хас күн аайы үөрэ-көтө үлэлии кэлэр дьоллоохпун. Быыһыыр сулууспа – талан ылбыт идэм салгыыта. Эмиэ уруккум курдук, суһал иһитиннэрии киирдэ эрэ, түүн-күнүс турабын. Быыһыыр сулууспа дьоҥҥо көмөҕө тиийэргэ мэлдьи бэлэм. Биһиги үлэбитигэр бэриниилээх буолуу, дьоҥҥо ис сүрэххиттэн үтүөнү оҥорор баҕа хайаан да наада.

– Түмүккэ бар дьоҥҥо баҕа санааҥ.

– Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр биир кэмҥэ сулууспалаабыт доҕотторбор, дойдуларыгар ытык иэстэрин төлөөн кэлбит, билигин төлүү сылдьар уолаттарга, Аҕа дойдуну көмүскээччилэргэ барыларыгар – ЫБММ, быраабы араҥаччылыыр, нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар үлэһиттэргэ кэлэн иһэр бырааһынньыгынан эҕэрдэбин тиэрдэбин. Чэгиэн буолуҥ, дьиэ кэргэҥҥитигэр дьолу-соргуну баҕарабын.

– Геннадий Гаврильевич, сэргэх сэһэниҥ иһин махтанабыт. Кытаанах доруобуйаны, ыарахан үлэҕит түмүктээх буоларыгар баҕарабыт.

Хаартыскалар:
Дьоруой тус архыыбыттан